З. Е. Колумбаева
жүктеу/скачать 1,01 Mb. Pdf көрінісі
|
Kolumbaeva
| Қалалардың пайда болуы, қалалық мәдениет.
VIIғ. басында Жетісу ҿлкесіне саяхат жасаған Сюан Цзан «Суябтан (Батыс Түрік қағанатының астанасы) батысқа қарай бірнеше қала бар, әрбіреуінің ӛзгеге бағынбайтын бектері болғанымен, бірақ барлығы түркілік қағанға тәуелді. Шудан гешуанға (Құшан) дейінгі аймақ түгел түркі Сули (Соғды) атанды. Халқының жартысы егіншілікпен, қалғаны саудамен айналысады»- деп жазды. Алғашқы орта ғасыр дҽуірінде отырықшылық Қаратаудың солтҥстік жағында да дамыған. Академик Ҽ.Х. Марғҧланның зерттеуі бойынша, мҧндағы қыстақ-кенттерде жергілікті тайпалардың отырықшылануы деп кҿрсетеді. Орта ғасыр дҽуірінде отырықшылық ҿмірдің дамуы Жетісу жерінде де жҥрген. Соңғы кездегі археолог Байпақовтың зерттеуіне қарағанда, солтҥстік- шығыс Жетісудың ҿзінде қырықтан астам қалалық ҿмірдің іздері табылған. Олардың кҿпшілігі Іле, Қаратал, Лепсі, Ақсу ҿзендерінің бойында орналасқан. Қоныстар салыну жҥйесі жағынан: орталық, шахристан, рабад бҿліктерден тҧрады. Жазба жҽне археологиялық материалдардың хабарына қарағанда, қалалық дҽуірдің гҥлденген кезі X−XIIғғ. болып табылады. Бҧл Қараханид мемлекетінің дамыған мезгілі. Дін және мәдениет. Исламның таралуы. Ерте орта ғасырларда Қазақстан жерінде бірқатар діни сенімдер мен діндер болған: Оңтүстік Қазақстанда зороастризм діні сақталды . Бҧл діннің қазақ жерінде болғанын ғалымдар отқа табыну орындары, адам сҥйегін ыдысқа салып жерлеу ғҧрпынан, қойға табыну дҽстҥрлерінің сақталғаны арқылы дҽлелдейді. Түркі тайпалары пұтқа табынған яғни Кҿкке (Тҽңірге) жҽне жерге, суға сыйыну болды. Тҥркі қағандары Кҿк тҽңірі ҽмірімен билік қҧрамыз деп санаған. Кҿк тҽңірінің ҽмірімен жеңіске жетеміз не жеңіліске ҧшыраймыз деп сенген. Маңызы жағынан Кҿк Тҽңірінен кейін екінші орында Ҧмай – қҧдай ана тҧрды. 22 Ол отбасының, ошақтың, балалардың қамқоршысы болып саналады. Тҥркілерде қасиетті тауларға табыну да кездеседі. Будда дінінің таралуы Оңтҥстік Қазақстан мен Жетісуға соғдылықтардың келуімен байланысты болған. VIII ғасырда Батыс Тҥріктің кейбір қағандары бҧл дінді қолдаған. Будда храмдары Испиджабта табылған. Месопотамия жерінен шыққан манихей діні қазақ жеріне Мҽуреннахр отырықшылары арқылы келген. Бҧл діннің Қазақстандағы орталығы Тараз болды. Манихей дінінің қағидасы бойынша ҿмір жақсылық пен жамандықтың кҥресінен тҧрады. Мал етін жеуге қарсы болды, тек ҿсімдік тағамдарын пайдалануды уағыздады. V ғасырдан бастап Қазақстанға христиан дінінің несториандық бағыты тарала бастады. Негізін салушы Нестор деген монах. Несториандар қасиетті Мария қҧдайды емес Христосты туды, ал Христос адам бейнесіндей тҧлға деп уағыздады. Сол ҥшін Нестордың жолын қуушылар қуғындалды. Олар бҧл дінді Орталық Азияға, Қазақстанға одан ҽрі Қытай мен Моңғолияға таратты. V–VIII ғасырлардағы несториандық шіркеулер Тараздан, Меркіден, Жетісудан табылды. Тҥркілер ҿлгендерді ежелгі шаман дәстүрімен жерлеген. Орта ғасырлық авторлар тҥрік сиқыршылары «жад» тасының сиқырлы кҥшімен жаңбыр жауғыза алады, ҥскірік аяз шақыра алады деп жазған. Тҥркілердің сиқырлы кҥшке, шаман, бақсы, балгерлерге сенетіні жайлы парсы тарихшылары да жазған. Сҿйтіп, ерте орта ғасырлар дҽуірінде қазақ жеріндегі отырықшы жҽне кҿшпелі халықтар діни кҿзқарастары ҽр тҥрлі болғанымен ерекшеленеді. Ислам діні. Ислам діні VIII ғасырдан бастап Оңтҥстік Қазақстан мен Жетісуға таралды. Х ғасырда ислам діні қарахандар мемлекетінің ресми дініне айналды. Ислам-ҿте икемшіл дін. Ол Қҧранда жазылған уағыздар, шариғатта кҿрсетілген талаптарды халық бойына сіңіре отырып, сол халықтардың жергілікті ҽдет-ғҧрыптарына икемделе білген, олармен санасқан. Мҧсылмандық суннист, шииттік болып екіге бҿлінеді. Қазақтар оның суннит бағытына жатады. Ислам дінінің қазақ жеріне орнығуы халықтың рухани, идеялық жағынан бірігуіне ынтымақтасуына жағдай жасады. Мҧсылмандық алдымен Оңтҥстікте сосын орталық, солтҥстік, шығыс, батыс аймақтарға ХІІ ғасырға дейін біртіндеп таралды. Ислам діні–қазақ халқын мҧсылмандық мҽдениетке жақындастырып, ғылым-білімнің, ҽдебиеттің дамуына да оң ҽсер етті. Исламның адамды жақсы істерге, ой тазалығына, қарапайымдылыққа шыдамдылыққа тҽрбиелеуі–қалың бҧқара арасында бҧл дін уағыздарының кең таралуына жағдай жасады. Орта Азия мен Қазақстан жеріне ислам дінінің таралуына байланысты екі мҽдениет, екі алфавит тартысқа тҥсті. Бірі–тҥркі мҽдениеті мен тҥркі алфавиті, екінші– араб–парсы мҽдениеті мен алфавитін бірте-бірте арабтыкі жеңді. Себебі, араб тілі Шығыстағы ғылым тілі болатын. Сондықтан да тҥркі ғалымдары ғҧламалары араб–парсы мҽдениетін, араб тілін игерді, сол тілде еңбектерін жазды. Сол арқылы ҽлемге танылды жҽне ҿздері де Ислам мҽдениетін байытты. Ислам дінінің қазақ жеріне орнығуы кейбір қалаларымызды діни-рухани орталықтарға айналдырды. Ал, далалық ҿлкелердегі кҿшпелілер ҥшін табиғаттың тылсым кҥшіне сыйыну ҽлдеқайда биік тҧрды, едҽуір рҿл атқарды. 23 Жалпы қазақ қоғамы ҥшін кез келген сенім қажеттіліктен туындады. Қазақтар дінбасылары уағыздаған ислам қағидаларын жаттай отырып, оны ҿз салт- дҽстҥрі мен ҽдет-ғҧрыпына, тҧрмыс- тіршілігіне ыңғайлады. Осыған орай ислам дінінің қазақ арасында жаппай орнығуы XIX ғасыр. жүктеу/скачать 1,01 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|