З. Е. Колумбаева
жүктеу/скачать 1,01 Mb. Pdf көрінісі
|
Kolumbaeva
| Қасымхан (1511-1518жж.)
– Жҽнібектің ҧлы. Шешесі Жаған бикем мен Шейбани ханның анасы Аққҧзы бегім апалы-сіңілі. XVғ. 70-80-ші жылдарда Қасым Бҧрындық белгілі қолбасшыларының бірі болады: «Шейбани-намеде» бҧл турасында: «Бҧрындық ханның ҽскерінің ішіндегі атақты баһадҥрі жҽне мықты сҧлтандарының бірі»– деп жазады. Ҿз заманында Жҽнібектің ҧлдарының ішіндегі Қасымның беделі ҥстем болды. Қазақ хандығы территориялық жағынан Қасым тҧсында біршама кеңіді, саяси жағынан тҧрақты болды. 1510-1513жж. Қасым хан мен Сырдария бойындағы қалалардың бҽрін, Мҽуреннахрдағы саяси процестер жҥріп жатқан шақта алған болатын. Зерттеушілердің айтуынша 1516-1517жж. Мҽуреннахар билеу- шілерінің қазақ хандығына қарсы шыққан кҥресі жеңіліспен аяқталды. Бҧлардың кҿздегені Сырдария бойындағы қалалар ҥшін кҥрес. Қасым хан кҿрші елдермен де саяси бірлікте, татулықта болды. Ортағасырлық тарихшылар оның ҿз заманында ақылымен ел билеуде аса беделді болғаны жҿнінде кҿп жазады. Мҽселен, «Қазір бҥкіл Дҽшті- Қыпшақтың билігі Қасымханға кҿшкен» – деп жазады Махмҧд бен Уҽли ҿзінің «Бахр-ҽл-асрар» кітабында. Немесе М.Х. Дулатидің дерегінде кездесетін Қазақ Ордасына шайбанилық сҧлтандарға одақ қҧру мақсатында келген Сҧлтан Сайдханның келген кезі. Бҧл кездесу Қасымханның кҿрегендігін, саясаткерлігін кҿрсетсек керек. тарихта Қасым аты, оның «Қасым ханның қасқа жолы» заңдар жинағымен байланысты. Шҽкҽрімнен алғашқы қазақтың бітім-билігін шығарған осы хан еді деген сҿз қалған. Екінші дағдарыс кезеңі (1518-1538жж.). Мамаш (1518-1521жж.) - Қасымның ҧлы. М.Х. Дулатидің мҽлімдеуінше ол ҽкесінің ҿлімінен кейін бірден билікке келді. Билік қҧрған дҽл уақыты белгісіз. Мамаш хан ҿзара соғыстың нҽтижесінде ҿзбек одағы мен Моғолстан билеушілерінің қазақтарға қарсы шабуылы кезінде қаза тапқан. Хайдар Б. Али Рази оны Қамаш хан деп те айтады. Жҽне бҧл оқиғаның хижра жыл санауы бойынша 923ж. болғанын мҽлімдейді. (1521). Тайыр (Тахир) (1523-1531жж.). Жҽнібектің ҧлы, Ҽдіктің баласы. Мамаш ханнан кейін, қазақ хандығында алауыздық басталып, Дҽшті-Қыпшақ сҧлтандарының арасында ҿзара алауыздық соғыс жҥрді. Тайыр ханның тҧсында 29 қазақтар солтҥстік – батыс территориясынан, оңтҥстігінде біраз жерлерден айрылды. Ҿзі Жетісуға қашып кетеді. Деректерде қырғыз арасына барып паналағаны жҽне сонда ҿлгені айтылады. Жалайыридің "Жылнамалар жинағында": "Тахир біраз кҥн хандық қҧрды, бірақ патшалық сырын білмеді" – деп жазады. Бұйдаш (Буйлаш) (1523-1531жж.) . Ҽдіктің ҧлы, Тайыр ханның інісі. Ҽбден дағдарысқа тҥсіп, берекесі кеткен билікті Бҧйдаш хан жалғастырды. М.Х. Дулатидің сҿзімен келтірсек: «ағасы Тахир ҿлгеннен кейін, қазақ- қырғызға Бҧйдаш билік етті. Оған қараған халықтың саны небҽрі 20 мыңнан аспайтын". XVIғ. 30-шы жылдары тарихи деректерде кҿмескі. Қ.Жалаири ҿзінің еңбегінде қазақ хандарының тарихына қысқаша тоқталып ҿтеді. Мҽселен, Бҧйдаш туралы былай деп жазылған: "Ҽдік сҧлтанның ҧрпағын бес ҧл деп атайтын. Бҧйдаш хан Барақҧлы Дервиш ханмен соғыста ҿлді. Бес ҧл ҧрпағы 24 сҧлтан сонда шаһид болды. Бес ҧлға патшалық тимеді. Қайсыбірлері сол елде келте хандық қҧрды, бірақ аттары белгілі болмады". 1518-1538жж. дейінгі аралықта Қазақ Ордасының саяси билігінде дағдарыс кезеңі болды. Қасым ханнан кейін болған аты аталған хандар қазақ хандығының барлық жерінде билік жҥргізе алмады. Міне, осы кезде Қазақ хандығы саяси билік жағынан ҽлсіреді. Үшінші дағдарыстан шығу. Этнотерриториялық жағынан кеңею кезеңі. XVIғ. II жартысы. Хақназар (1540-1580жж.). Қасымның ҧлы, оның анасы Каныкей ханым. Саяси билікте Хақназар ҽкесі Қасым тҧсындағы иеленген кең- байтақ жерін қайтарып алуды кҿкседі. XVIғ. соңына дейін Шайбани ҧрпақтарының қҧрамында болған. Сырдария ҿңіріндегі қалаларды қайтарып алды. Сонымен қатар бҧл кез Ноғай Ордасының саяси бытыраңқылық уақыты болатын. Осы тҧсты пайдаланған Хақназар Ноғай ҧлысының біраз бҿлігін ҿзіне қосып алады. М.Ж. Кҿпеев шежіресі бҧл туралы: «Ақназар қайратты батыр атанып, ҿзбек ханы Шейбаниларды ығыстырғанын, жазады. Орыстың сол уақыттағы патшасы Иван Ақназарға елші жіберіп, жауласпайық, сауда жасап, керуен жҥргізіп тҧрысайық деп ҿзара ынтымақтастықтың болғанын айтады. Жҽне Ақназар қазақты Қасымхан тҧсындағы халіне тҥсірген»-деп жазылады. Ортағасырлық тарихшы Хафиз Тыныш 1579-1580-шы жж. оқиғаларға топтала келе, «Баба сҧлтанның Бҧзахҧр сҧлтанға: Хақназарды ҿлтіру ҥшін, жорыққа аттану керек екенін» қатты тапсырып, бҧйырғанын келтіреді. Яғни, Хақназарды Бабасҧлтан арам пиғылмен қастандықпен ҿлтірген. Хақназардың тҧсында ҥш жҥзде саяси жҥйе ҽбден қалыптасады. Шығай (1580-1582жж.) – Жҽнібек ханның тоғызыншы ҧлы Жҽдіктің баласы. Шығай ханның билік басына келуі шамамен 1580 жылдары не бҽрі 2-3- ақ жыл тақта отырды. Қадырғали Жалаиридің «Жылнамалар жинағында»: Шығай ханның батырлығы ҽр жағдайда мҽлім болған, ақырында жалғыз қалып апат болды, қабірі Кҥмішкентте, Ҽлі атаның панасында делінеді. Шығай ханның ҽйелдері кҿп болған. Олардан тараған ҧрпақ: Сейтқҧл сҧлтан, Ондан сҧлтан, Алтун ханым – Байым бикемнен туған еді. Тҽуекел хан, Есім сҧлтан, сҧлтан Сабыр бике-ханым. Бҧл ҥшеуінің анасы Жағаттың Яхшым бикемі болады. Ҽли сҧлтан, Сулум сҧлтан, Ибрагим сҧлтан, Шағым сҧлтан-бҧлардың 30 анасы Бҧрындық ханның қызы Дадам ханым. Деректерден Шығайдың 30 жасында қайтыс болғанын аңғарамыз. 1583ж. қайтыс болса, 1552 жылы туған болып шығады. Тәуекел (Тевекель, Тауке, Тевкель) –(1583-1598жж.). Шығайдың ҧлы Тарихта Тҽуекелді қазақ–қалмақ ханы деп атайды. Тҽуекел хан алдымен Абдолла ханмен одақтас болғанымен, кейін келе дербес саясат жҥргізеді. Қазақ Ордасының Бҧхармен соғыс кезінде дипломатиялық қатынасты да нығайтты. Мҽселен, 1594 жылы Тҽуекелдің Ресейге Қҧл-Мҧхаммед бастаған елшілерді жіберу, Қҧл-Мҧхаммедтен беріп жіберген грамотасында Тҽуекел Федор Ивановичтен ең алдымен інісі Ораз-Мҧхаммедті босатып, Қазақ Ордасына қайтаруды ҿтінеді. Бҧл елшілік туралы А.И. Левшин жазады. Тҽуекел 1598 жылы Бҧқара қаласының тҥбінде болған кезекті ҧрыстардың бірінде жараланып, Ташкентке келіп қайтыс болады. Тӛртінші кезең қазақ-қалмақ арасындағы шиеленіс XVIIғ. Есім хан. (Ишим) – (1598-1635жж.). Шығайдың ҧлы. Осыған дейінгі Шығайдың Абдоллахан қарамағында болуы, Тҽуекелдің Бҧхар, Самарқанд қалаларына шабуылы XVIғ. соңы- XVIIғ. басындағы Қазақ Ордасының негізгі саяси жағдайлары еді. Яғни, Қазақ хандығының Оңтҥстік жерінің орталық бҿлігін қамтыды. Орта Азия мемлекеті ең кҥшті Бҧхар хандығы Имамқҧлы ханы тҧсында қазақ елімен саяси қақтығыстарда болады. Бҧл оқиғалар 1613 жылы басталып, 1612, 1623 жылдары қайталанып отырған. Кҥрестің негізгі себебі Орта Азия қалалары ҥшін болатын. Есім тҧсында батыс қалмақ руларының (торғауыт, хошауыт, дҥрбет, чорас) Орталық жҽне Солтҥстік Қазақстан арқылы Батысқа (Еділ-Жайық) арасына белсенді жылжыған уақыты. 1620 жылдары қалмақтар Ом, Тобыл, Есім, Ертіс ҿңірлеріне қоныстанады. Бҧл бір шетінен 1635ж. қҧрылған жоңғар мемлекетімен байланысты. Есім хан тҧсындағы мемлекеттік биліктің нығаю белгісі деп «Есім ханның Ескі жолы» заң ережелерін айтуға болады. Салқам Жәңгір (Джангир, Янгир)- (1629-1651жж.) Есімнің ҧлы. Салқам Жҽңгір ҽкесі Есім хан тҧсында басталған қалмақпен соғысты қолға алады. Бҧл кезде қалмақтардың одан сайын кҥшейген уақыты еді. Қазақ шежіресі Мҽшһҥр Жҥсіп жазбаларында: "Бҧл кезде қалмақтың қоңтажысы кҥшейді. Қазаққа дамыл бермей, тыныштық кҿрсетпейді. Қысқа кҥнде қырық шапқан. Соғыс болса қалмақтың иығы аса берген" – деп жазады. Осыған қарағанда қалмақтардың ҽбден қазақ жеріне бет алған уақыты екенін білуге болады. Жҽңгір 1652 жылы қалмақтардың қолынан қаза табады. Бесінші кезең. Әз Тәуке тұсындағы тұрақтылық. XVIIғ. аяғы – XVIIIғ. басы Әз Тәуке(Тевке) – (1680-1715жж.) Жәңгірдің ұлы. «Кҥлтҿбеде кҥнде кеңес» осы Ҽз Тҽуке тҧсында айтылған сҿз. 1748 жылы Ресей қҧжатында М.Тевкелев: "Тҽуке хан табанды саясаткер, қырғыз арасында қҧрметті атақта" деп береді. Халық сҿзі Ҽз Тҽукенің атын «Жеті жарғы» заңдар жинағымен байланыстырды. Мемлекеттің ҽлеуметтік жағдайын реттеуде заңның орны ерекше болғаны анық. Тҽуке сыртқы саясатта Ресей, Бҧхар, Жоңғар елімен қарым-қатынаста болды. Оған дҽлел деректердің бҧхаралық Сҧбханқҧл ханнан самарқандық Кҿшекей бидің елшілікке келгенін байқаймыз. Ал Жоңғар 31 хандары Қалдан Бешокті мен Сыбан Раптанмен кҿптеген мҽселелер елшілік арқылы шешіліп отырды. Сондықтан Ҽз Тҽуке тҧсында саяси билікте біршама тҧрақтылық болса керек. жүктеу/скачать 1,01 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|