«ТҮркі әдебиеті бастаулары: зерттеу мәселелері мен оқыту әдістемесі»

154 
танылады.
Сонымен
қатар
адамның
барлық
саналы
әрекетінің
құралы
: 
оның
өнерлі,
білімді,
мәдениетті
болып
қалыптасуында
тіл
маңызды
рөл
атқарады.
Ал
тіл
мәдениеті
дегеніміз
– 
бір
қарағанда,
тілдік
норманы
сақтап
сөйлеу,
дұрыс
жазу
деген
түсінік.
Тіл
мәдениетіне
барар
жолдың
бастауы
– 
сөйлей
білу
. 
Ойдың
тілі
– 
сөз.
Біз
сөз
арқылы
ғана
неше
түрлі
ойларымызды
сыртқа
білдіре
аламыз.
Сөзді
қабылдау
және
оны
ұғыну
бір
-
бірімен
тығыз
байланысты.
Адам
баласының
сана
-
сезімінің
дамуында
дыбысты
тілдің
пайда
болуының
маңызы
зор
болды.
Сөйлеу
– 
адам
санасының
басты
белгісі.
Тіл,
сөйлеу
ежелден
бері
жеке
адамның,
қоғамның
ой
-
санасын
дамытып,
жетілдіруде
аса
маңызды
рөл
атқарады.
Сөз
ойлы
да
мәнерлі
болуы
тиіс.
Әйтпесе
, 
ол
көздеген
мақсатына
жете
алмайды.
Халқымыз
мәнді
сөйлейтіндерді
«сөзі
мірдің
оғындай
екен»
деп
дәріптейді.
Ж.Баласағұн:
«
ақыл
-
ойдың
көркі
– 
тіл,
тілдің
көркі
– 
сөз
»,
А.Йүгнеки
«
Тіл мен жақтың көркі 
– 
шын сөз
» 
деп
тауып
айтқан.
Көне
замандағы
мәдениет
ошақтарының
бірі
– 
шумерлердің
тас
табақтарына
былай
деп
жазылған
екен:
«...
аузыңа
абай
бол,
көкейдегі
ойды
айтуға
асықпа,
ойланбай
сөйлесең,
опық
жейсің
...»
[1, 36], 
ал
мексика
халықтарында
«
сөйлегенде
сабыр
сақтаған
жөн,
асығып
-
аптықпа,
қызбаланба,
дауысыңды
көтерме,
сөзің
орынды
да
ұрымтал
болсын
» 
десе,
қазақ
тіл
білімінің
асқан
шебері
М.Балақаев
сөйлеу
әдебі
жайлы:
«Сөйлеудің
де
сөйлеуі
бар:
шешен
көмекейі
бүлкілдеп,
көсіле,
біліп
сөйлейді,
ойсыз
адам
кібіртіктеп,
күңгірт
сөйлейді.
Мәдениетті,
білімді
азаматтар
ана
тілінің
қыраны
сияқты
биікке
самғайды.
Жұрт
оларды
асқан
шешен
деп
дәріптейді»,
-
деген
болатын.
Бұл
адамның
сөйлеу
тілінің
адам
өміріндегі
маңызын,
жөнімен
сөйлей
білудің
қажет
екенін,
сөздің
құдіретін
мойындаудан
туған
ой.
Тіл
дедік,
сөйлеу
дедік,
ал
енді
сөйлеу
әдебі
 
дегеніміз
не?
Сөйлеу
әдебі
(
ағыл.
speech etiquette
) – 
Тіл
практикасының
ұлттық
, 
өзіндік
ерекшеліктерге
ие
қағидалары;
бұл
ережелер
әңгімелесушімен
«сыпайы,
биязы»
байланыс
жасауға
(байланысты
орнату,
оны
қолдап
отыру,
байланысты
тоқтату)
қоғам
тарапынан
бекітілген
қалыпты
нысандар
мен
тілдік
бірліктер
жүйесі
арқылы
жүзеге
асырылады.

155 
Негізгі
 
бөлім.
Сөйлеу
әдебі
мен
тіл
мәдениетіне
қатысты
пікір
айтқан
Жүсіп
Баласағұн,
Ахмет
Иүгнеки
және
Абай
Құнанбаевтардың
көзқарастары
ортақ,
бір
-
бірімен
пікірлес.
Үш
ғұламаның
барлығы
да
«сөз
әдебін»
ат
қойып,
айдар
тағып
арнайы
қарастырмағанмен
– 
сөз,
сөз
құдіреті,
сөз
мәні
т.б.
туралы
тереңнен
толғап,
тың
тұжырымдар
жасаған.
Ж.Баласағұн
өзінің
«Құтты
білік»
дастанында
әдептіліктің
сан
түрін
жырлай
келіп,
солардың
ішіндегі
ең
бастысы
– 
тіл
әдептілігі
деген
қорытынды
жасаған.
Дастанның
бір
тарауы
толығымен
осы
мәселеге
– 
тіл
әдептілігіне,
яғни
мәнерлі,
мәнді,
сыпайы
сөйлей
білу
өнеріне
арналған.
Автор
оқушысын
абайлап,
ойланып
-
толғанып
барып
сөйлеуге,
тілге
сақ
болуға
шақырады.
Қысқаша
әрі
мазмұнды
сөйлей
білу
– 
әдептіліктің
басы
деген
пікір
айтады.
«Біліп
сөйле,
сөзіңде
сөл,
өң
болсын,
Сөзің
түпсіз
қараңғыға
көз
болсын!»
- 
дейді
дана
ақылы.
Сол
асыл
сөзді,
толғамды
тілді
өсиет
етіп,
атадан
балаға
аманат
етіп
тапсырады.
Тіл
қадірлі
етер,
ерге
бақ
қонар,
Қор
қылар
тіл,
кететұғын
бас
болар.
Біліп
айтқан
сөз
– 
білікті
саналар,
Біліксіз
сөз
басыңды
жеп,
табалар.
Қалар
мұра
– 
сөз,
кісіден
кісіге.
Сөзді
мұра
тұтсаң,
пайда
ісіңе.[2,
95] 
Осы
шағын
үзінділерден
-
ақ,
ойшылдың
сол
кезеңдегі
оқымысты
хакімдердің
орта
ғасырлардың
өзінде
тіл
өнеріне
қаншалықты
мән
бергендігін
аңдауға
болады.
Сонымен
қатар
Жүсіп
Баласағұн
көп
сөйлеудің
де
адамға
еш
пайда
әкелмейтінін
айтады:
Көп
сөйлеме,
аз
айт
бірер
түйірін,
Бір
сөзбен
шеш
түмән
сөздің
түйінін.
[2, 94] 
Көп
сөйлесең,
«Езбесің»
деп
жек
көрер,
Сөйлемесең
«Мылқау»
екен
деп
сөгер.
[2, 94] 
Шығарма
ел
басыларына,
хан
құзырына
ақыл
-
кеңес
ретінде
жазылғанын,
мемлекет
түзуге
аса
қажетті
мәселелердің
жеке
-
жеке
талданғанын
ескерсек,
тіл,
білім,
рухани
дүние
хақындағы

156 
ақын
толғамдарының
әлеуметтік
мағынасы
барынша
жарқырай
көрінеді.
Соның
бәрінде
тілдің
қасиетін,
білімнің
қадірін
әрдайым
асқақтата,
жарық
дүниедегі
асылдың
асылына
балап
толғайды.
Жоғарыдағы
«көп
сөздің
түйінін
бір
сөзбен
шеш»
деген
сөз
қазір
«тоқсан
ауыз
сөздің
тобықтай
түйіні»
деп
айтылады.
Ахмет
Йүгнеки де
оқушысын
әдепті,
мағыналы
сөйлей
білуге,
өсек
, 
өтірік
айтпауға,
көп
сөйлемеуге
шақырады.
Ал
әдептіліктің
басы
– 
тілге
сақ
болу
деп
үйретеді:
Білімдіден
қалған
бір
сөз
тағы
бар:
Әдептіге
«үндемес»
ат
тағылар.
Тіліңді
тый
– 
сонда
тісің
сынбайды,
Жөнсіз
шыққан
тілден
тісің
қағылар.
Сөйтіп,
ақын
«тілді
тыйып
ұстау
– 
әдептіліктің,
білімділіктің
белгісі»
деп
біледі.
Осы
орайда
«Он
күнәнің
тоғызы
– 
тілден»
деген
хадис,
«Басқа
пәле
– 
тілден»
деген
мақал
еске
оралады.
Бұл
жайында
тағы
басқа
қазақтың
«
Көп сөз ұтпайды, дөп сөз ұтады», 
«көп сөз 
– 
көмір, аз сөз 
- 
алтын» деген мақалдарынан
да
байқаймыз:
Демек,сөйлеу
әдебінің
басты
қағидасы
– 
тілге
сақ
болу,
абайлап
сөйлеу
болып
табылады
екен.
«Ойланып
сөйлеген
кісінің
сөзі
– 
сөздің
асылы»
немесе
«Тіл
мен
сөздің
бостығы
талай
басты
жеді»
дейді.
Ақын
қашанда
әбден
ойланып
алып,
сосын
ғана
сөйлеу
керектігін
ескертеді.
Өйткені
жаман
сөз
адамның
жан
дүниесін
жаралайды.
«Оқ
жарасы
– 
жазылар,
ал
ащы
тіл
салған
жара
жазылмас»
деп
түйіндейді
Йүгнеки.[1,
182] 
Ғұлама
ойшылдың
сөйлеу
әдебіне
қатысты
нақыл
сөздерінің
бірқатары
шыншылдыққа,
туралыққа
үндейді:
Шыншыл
бол,
туралық
ет,
әділ
атан.
Шыншыл
деп
білсін
халайық
сені.
Шын
сөйле,
әңгімеңді
тартымды
ет.
Шын
сөз
бал
сияқты,
жалған
– 
жуа.[3,
350] 

157 
Сондай
-
ақ
ақын
сыр
шашпау,
құпияны
сақтай
білу
жөнінде
де
ғибрат
айтады:
Сырыңды
кісі
білмесін,
берік
сақта.
Досым
деп
иланып
сыр
айтпа,
сақтан
деп
ескертеді.
«Қазақта қара сөзге дес бермедім», 
– 
деп өзі айтқандай, 
сөйлеу әдебі жайлы Абай кеңесі 
– 
тіл мен жаққа сүйенген қызыл 
сөз емес, мағыналы, мәнді, ғибратты сөйлеу керек екендігін 
айтады: 
Ақылмен
ойлап
білген
сөз
Бойына
жұқпай
сырғанар.
Ынталы
жүрек
сезген
сөз
Бар
тамырды
қуалар.[5,
125] 
Ақын
сөз
құдыретінің
өте
қуатты
болатынын
айтып,
оны
түсінетін
және
түсінбейтін
адамдар
болатынын
да
айтады:
Қарны
тоқ
қаса
надан
ұқпас
сөзді,
Сөзді
ұғар,
көкірегі
болса
көзді.
Қадірін
жақсы
сөздің
білер
жанға
Таппай
айтпа
оған
айтар
кезді.
[5, 89] 
Сонымен
қатар
адам
өз
ойындағысын,
өмірден
көрген
-
білгенін
басқаларға
әсерлі
де
әдемі
жеткізу
үшін
көп
шеберлік
керектігін
ескертеді:
Өлеңге
әркімнің
-
ақ
бар
таласы,
Сонда
да
солардың
бар
таңдамасы.
Іші
алтын,
сырты
күміс
сөз
жақсысын,
Қазақтың
келістірер
қай
баласы?
Демек,
бұдан
«сөз
шығаратындар
көп,
келістіретіндер
аз»
деген
ой
түйеміз.Тіліміздің
сөз
байлығы
мол
болғанымен,
адамдар
сөйлесу
кезінде
көңілдегі
толғанысын,
жүрек
тебіренісін
сөзбен
жеткізу
барысында
осы
зор
мүмкіндікті
пайлана
бермейді.

158 
Сондықтан
адам
сөздік
қорын
үнемі
жетілдіріп,
өз
ана
тілінің
байлығын
барынша
пайдаланып,
күнделікті
тұрмыста
қолдануға
тырысуы
керек.
Абай
өз
заманында
қазақ
даласындағы
ғұлама
уағызшы,
білім
нәрін
таратушы
болғаны
белгілі.«Тіл 
– 
құрал
», – 
деп 
А.Байтұсынов айтпақшы, адамдар арасындағы мәміленің ең 
қолайлы, көркем және тиімді түрі сөз екені көпке аян. Сөздің 
адамға ықпал ететін әр түрлі қасиеттерін аңғарып, кереметін 
толық игерген Абай оны «жалын мен оттан жаралған» немесе
«қуаты күшті нұрлы сөз» десе, тағы бір өлеңінде «қуаты оттай 
бұрқырап» деп теңейді.
Шешен болып тумаса да, сөз өнерін белгілі бір деңгейде кім 
де болса игере алатыны белгілі. Сөз өнері туралы
А.Байтұрсынов «айтушы ойын өзі үшін айтпайды, өзге үшін
айтады. Сондықтан сөйлейтін тілін жақсы қолдана білу тиіс» 
деген еді. Сөз өнерін ерекше бағалаған халқымыз «өнер алды 
– 
қызыл
тіл» десе, Абай:
Өткірдің
жүзі,
Кестенің бізі
Өрнегін
сендей сала алмас
деп барлық өнерден жоғары қояды. «Ғылым таппай мақтанба» 
өлеңінде
өсек, өтірікті бес жаман нәрсенің ішіне қосады:
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ 
–
Бес дұшпаның, білсеңіз.
«Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат» өлеңінде сұхбаттас 
достарға сөйлеу әдебін былай түсіндіреді:
Бір жерде бірге жүрсең басың қосып,
Біріңнің бірің сөйле сөзің тосып.
Абай басқа адамның сөзін бөлмей, тыңдай білу керектігін 
айтады. Біреудің сөзін орта жолдан бөліп, кимелеп кету 
– 
мәдениетсіздіктің белгісі.
Сөз өнерінің бастауында жоғарыда айтып кеткеніміздей, 
сөйлей білу, сөйлеу әдебі тұратынын ескерсек, адамның өмірінде 

159 
сөйлеу мәдениеті қаншалықты маңызды рөл атқаратынын 
байқаймыз. 
Сонымен
үш
ғұлама
ұсынған
сөйлеу
мәдениетінің
ең
басты
ұстанымдары
– 
шыншылдық,
турашылдық,
көп
сөйлемеу,
тілге
сақ
болу
және
жүйелі
сөйлей
білу.
«Ойдың
тілі
– 
сөз»
десек,
кез
келген
адам
айтар
ойын
тыңдаушыға
дұрыс
жеткізу
мақсатын
көздейді,
яғни
сөз
қолданады.
Ал
сөзді
қалай
қолдану
керектігі
жайлы
үш
ойшыл
анық
айтып
кеткен.
Адамның
тілі
оның
жүрегінің
айнасы
іспеттес.
Жүректегі
толқулар
тіл
арқылы
атқарылады.
Сол
себептен
де
еңбегімізде
ғұламалардың
сөз
әдебі
жайлы
айтып
кеткен
ойлары
қашанда
өз
маңызын
жоғалпайды.

жүктеу/скачать 3,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: