Жан, ақыл, парасат, рух. Антикалық философиясындағы рух пен

материяның дамуында пайда болатын табиғи қасиеті деп түсіну; 2) идеалистік – 
сананы
материяға жат, одан алғашқы, жаратылыстан тыс пайда болатын рухани субстан
ция деп
ұғыну. Жаратылыстану ғылымдарының дамуының нақты жетістіктері сананың 
мәні, генезисі
туралы сауалдарға жауап берді деп айтуға болады Түйіндеп айтсақ, сана туралы 
ғылыми
көзқарас мынадай: сана ерекше түрде ұйымдасқан материяға – адам миына ғана 
тән қасиет.
Оның дәледі ретінде адамның миы зақымданғанда оның ойлау, психикалық қыз
меті
бұзылатынын айтсақ жеткілікті. Сананың табиғаты қоғамдық, яғни ол тарихи эв
олюция
нәтижесінде қоғамда қалыптасты және сананың дамуы қоғамдық ортада ғана мү
мкін болмақ.
Сананың қалыптасуының алғышарты ретінде еңбекті атауға болады. Еңбектің а
рқасында
адам өзінің күнделікті өмір сүруіне және табиғаттың дүлей күштерінен қорғануғ
а қажетті
нәрселерді жасады, табиғат заттарының жаңа қасиеттерін ашты, ой-
өрісін кеңейтті, еңбек
құралдарын бірте-
бірте жетілдіре түсті. Еңбектің дамуы қоғамда өмір сүріп отырған
адамдарды жақындатты, олардың бір-
біріне бірдеңе айту қажеттілігі туды, араласу құралы
ретінде тіл пайда болды. Еңбек пен тіл адамның миын, сезім органдарын дамытт
ы, есту,
көру. сезу, қабілетін күшейтті, санасын қалыптастырды. Абстракциялауға, тұжы
рым жасауға
құштарлық еңбек пен тілге қайта әсер етті, оларды дамытуға жаңа күш берді. Са
на, сонымен
қатар, бейнелеудің жоғарғы формасы. Бейнелеу барлық материяға тән қасиет. О
бъективті

өмір сүретін заттар, құбылыстар, процесстер бір-
біріне үнемі әсер етіп отырады және белгілі
бір дәрежеде өзгерістерге ұшырайды. әрбір зат, құбылыс өзі әсер еткен нәрседе 
өзінің «ізін»,
бейнесін қалдырады. Бейнелеудің сатылары: 1) қарапайым бейнелеу – бейнеле
удің бұл түрінде субъект объектінің белсенділігін туғызбайды (мысалы, затты
ң судың немесе айнаның бетінде бейнеленуі). 2) информациялық бейнелеу – б
ейнеленуші бейнелеушінің бойында белсенді әрекет, өзгерістер жасайды. Мұн
дай бейнелеу тірі табиғатта да, қоғамда да кездеседі. Мысалы, лекция оқушы 
ұстаздың студенттің санасында жаңа ойлар оятуы, қарапайым бір клеткалы жа
нуарлар мен өсімдіктердің тітіркенуі. 3) әлеуметтік бейнелеу – қоғамдық болм
ыстың жеке және қоғамдық санада, ой-
пікір, көзқарас, идея, теорияларда бейнеленуі. Бейнелеудің ең жоғарғы форма
сы деңгейіне көтерілгенге дейін сана материяның төменгі формаларының эвол
юциясының сатыларынан өтті. Олар: 1) тітіркену – өсімдіктердің ыстық-
суыққа, тәулік уақытына, басқа сыртқы әсерлерге реакциясы. 2) сезімталдық –
жануарлар дүниесіне тән. Организм өзіне биологиялық жағынан алғанда қаже
тті емес, сонымен бірге биологиялық тұрғыдан бейтарап, бірақ онымен қосыл
а «отырып, информациялық маңызы бар нәрсеге реакция бере алады, яғни түй
сік туғызады. Мұндай бейнелеу тірі организмнің ішкі жұмысын, информациян
ы қорыту жұмысын күрделендіріп, нерв жүйесінің негізін қалайды. Мысалы, а
ндар өз жауларын көргенде организмінің барлық мүмкіндіктерін жинақтап, ш
абуылға немесе қорғануға дайындалады. Бірақ жануарлар ой қорытуға қабілет
сіз. 3) психикалық бейнелеу – нерв жүйесімен тығыз байланысты. Субъект пе
н объектінің бір-
біріне әсері негізінде психикалық образ (бейне) қалыптасады. ол нерв клеткал
арында сақталып, керек уақытында қажетке асады. 4) адам санасы – бейнелеу
дің ең жоғарғы түрі. Өзіндік сана – адамның өзін саналы тіршілік етуші ретінд
е түсіне білуі, өзіне деген сыни көзқарасы, өз мүмкіндіктерін бағалай білуі. Өз
індік сана рефлексия феноменімен тығыз байланысты. Рефлексия - тұлғаның ө
зі туралы ойлануы, ішкі рухани дүниесінің тылсым қатпарларына үңілуі. Ада
м рефлексиясыз өзінің жанында не болып жатқанын түсіне алмайды. Рефлекс
ия деңгейі әртүрлі болуы мүмкін. Рефлексиясы жоғары, өзін танып-
білуге, өзіне сыни көзқарас қалыптастыра білген адам міндетті түрде өзгереді.
Сана және өзіндік сана туралы айтқанда саналылық аспектісін міндетті түрде 
қарастыру қажет. Саналылық – адамның өз қылықтарының қоғамдық салдарл
арын, қоғам алдындағы парызын түсінуі. Саналылық тұлғаның іс-
әрекеттерінің адамгершіліктік-
психологиялық сипаттамасы болып табылады, адамның өзінің мүмкіндіктері 

мен мақсаттарын көре білу қабілетіне негізделеді және ол жаны сау тұлғаның 
қасиеті Бейсаналылық (бессознательное) – адам түсінбейтін психикалық құб
ылыстардың жиынтығы. Оларға биологиялық түрде тұқым қуалау арқылы бер
ілетін инстинктілер, автоматты түрде жасалатын іс-
қимылдар стереотиптері, сезімдік және интеллектуальдік интуиция, түс көрул
ер, гипнотикалық күйлер және т.б жатады. Қоғамдық сана. Қоғамдық сана – қ
оғамның өзін-
өзі, өзінің қоғамдық болмысын және қоршаған ортаны түйсінуінің (осознание)
нәтижесінде пайда болатын қоғамдағы әр түрлі пікірлердің, теориялардың, ид
еялардың, діни сенімдердің жиынтығы. Ол қоғамдық болмысты бейнелейді, бі
рақ салыстырмалы түрде белсенді, яғни, қоғамдық болмысты пассивті бейнел
еп қана Қоймай, өзі де қоғамдық болмыстың дамуына белсенді әсер етіп отыр
ады. Қоғамдық сана және жеке сана. Жеке сана мен қоғамдық сананың арақат
ынасын жеке мен тұтастың арақатынасы ретінде қарастыруға болады. Жеке са
на қоғамдық сананың бөлігі, оның құрамында қоғамдық сананың элементтері 
ылғи да болады. Адам өмірге келгенде қоғамда өзіне дейін қалыптасқан өндірі
стік қатынастарға, қоғамның экономикалық негізіне ғана емес, рухани мәдени
ет пен мәдени құндылықтар дүниесіне қадам жасайды. Сондықтан да жеке ада
м қоғамдық сананың принциптерімен және шектеулерімен санасуға мәжбүр. 1
) Осы тұрғыдан қарастырғанда қоғамдық сана біршама өзінділікке ие, жеке са
надан тәуелсіз, одан жоғары тұрды. 2) Сонымен қатар, қоғамдық сана белгісіз 
бірдеңе емес. Әрбір нақты дәуірдің, әрбір халықтың қоғамдық санасының бір
шама «тұлғалық», жекелік сипаты бар. Мысалы, әлемдік философия ғылымын
ың дамуына Сократтың, Аристотельдің, Канттың, Гегельдің, Абайдың қосқан 
үлестері зор. Яғни, қоғамдық сана мен жеке сана өзара диалектикалық байлан
ыста. Жеке сана қоғамдық сананы байытады, ал жеке сана қоғамдық сананың 
жетістіктері арқылы жетіліп, дамып отырады. 3) Мұндай байланыстың диалек
тикалық болатын себебі – ол
қайшылықты. Жеке сана идеялар өндірісінің маңызды құрылымы бола отыры
п, кейде оған қарсы да тұрады, дәстүрлерге, үстемдік етіп отырған қоғамдық с
ананың ережелері мен қағидаларына қарсы әрекет жасайды және дамиды. Осы
лай болмаса, қоғамдық сананың прогрессивті болуы мүмкін емес, ол тоқырауғ
а ұшырайды. 4) Қоғамдық сана мен жеке сананың бірлігі екеуінің де бір объек
тіні - қоғамдық болмысты бейнелейтіндігінен де көрінеді. Бірақ, мұндай бейне
леу мазмұны жағынан әр түрлі. Әрбір индивид қоғамдық сананы жалпының ж
екелік, өзіндік ерекшеліктер призмасы арқылы бейнелейді. 5) Жеке сана қоғам
дық санаға толығымен кірмейді. 6) Қоғамдық сана мен жеке сананың арасынд
ағы сәйкестік, үйлесімділік қоғам дамуының анықтаушы факторы болып табы
лады. Қоғамдық сананың құрылымы. Зерттеушілер қоғамдық сананың құрыл

ымында қарапайым және теориялық, қоғамдық психология және қоғамдық ид
еология деңгейлерін, сонымен қатар, мынадай түрлерін: саяси сана, құқықтық 
сана, мораль, дін, өнер, ғылым және философияны атап көрсетеді. Қарапайым 
немесе әдеттегі сана – адамның қоршаған ортаны бейнелеуінің тарихи жағына
н алғанда алғашқы тәсілі, қоғамның рухани өмірінің ажырамас бөлігі. Кейбір 
ойшылдар қарапайым сананы тоғышарлық сана, жаңаға қабілетсіз деп, төмен 
бағалайды. Мысалы, осындай менсінбеушілік Гегельде кездеседі, бірақ ол қар
апайым сана жалпы адамзаттық мәдениеттің байлығын игеруге талпынса, ғыл
ыми деңгейге дейін көтеріле алады деп сенеді. Ал Кант қарапайым санаға құр
метпен қарады. Шынында да, қарапайым сана нақты өмір сүріп отырған адам
дардың, қоғамның құрамдас элементтерінің санасы, бір тұлғаның екінші тұлға
дан айырмашылығын көрсететін және оларды бір қоғамдық тұтастыққа бірікті
ретін рухани микрокосм, адамдардың күнделікті өмірлерінің қарапайым уайы
м-
қуаныштарының, үміттерімен түңілулерінің жиынтығы. Қарапайым сананы зе
рттеу арқылы қоғамның жалпы көңіл-күйі, тыныс-
тіршілігі туралы мол мәлімет алуға болады.

жүктеу/скачать 1,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: