Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

581 
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРДЫҢ СЫНИ ТҰРҒЫДАН 
ОЙЛАУДЫ ДАМЫТУ 
Шахманова Карлыгаш Зиядиновна 
педагог-зерттеуші, бастауыш сынып мұғалімі 
Павлодар қ. Б.Момышұлы атындағы ЖОББМ 
Ныгметова Бибигуль Джамбуловна 
ф.ғ.к., қауымдастырылған профессор 
Әлкей Марғұлан атындағы Павлодар педагогикалық университеті 
Аннотация. 
В данной статье рассматривается вопрос развития навыков критического 
мышления учащихся начальных классов. Автор проанализировал теоретическую значимость 
темы в условиях современного образования. Здесь представлены эффективные стратегии 
развития критического мышления учащихся на основе собственной педагогической 
практики. 
Ключевые слова: 
критическое мышление, речевые навыки, начальные классы. 
Abstract. 
This article discusses the issue of developing critical thinking skills of primary 
school students. The author analyzed the theoretical significance of the topic in the conditions of 
modern education. Here are effective strategies for developing students' critical thinking based on 
their own teaching practice. 
Keywords
: critical thinking, language skills, primary school. 
Сыни тұрғыдан ойлау – Қазақстандағы білім беруді дамыту үшін 
маңызды болып табылатын қазіргі ең басты педагогикалық түсінік. Бұл 
тақырып оқушылардың да, педагогтердің де сыни тұрғыдан ойлауды дамытуды 
саналы және оймен қабылдауын көздейді. 
Сын 
тұрғысынан 
ойлау 
дегеніміз 
– 
сабақта 
оқушылардың 
қызығушылығын арттыра отырып, өз ойыңды еркін және зерттей 
талпындырып, тұжырым жасау. Сын тұрғысынан ойлау дегеніміз – ой қозғай 
отырып, оқушының өз ойымен өзгелердің ойына сыни қарап, естіген, білгенін 
талдап, салыстырып, реттеп, сұрыптап, жүйелеп, білмегенін өзі зерттеп, 
дәлелдеп, тұжырым жасауға бағыттау өз бетімен және бірлесіп шығармашылық 
жұмыс жасау. Сын тұрғысынан ойлау – оқу мен жазуды дамыту бағдарламасы. 
Оқушыны мұғаліммен, сыныптастарымен еркін сөйлесуге, пікір таластыруға, 
бір-бірінің ойын тыңдауға, құрметтеуге, өзекті мәселені шешу жолдарын іздей 
отырып, қиындықты жеңуге баулитын бағдарлама. Оқыту үрдісінде жаңа 
технологияларды қолдану арқылы дәстүрлі сабақтан шығу оқу ортасының 
біркелкілігі мен оқу үрдісінің бір сарындылығын жоюға, оқушылардың іс- 
әрекет түрлерін өзгертуге жағдай туғызуға, іске асыруға мүмкіндік береді. 
Өкінішке орай, сыни ойлау көбінесе бұлыңғыр аймақ ретінде 
қарастырылады және оқушылар олардан не күтілетінін аса түсіне бермейді. 
Дегенмен, сыни тұрғыдан ойлауды да, оқуды да сыныпта үлгілеуге, оқытуға және 
дамытуға болады. Бастауыш сынып мұғалімдер өзінің пәндік аймағында нені 
сыни тұрғыдан ойлау дағдылары ретінде бағалайтыны туралы ойлануы керек. Ең 
алдымен, оқушылардың мәтінмен жұмыс істеп және оған сыни тұрғыдан қарауы 

582 
үшін тілдік және оқу стратегияларын меңгеруі өте маңызды. Сыни тұрғыдан 
оқығанда, оқырман оқығаны туралы ойланып, ой елегінен өткізеді. Ол саналы оқу 
тәсілін талап етеді, онда не оқып жатқанын болжайды, ақпарат іздейді және 
нәтиже күтеді. Сонымен қатар, оқу үдерісі мен материалдарын, олардың 
құндылығын бағалау мақсатында талдап, бағалауды білдіреді. Оқушылар сыни 
сауаттылық дағдыларын дамытқанда, олар әр түрлі дәлелдерге сүйене алады және 
ойды дәлелдеу үшін әртүрлі дәлелдемелерді пайдалана алады. 
Оқу процесі интерактивті және мәтінаралық болып табылады. Сонымен 
қатар, ол дәстүрлі төменнен жоғарыға және жоғарыдан төменге бағытталған 
стратегиялардың үйлесімі болып келеді. Әдетте мәтін белгілі бір қалыптасқан 
бұрынғы 
біліммен 
қарастырылады 
және 
оқу 
стратегиялары 
мен 
қызығушылығын біріктіру оны түсінуге көмектеседі. Лексика, грамматика және 
синтаксис мәтінді түсінуде өте бір маңызды бөлігін құрайды. Оқушылар ана 
тілін жетілдіріп, сөздік қорын дамытқан сайын, олар жақсы оқитын болады 
және әртүрлі стратегияларды біріктіре алады. Осы аталған оқу стратегиялары 
бастауыш сынып оқушыларының оқу процесін жақсартуға көмектеседі: 
олардың оқу мақсатын анықтау; 
мәтін мазмұнын болжау; 
өздерінің бастапқы білімдерін белсендіру; 
оқу жоспарын құру; 
мәтін құрылымын түсіну; 
олардың болжамдарының дұрыстығын тексеру; 
құрылымды түсінуге көмектесетін сұрақтар қою; 
тақырыпты және оқиға желісін ой елегінен өткізуге көмектесетін 
сұрақтар қою; 
осы сұрақтарға жауап табу; 
қорытынды жасау; 
шешім шығару; 
өз тұжырымдары мен тұжырымдарын растайтын дәлелдерді табу; 
контекстен жаңа сөздерді табу; 
түсінгендерін өз бетінше тексеру; 
олардың оқу тәжірибесін талқылап, ой елегінен өткізу. 
Сыныпта орындайтын әртүрлі оқу және жазу әрекеттері оқушылардың 
сыни тұрғыдан ойлауы мен оқу дағдыларын дамыту үшін өте маңызды. 
Оқығанды түсіну тапсырмаларында түсінуді, талдауды, түсіндіруді және 
дәлелдерді табу сұралады. Оларды жазу тапсырмаларына дайындаған кезде, 
олар нақты нұсқауларды орындап, егжей-тегжейлі дәлелдер мен әңгімелер 
шығаруы керек. Оқушыларға мәтіндерге сыни тұрғыдан қарауға көмектесетін 
бірнеше сұрақтарды қарастырып өтсек. Алдымен бұл сұрақтар оқушылардың 
тілі мен оқу деңгейлеріне сай таңдап, бейімдеп алынады. 
Автор бізге нені жеткізгісі келді? 
Автор сізді өзінің құндылықтары мен пікірлеріне сендіруге тырысып 
жатыр ма? – деген сұрақтар арқылы олардан бұл автордың осы мәтінді не үшін 
жазғанын сұраудан бастауға болады. 
Мәтінді кім жазды? 

583 
Қашан және қайда жазылған? 
Автор мәтінді не үшін жазды? 
Мәтінде сипатталған құбылыстарға бүгінгі күні ұқсас немесе басқаша 
көзқараспен қарауға болар ма еді? 
Оқушылар әңгімені, мақаланы немесе жаңалықты оқып жатқанда, олар 
барлық бөлшектерге назар аударуы қажет. Тіл сабағында жазбаша және ауызша 
мәтіндерге көбірек көңіл бөлінеді, дегенмен мәтін туралы жалпы пікір көрнекі 
элементтерге байланысты: 
Мұқаба мәтін туралы не айтады? 
Тақырып нені білдіреді? 
Мәтін суреттелген бе? Олай болса, иллюстрациялар қандай? Сіз оны 
қалай сезінесіз? Олар мәтінді түсінуге көмектеседі ме? 
Мәтінді оқу оңай ма, әлде қиын ба? Бұл күлкілі, маңызды немесе 
қызықсыз болып көріне ме? Мәтіндердегі қаріптерге назар аударыңыз. 
Сыни тұрғыдан ойлау мен сыни оқу өзара тығыз байланысты. Жақсы 
оқырмандар – жақсы сыншыл, өйткені олар оқығанын, айтқанын, естігенін 
және жазғанын үнемі талдап, бағалайды. 
Дауыстап оқы – дауыстап ойла. Оқушылармен бірге оқу және оқып 
жатқандары туралы ойлау арқылы ойлау стратегиялары мен ойлау процестері 
анық көрінеді. Оқушыларға қиын болуы мүмкін қысқа абзацты таңдап алып, 
қиын сөздерге немесе сөйлемдерге тоқтай отырып, оны дауыстап оқу қажет. 
Осы абзацтарға түсініктеме беріп және талдау керек. 
Ашық сұрақтар қою да өте пайдалы. Бұл талқылау сұрақтары жаңа сөздік 
қорын бекіту үшін де жақсы. Бұл қарапайым және тамаша сұрақтар сыныпта да 
жақсы жұмыс істейді: 
Неге олай дейсің? 
Сіз бұлай айтуға мәжбүр ететін не оқыдыңыз/көрдіңіз/естідіңіз? 
Мәтіннен/суреттен қандай дәлелдер табуға болады? 
Тағы не таба аласыз/көре аласыз? 
Ұстаз үшін сабырлы болу ең маңызды қасиет. Оқушыларға ойлануға және 
ойлауға уақыт беру керек. Сабақтарда жиі уақыт тапшылығы көрінеді және сол 
үшін мұғалім тез жауап алғысы келеді. Егер оқушылар өздерін қауіпсіз және 
жайлы сезінсе ғана, олар ойланып жауап береді әрі сенімдірек оқиды. 
Сабақтарда дебаттар жүргізу де өте маңызды тәсіл болып табылады. Топтық 
пікірталас – дәлелдеу мен дәлелдеуді үйренгіміз келгенде өте жақсы нәтиже 
береді. Пікірталас кезінде оқушылар жаңа сөздік қорын қайта өңдеп, 
функционалдық тілді саналы түрде пайдаланады. 
Кейіпкерлермен сұхбат жасау және талдау жүргізу тағы да бір жемісті 
тәсілдердің бірі. «Ыстық орындық» әдісін қолдануға болады, мысалы бір 
оқушыны таңдап, «ыстық орындыққа» отырғызып, одан кейін сұрақтар 
қойылады. Бұл технология мықты оқушыларға дарындылығын дамытуға, 
қабілеті орташа оқушыларға жаңа оң нәтижелерге қол жеткізуге, ал ынтасы 
жеткіліксіз оқушыларға табысқа жетуге мүмкіндік береді. 
Сыни тұрғыдан ойлауды дамыту технологиясын пайдалану кезінде жаңа 
білімді меңгеру белгілі бір мәселені немесе мәселені шешудің белгілі 

584 
әдістерімен танысудан емес, оның шешімін алу қажеттілігін қалыптастыратын 
жағдайлар жасаудан басталатынын атап өткен жөн. Қорытындылай келе, сыни 
тұрғыдан ойлауға негізделген әдістерін қолданудың тиімді жақтарына тоқталып 
өтсек. Оқушылар келесі дағдыларды меңгереді: 
білімнің әртүрлі салаларындағы ұлғайып, үнемі жаңартылып отыратын 
ақпарат ағынымен жұмыс істеу; 
басқаларға қатысты өз ойын (ауызша және жазбаша) анық, сенімді және 
дұрыс жеткізу; 
әртүрлі тәжірибелерді, идеялар мен идеяларды түсіну негізінде өзіндік 
пікірін дамыту; 
мәселелерді шешу; өз бетінше оқумен айналысу мүмкіндігі (академиялық 
ұтқырлық); 
топта бірлесіп жұмыс істеуге; басқалармен сындарлы қарым-қатынас 
құру мүмкіндігі. 
Сыни ойлаудың дәстүрлі ойлаудан айырмашылығы – сыни ойлау 
шығармашылық ойлауды дамытудың бастапқы нүктесі болып табылады және 
олар өзара синтезге тәуелді дамиды. 

жүктеу/скачать 9,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: