Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
Абылайдың мінгені ыңғай сары
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
- Бұл бет үшін навигация:
- Ғакыл тұрмас кашкаида, Д егбір түрмас сасканда, Баяндай ерді көрмессің, Бурылып жауды шанышканда...
| Абылайдың мінгені ыңғай сары,
Айғайласып келгеиде ж ердің тары. Абылайды сан калмақ камап жатыр, Туыңды ала шаба гөр, Малайсары, — дейтұғын М алайсары осы кісі. Балтакерей Тұрсы нбай, Тарақты Байғозы, он сан Орта жүзге ұран болтан Олжабай, Малай ж әдігерден Ж ауғаш , Би- ғаш, бөрі тонды борте атты, бөрі бас Орманш ы А қсары , Ш отана, К озған Биікше мерген, қарауылш ысы Әлтеке, Ж идебай, уак Сары, Баян: Ғакыл тұрмас кашкаида, Д егбір түрмас сасканда, Баяндай ерді көрмессің, Бурылып жауды шанышканда... делінген Баян батыр осы. Бұл айтылған батырлардың бәрі де... қалмақты ң камалын бұзған батырлар. Қ азакта К аракерей Қ абанбайдан асқан батыр ж оқ, Үйсін Төле биден асқан би ж оқ».200 Қ азақ шежірелері қазіргі тарих ғылымына казақ жырлары мен толғау- лар ж анры нда кең көлемде деректем елер берді, оларда казақтар тарихы жөнінде егж ей-тегж ейлі мәліметтер бар. М әселен, белгілілері: Ш оқан У әлиханов жазып алған «Абылай туралы жыр», К өкбай ж азған «Саба- лак», «Абылай хан әңгімесі», Олжабай Н үралы ұлы ны ң «С абалак—А бы лай хан» дастандары, М әш һүр Ж үсіп Көпеевте «Абылай ханның ең алға- шкы ауы зға ілініп, көзге түскені», «Абылай аспас А рқан ы ң Сарыбелі». Оларда сол тарихи заманның рухы, казак-ж оңғар, казак-кы рғы з, баска да көрші халы ктар арасы ндағы окиғалар, әскери ж ән е дип лом ати ялы қ кары м -каты настар жайлы терең де көлемді мәліметтер беріледі. Б аты р лар жыры циклында «Бөгенбай батыр», «Ер Ж әнібек» ж ы рлары кеңінен мәлім, оларда орыс, сон д ай -ак қытай деректем елерінен мәлім болтан окиталартарихи-көркем стильде келтірілген. Ал авторы мәлім жырлардың ішінен Казантап Байболовтың «Теле бидің тарихы» ерекш е есте каларлы к, онда Төле бидің генеалогиясы мен оны ң кызметі туралы, К азы бек би, Әйтеке би туралы деректер бар, со н д ай -ак Тәуке хан ж әне «Жеті Жаргының» жасалу тарихы туралы мәліметтер көп. XVIII тасырдагы ауы зекі тарихи дәстүр түрлерін ің бірі — сол кездегі әйгілі жыраулар суырыпсалып айткан к а з а к толтаулары. XVIII тасырдаты казак жыраулары — Актамберді жырау, Т әтікара акы н, Үмбетей ж ы рау, Бұкар жырау, Көтеш акын, Ш ал акын — қ а зак халкы ны ң ерлік кезең ін ін өкілдері болды ж ән е өз ш ытармаларымен көш пелі когам ны ң әлеум еттік идеологиясының калыптасуына жәрдемдесті. Халыкка олар ерекш е тұлталар болып көрінді, бұл шын мәнінде де со- лай еді, өйткені жыраулар көреген деп есептелді, оларды ң айтканы кейде хан билігінен де жогары тұрды. Олардың ш ытармаларында гасы рды ң аса 69 маңы зды окиғалары сөз етілді, аңы зға айналған тұлғалар, әскербасы лар ж ән е баскалар туралы айтылды. Ақтамберді жырау (1675—1768) — жауға, жоңғар басқыншыларына карсы өліспей беріспейтін ш айқасқа ш ақырған халы қж арш ы сы , өз шығармала- рында ол казак халкы ның бейбіт ж әне еркін өмір туралы, әлеуметтік кай- ш ы лы ктар ж ойы лы п. халы кты ң ізгі үміті орындалатын заман туралы ар- манын білдіреді. Үмбетей жыраудың өмір сүрген кезі (1706—1778) К азақ хандығының ең ауыр соғыс заманына, халыкарасында аталып кеткеніндей, жаугершілік за- манға тұстас келді. Бұл кездің барлык оқиғалары жырларда, толғауларда, жоктауларда, естіртулерде жырланған. Үмбетей батырлык өлендерінде ба- тырлардың кайраты мен ерлігін, халыктың елдік рухын жырлайды, ал батыр- лар мерт болған кезде, олардың есімдері азат етуші ер туралы жоктау өленде мәңгілікке калдырылған. Үмбетей жырау өз толғауларында даланың коғам- дык-саяси өмірін жеткізеді. Оныңөлендері халык ауызында сакталған. Соны- мен бірге ол — атакты колбасы, жоңғарларға карсы соғыстың батыры. Халык арасында оның Бөгенбай батыр туралы жыры ерекше мәл ім болды. Ж ы рда казак ж асактары ны ң жоңғарлармен шайкастары өткен көпте- ген ж ер атаулары айтылады, оларды ж азбаш а деректермен, археология- л ы к казба мәліметтерімен салы сты рған кезде мұнда көрсетілген атаулар деректі кұж аттарға сәйкес келеді. К азак карсыласуын үйымдастырушылардың бірі, шайкастарда алдыңғы катарларда түрған Бөгенбай батыр 81 жасында кайтыс болды. Батырдың өлім ін А бы лай ханға естіртудің ж ауапты міндеті Ү мбетей ж ы рауға ж үктелді. Қ азақты ң ж оқтау-естірту жанры көш пелілердің сөз өнерінде дәстүрлі болған,онда аңызға айналған тұлғаны ңтолы көм грбаяны келтіріліп, оның мерт болғаны немесе кайтыс болғаны жөнінде көңіл айтылады: жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|