Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты

М әш һүр Ж үсіп Көпеев «Бұқар жырау туралы тарихында» Абылай за- 
манындағы шығармашылық мұрасы жазбаш а шежіре арқасында сақталып 
қалған көрнекті тарихи тұлғалардың бірі туралы былай деп жазады: «Кар- 
жас руынан ш ы ққан қарт Бұкар ж ы рау — К алкам ан баты рды ң ұлы. Оны 
білетін адамдар оны «дуалы көмей» дейді екен».
Абылай ханны ң акылш ы сы ж ә н е идеялары ны ң ж арш ы сы ретіндегі 
Бұқар ж ы рау қызметімен көптеген аңы здар мен әңгім елер байланысты. 
Нақты жағдайда белгілі бір мәселені шешкенде ол екінің бірінде Абылай- 
дың идеологиялы қ ақылш ы сы болып отырған. К өптеген әңгім елер мен 
аңы здарды ң өлденеш е нұскасы бар, астарлы м ағы наларға толы ж ән е 
көбінесе саяси шешімдерге әрекеттердің қастерлі мағынасы мен олардың 
көрнекілігі қоса беріліп отырады. К азак ш ежірелерінде, әсіресе М әш һүр 
Ж үсіп К өпеевте Бұқар ж ы рауды ң бейнесі мен кісілігі әділетті көреген, 
қазақ халқы ны ң бірлігін белсене ж ақтауш ы , өз бойы на зам аны ны ң ең 
жақсы белгілерін жинақтаған адам бейнесінде көрінеді.
XVIII 
ғасырдың орта шеніндегі қазақ ж әне ж оңғар әм ірш ілерінің ара- 
сындағы келіссөз үрдістері де қ азақ ш еж ірелерінде көрсетілген. М әсе- 
лен, Ш әкерім қажы былай деп жазады: «1741 жылы Таш кенттегі қалм ақ- 
тың ханы Галдан-Ц ерен қайдан болса да Абылайды тірі ұстап алып кел, 
Ш ары ш ты ң орны на өлтіремін деп, отыз мың әскерм ен ен Ж албы деген 
батырын жіберіпті... ол Абылайды ұйықтап ж атқан ж ерінде ұстап... алып 
барыпты...».
Галдан Абылайға: «Мен сені Ш ары ш сықылды баты рды ң орайы на 
өлтіремін, не арманың бар», — депті. Сонда Абылай: — «Таксыр, менің үш 
арманым бар! Әуелі мен Ш арышты казак пен калм ақты ң қан майданында 
өлтірдім. Сіз мені ұйқыда ұстап алып өлтіргелі отырсыз, казак пенен кал- 
мақтың қан майданында өлсем арманым ж оқ еді. Екінш і, қазақо р н ы қп ай
жүрген ел еді, бір ж ерге орны қты ры п оты рыкты өмірге кіргізіп өлсем 
армансыз едім. Үш інші, төрт атадан бері ж алғы з едім, осы күнде өліп кет- 
сем, не бала, не бауырым ж оқ, дүниеге келмегендей боламын ғой дегенде, 
Галдан хан төмен қарап отырыпты да, қасы ндағы уәзіріне: «М ы наны ң 
сөзін ің бәрі рас, әсіресе соңғы сөзін қараш ы , мен де төрт атадан бері 
жалғыз едім, осы күнгі ж алғы з балам Әмірсана өліп кетсе, мен де тұқы м- 
сыз кеткенім-дағы», - деп қалм ақтілім ен айтқан екен, Абылай хан — Ал- 
дияр деп, қол қусырып тұра келіпті. Галдан хан Абылайға: Сен неге алди- 
яр дедің? Мен сені өлімнен босаттым ба? — десе, — «Тақсыр, ж алғы з бала- 
ңы зға ұқсатқаны ңы з босатқаны ңы з ғой, мен қалм ақш а тілді білемін», — 
депті.
Галдан хан Абылайдың сөзіне разы болып, Әмірсана екеуін дос қылып, 
қазаққа, оры старға да қанш а сый беріп, А бы лайға К үндебау деп бір өз 
нәсілінен жетім қы з беріпті. К үндебау дегені үзілмес досты қд еген і. Сол 
қыздың бір кіш кене інісі апасынан қалмай жылаған соң, оны да Абылайға 
беріп, өз бауырындай көр деп тапсырған екен. Абылай оны ң атын Махмұт 
қойыпты. Б ізд ің қ азақ М әм етд ей д і. О н ы ңбаласы Б өліш ке...».202
Бұл тарихи сю ж ет М әш һүр Ж үсіп К өпеевтің ш еж іресінде бірш ама 
өзгеш е баяндалады.
Абылайды қалм ақтарды ң тұтқы нға алу тарихы мен он ы ң Галданмен 
әңгім есі «Қалдан Ш ерін н ің әңгімесі» деген атпен М әш һүр Ж үсіп тің
ш ежіресінде де келтіріледі.203
71

Ш әкерім Күдайбердиевтің шежіресінен жоғарыда келтірілген үзіндіде 
Ж оң ғар ж ән е К азак ханды қтары ны ң өміріндегі саяси ж әне әлеум еттік 
маңы зы зор оқиғалар өте толы к ж ән е сан алуан қырынан айтылады, бұл 
орайда тарихи оқиға мен ж еке адамны ң арасындағы, сю ж еттің басты 
кейіп керлері Галдан-Ц ерен мен А бы лайды ң өткендегісі, қазіргісі ж әне 
болашақтағысы арасындағы байланыс ашып көрсетіледі. Қысқаша мазмұн- 
дамада тарихи оқиғаны ң негізгі түйіні мен оның салдары бас кейіпкердің 
даралы ғы аркылы аны қталады , ш еж іре дәстүрінің жалпы арқауы осын- 
дай.
Көп ұзамай О рталы к А зи ян ы ң геосаяси картасы нан құдіретті мемле- 
кет — Ж оң ғари я жойылды. Бүл көш пелі этносаяси ж үйелердің ауысу 
үрдісі болатын, оны Еділ бойының көшпелі халықтары — башқұрттардың, 
ноғайларды ң, еділ қалм ақтары ны ң саяси дербестігінен айырылуы бастап 
берген-ді. Ж оң ғар м ем лекетінің жойылуы қазақтарды Еуразияны ң екі 
империясы — Кытаймен ж әне Ресеймен бетпе-бет қалдырды.
X V III ғасы рды ң екінш і ж артысында тәуелсіздігін сақтап қалған ора- 
сан зор көш пелі этнос — казақтар саяси тандау алдында тұрды. Соңғы екі 
көш пелі мемлекеттің бірлескен қазақ-ж оң ғар әскери-саяси блогын қүру 
әрекеттері табы сқа жетпеді. Мүнда, әрине,өздерінің саяси мүдделерін 
көздеп, қазақ ж әне ж оңғар халықтарының арасындағы жанжалды өршіту 
үшін біраз күш -ж ігер жұмсаған Ресей ж әне Кытай мемлекеттерінің сая- 
саты нәти ж есіз болған жоқ.
Ж оңғар мемлекетінің күлауына байланысты орыс-қытай катынастары 
кайш ы лы ққа тірелді, оларды ң әрқайсы сы казак жерін аум ақты қтұрғы - 
дан иеленуге мүдделі еді. Ентелей ену саясатын Кытай жағы Ж оңғария 
талқандалғаннан кей ін -ақтікелей бастап кетті. Қ азак шежірелерінде О р­
талы к К азақстанда «Ш үршіткырылған» (яғни маньчжур-қытайлар кыры- 
лған) деген топоном икалы қ жер атауы кездеседі, оны ғылыми-этнографи- 
ялы к дала зерттеулерінің материалдары да растайды. Бұл жер атауы 1756 
жылғы оқиғаларды тікелей растап береді, ол кезде Кытай үкіметінің Дар- 
дана бастаған баты сқа жорығы нөтижесінде оның әскерлері Есіл өзеніне 
д е й ін ж е т іп , К а б а н б а й д ы ң , Қ о ж а б е р г е н н ің , Ә м ір с а н а н ы ң қ а з а к
ж ауынгерлерімен қақтығысуына әкеп соккан еді.
Абылай хан қайтыс болғаннан кейін казак халқының тарихи дамуы XVIII 
ғасырдың аяғында ж әне XIX ғасырда Ресей империясының отарлау саяса- 
ты ны ң күшеюі жағдайында өтеді, казак шежірелерінде Орта жүз бен Кіші 
ж үз казактары н ы ң — С ырым Д атовтың, С арж ан төренің, Кенесары хан- 
ның, Ж анкож а батырдың, Есет батырдың, Исатай, Махамбеттің жөне ба­
ск а да к а з а к т ы ң үлтты к б аты р л ар ы н ы ң о тар ш ы л д ы к к а карсы бой 
көрсетулерінің рухы сакталған. XVIII ғасырдың екінші жартысында жан- 
дана түскен Ресей отарлау саясаты ны ң бас кезі Құрбанғали Халидтің 
шежіресінде егж ей-тегжейлі баяндалған.
Қ азак -оры с каты настары на ж ән е казак коны стары мен бекіністерін 
салуға байланы сты окиғалар М әш һүр Ж үсіп К өпеевтің ш ежіресіндегі 
«Сиыр жылы оры стар Баянауы лға кала салмакш ы болады», «Ш орман- 
М ұса екеуінің бірі туралы», «Едіге би», «Ш оң-Торайғыр» ж әне баскала- 
ры сиякты тарихи этюдтер сериясында баяндалған.
Қ азақ деректем елері оларға м ұқият талдау жасаған жағдайда тарихи 
окиғаларды көп жағынан ашып береді. М әш һүр Ж үсіп Көпеев баяндаған
72

мөліметтердің мағынасы мынадай: орыстың отарш ылдык өкімет орында- 
ры казак станицалары н, камалдар мен бекіністер салуға қазақтарды ң
келісім іне алуан түрлі амалдармен: соғыс аркылы басып алу, дала ш он- 
жарларын шен, сыйлықтар беріп сатып алу жолымен, тіпті тікелей бопса- 
лау жолымен де қол ж еткізген. Ш әкерім нің ш еж іресінде бұл окиғаларға 
төмендегідей баға берілген, ол былай деп жазады: «Абылай хан кеткен 
соң, орта жүзге Барак деген хан болса керек, оны ң баласы Бөкей хан бол­
тан, бүл Кіші жүздегі Бөкей хан емес. Сол Бөкейге оры сты ң А лександр 
Павлович деген патш асытүсындаәскербасы Глазенап деген кісі 1811 жылы 
хат жазған. Орта ж үздің ең соңғы ханы атанған — Тұрсы н Ш ыңғысұлы 
Бөкей немересі Қ арқаралы ны билеген. Содан соң хан деген бірж олата 
қалып, казақтан аға сұлтан сайланғаны бұл Тұрсы н ханнан бұрын 1822 
жылы еді.
К азақты ң ең әуелі орыс законы н а карай бастағаны сол. О ның кейін 
1824 жылы да қырда округ ашылып, басында бес жылға дейін алымнан азат 
болып, онан соң ж үз малдан бір мал алым берді. А қы ры нда, 1868 жылы 
ж аңа закон ш ықкан соң, казак бірж олата орыс законы на қарады ».204
Қ азақтарды ң дәстүрлі коғамды қ ж үйесінің заман лебіне ж ән е о тар­
ш ы лды к саяси реф орм аларға байланы сты дағдары сы көш п еліл ерд ің
ұлтты қсан а-сезім ін ің дағдары сы на әкеп сокты , ол «Зарзаман» деп атал- 
ған дәуірдегі қазақ ақы ндары ны ң ш ы ғармалары нда көрініс тапты. Бұл 
д ә у ір д ің ақ ы н д ар ы өз ш ы ғ а р м а л а р ы н а н а қ қ а з а қ ш е ж ір е л е р ін ің
деректемелерін өзек етті. Олар өздерінің поэтикалы к шығармаларында өз 
заманының рухын дәл бейнелеген.
Тұтас алғанда X V III—XIX ғасырлардағы қазақтарды ң тарихы н осы 
уақы тбойы нда жасалған к а з а к деректемелері негізінде қоры та келгенде, 
қарастырылып отырған екі ғасыртарихы қазақхалкы н ы ң сыртқы экспан- 
сияға қарсы , әуелі Ж оң ғар хандығына, сонан соң ш үрш іттерге (яғни — 
Цин билеуш ілеріне), қоқанды қтарға, хиуалыктарға ж ән е Ресей империя- 
сы ны ң белсенді отарлау саясаты на қарсы үздіксіз күресімен сипаттала- 
ды, мүның өзі халы к арасы нда тарихи ақпарат жиналуы ф актісіне ыкпал 
ж а сад ы , қ а за қ т а р д ы ң тари хи сан асы о я н у ы н ы ң те р е ң н е н ж ү р ген
үрдістерін, казак этносы ны ң этни калы қ ж ағы нан белсенді түрде қалы п- 
тасуы мен дамуын дәлелдейді деуге болады.
X V III—XIX ғасы рлард ағы тари х к е зе ң і қ а за қ т а р үш ін б етб ұры с 
кезең ін е айналды. Қ азақ этносы ны ң көз алдында О рталы қ А зи ян ы ң
көш пелі мемлекеттері ж ойы лы п кетті. К өш п елілік дағдары сы көш пелі 
өркениеттің өмірлік кеңістігінің күрт тары луынан көрінді.
Қ а за қ д ер ек тем елер ін ің құнды лы ғы сон да, сол бір тарихи оқи ған ы
басы нан өткерген этнос қан а ж еткізе алаты н, зам ан ахуалы мен ты ны - 
сын терең ірек үғы нуға м үм кіндік беретіндігінде. Б ірд е-б ір сы рткы де- 
ректем е этн о сты ң іш кі и деясы н д әл м е-д ә л к о р с ете алм айды , ө й ткен і 
оны сол о қи ғалард ы ң ортасы н да болған этн о стар ған а корсете алады , 
сон д ы ктан д әстүрлі ж ә н е сы ртқы д ер ек тем е л е р д ің құн ды лы ғы о лар- 
ды ң өзіндік ерекш елігі мен айры қш а сипаты нда жаты р. М әселен, к азак
д ер ек тем ел ф ін д е Қ азақ ханды ғы ны ң іш кі саясаты н ы ң егж ей -тегж ейлі 
мейлінш е айқы н көрсетілген . Қ а за қ деректем елері этн о с ты ң к өш бас- 
ш ы лары , атап ай тқан д а, А бы лай хан қ а за қ та р д ы ң түрм ы с салты н өте 
тез арада өзгерту каж еттігін, ж аңадан қалы п тасы п ж аткан ж ағдай л ар-
73

д ағы к ө ш п е л іл ік т ің д ағд а р ы с ы н к ө р е б іл ге н і ту р ал ы м ә л ім е ттер
ж етк ізд і.
XVIII ғасыр қазақтары ны ң тарихында атақты тұлға Абылай болды, ол 
туралы тарихи аңыздар желісі өте көп. Ж оңғарлар шапкыншылығына қар- 
сы отан соғы сы ны ң идеологтары — халы к ж ы раулары ның шығармалары- 
нан біз ж алпы ұлтты қ бірліктің кепілі, ұлттық тәуелсіздік ж әне қазақ 
ж ерлерін ің аум ақты қ тұтастығы жолы ндағы күрескер ретіндегі Абылай 
ханны ң сіңірген асқан зор еңбегін бүкіл ел танығандығының бұлтартпас 
дәлелдерін табамыз. Түгелдей алғанда, олардың бәрі, XVIII ғасырдың 40- 
ж ы лдары ны ң бас кезін ен -ак, оны ң ірі тұлға ретіндегі жоғары мәртебесін, 
ж алп ы ұл тты қ м ем л екет к а й р а тк ер і ретіндегі ұлы лы ғы н растайды . 
К ейіннен Ш . У әлиханов 40-жылдардың басына карай «біз оны Орта орда 
иелері ішіндегі ең құдіреттісі» болды, ал «нағыз ханның (Әбілмәмбет. — 
Ред.)
еш мәні болған ж о қ д еп білеміз»205 деген дұрыс қорытынды жасайды. 
Ш әкерім сюжеті ш еж іреге негізделетін «У әлибақыны ң нәсілі» деген ма- 
қаласы нда А бы лайды ң үш ж үздің атақты 90 өкілінің қатысуымен хан бо- 
лып ж арияланғаны н атап өтеді.206
Қ азақдеректем елері батылдығымен ж әне ержүректігімен көзге түскен 
қ а за қ баты рлары ны ң бейнелерін, халықты біріктіруде елеулі рөл аткар- 
ған, бы ты раң кы лы кка бастайты н кез келген келеңсіз көрініске тыйым 
салып оты рған ж әне халы кты ң рухани ж етекш ілеріне, тәуелсіздікті сак- 
тау жолындағы күрестің идеологтарына айналған дана билердің бейнелерін 
неғұрлы м кең көлем де ж еткізеді. Ол уакыттағы к азак деректемелері 
қаһарм анды қ ж ы рлар ж анры нда — жы р, толғау, ш ежіре — генеалогия 
түрінде болды.
XIX ғасырдағы казак деректемелерінің XVIII ғасырдағы деректемелер- 
ден едәуір айы рмаш ы лы ғы бар, олар сол кезі"е дейін ауы здан-ауы зға 
беріліп келген к а зақ ш еж ірелерін ің ж аңа ж азбаш а ж анры мен толы қты - 
рылған. Бұл деректем елерде Ресейдің отарш ылдық саясаты ж ән е соған 
б ай лан ы сты к а з а қ хал кы н ы ң ұлтты к төуелсізд ік ж олы ндағы күресі 
окиғалары н корсету өзекті сю ж етке айналды.
Қ азак ауыз әдебиетінің туындылары тарих үшін бірегей деректеме бо- 
лып табылады. О лар кейінгі ұрпактарды өткен дәуірдің не бір каны к 
суреттерімен байытады ж ән е казактарды ң корш аған ортамен сырт көзге 
байқала бермейтін ішкі байланыстарын байкауға мүмкіндік береді, коғам 
дамуы ның біртұтас тарихи үрдісінде олардың аткаратын рөлін аныктауға 
жәрдемдеседі.
XIX ғасырдағы ең әйгілі айтыстарға катысушы, тарихтың ж әне заман- 
ның аскан білгірлерін ің бірі ретінде белгілі Д улат Бабатаев (1802—1874) 
аса көрнекті акын саналды. О ның шығармалары казақ еліне кеңтаралды , 
аскақ дарынды акы н әлеум еттік қайш ылы қтарды батыл ашып көрсетті 
ж ән е әр к ім н ің коғамдағы өз орны н сын көзбен ой елегінен өткізуге ша- 
кырды.
Ж уы рдағы кезге дейін қ а за қ даласы на кеңін ен мәлім ақы н Ш ортан- 
бай Қ ан аев ты ң (1819—1881) ш ы ғарм алары на қарам а-кай ш ы сипаттама 
беріліп келді. XIX ғасы рды ң 70-ж ы лдары нда К азан каласы нда «Бала 
зары» деген атаумен талай рет басып ш ығарылу ф актісі оны ңтуы нды ла- 
ры ны ң тарихи м аңы зды лы ғы мен м азм ұны ны ң терең мағы налы лы ғы н 
көрсетеді.
74

Өз поэзиясында қорш аған ортаны, өз заманыны ң көкейкесті ж әне ма- 
ңызды проблемаларын белсенді түрде көрсеткен Көтеш ақын (1745—1818), 
Ш ал ақын (1748-1819), Т әтіқара акын (X V III ғ.) ж ән е басқалар Бұқар 
жырау мен Дулат Бабатаевтың дәстүрлерін жалғастырушылар болды. Олар 
негізінен болып жаткан барлык оқиғалардың енжар жактауш ылары, сырт- 
тай байқауш ылары ғана болған ж оқ, қайта заманындағы көптеген тарихи 
оқиғаларға тікелей араласқан, ж оң ғарларға ж ә н е Қ азақстан аумағына 
қытай билеуш ілерінің экспансиясы на қарсы азатты қ күресіне іс жүзінде 
қатысқан батырлар болған.
Қазақтардың поэтикалық шығармашылығында терен, із қалдырған ж әне 
Исатай Тайманов бастаған азатты қ қозғалы сы ны ң тарихын басынан бас- 
тап аяғына дейін бейнелеген, оның козғалысының жаршысы ж әне жалын- 
ды үгітшісі болған Махамбет Өтемісов (1804— 1846) XIX ғасырдың бірінші 
жартысындағы ең жаркы н тұлға болып табылады. О ның туындыларында 
бейнеленген накты өмір шындығы мұрағат құжаттарымен тексерілген ж әне 
олар — оқиғаларды көзбен көріп әрі белсене араласқандар ж асаған аса 
құнды тарихи деректеме. Негізінен алғанда оны ңтуы нды лары — поэтика- 
лы к түрде 1836-38 жылдардағы Бөкей Ордасы қазақтары н ы ң азатты к 
күресінің барлы қ кезеңдері айтылған ан ы қ та нақты материал. Ш ернияз 
Ж ары лғасов (1806—1867) Исатай Тайманов пен М ахамбет Ө темісовтің 
көтерілісіне белсене қаты сқан замандасы болды. О ны ң өлеңдерінен біз 
көтерілістен кейінгі кезендегі әр түрлі әлеуметтік топтардың өзара қаты- 
настары туралы , халы к бұкарасы бой көрсетуінің ж еңіліс табуы на әкеп
соққан күш тердің орналасуы туралы ақпарат аламыз (Ш ерниязды ң Бай- 
мағамбетпен кездесеуі кезіндегі Исатай ж әне Науша батырлар мен басқа- 
лар туралы өлендері).
Патша езуш ілеріне қарсы ең бекш ілердің бой көрсетулерін ің себеп- 
терін халы қ жадында ой елегінен өткізудің ж ә н е бұл н аразы лы қтарды ң 
ішкі серпілісін ашып көрсетудің п оэти калы қ ж алғасы 1852—53 ж ы лдар- 
дағы О ры нбор—Ақтөбе аймағындағы оқиғаларға арналған «Бекет туралы 
аңыз» ж әне «И сатай—Махамбет» деген тарихи дастандар болды. Бірінш і 
жағдайда көтерілісті Есет пен Бекет баскарған; қарулы аттаныс 1858 жы л- 
ға дейін ж алғаскан. Бекет тұтқы нға алынып, С ібірге ж ер аударылады да, 
Есетж еңілістен кейін өкімет орындарымен татуласып кетеді. Екінші дас- 
танды шығарушы — Ы ғылман Ш өреков, ол Б екей Ордасындағы 1836—37 
жылдардағы көтеріліс оқиғалары н терең зерттеп, бұл көтерілістің себеп- 
терін (шаруаларды жерден айыру мен шамадан тыс салық, Ж әң гір ханның 
алымдары) ашып корсетуге тырыскан.
«Дастанның құндылығы мынада: халы к ө зін ің окиғаларға толы өмір- 
баянын ж азуға әлі де мүмкіндігі болмаған кезде акы н ш ы ғарған тарихи 
жыр оны ң зердесіне, ж ы лнамасы на, тарихи тәж іри б ен ің қоры ты луы на 
айналды, жауынгерлік кару сиякты, оны тот баспады, ескірмеді ж әне оның 
өз азаттығы үшін күресіне адал қы зм ет етті».
«Бес ғасыр жырлайды» жинағының (Үш томдык, А., 1989) шығуы сол 
дәуірдің рухы мен тарихын кезең-кезеңмен кайта жаңғырту болды. К азак- 
стан Республикасыныңтәуелсіздігі жылдарында жарияланған: «Абылай хан» 
(А., 1993), «Хан Кене» (А., 1993) деректі жинактарының маңызы бағажеткісіз.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: