-1869 жж. Орал, Торғай облыстарындағы

отырғанын айта келіп, оз атынан мынадай жолдарды косты: 
«Дереу әрі батыл түрде кірісіңіз, Бас штаб тарапынан да шаралар 
колданылатын болады». Орынборда наурыз-мамыр айларында 
жаңа (4-ші) батальонды жасақтау үшін Мәскеу, Петербург, 
Харьков, Қазан әскери округтерінен әртүрлі рангтегі 57 офицер 
мен 510 атқыштар жіберілді. Дала бекіністері гарнизондарының 
күшін есептемегенде, 
барлығы 5300 адам мен 20 зеңбірек 
шайқасқа озір түрды.
Котерілісшілердің фон Штемпель отрядымен болған алғашкы 
қақтығысы Ойыл озенінен 20 шақырым жердегі Жамансай 
жайлауында болды. 20 мыңнан астам котерілісшілер 
оларға 
бірнеше рет шабуыл жасап, оқ-дорімен жабдыкталған арбаларын 
талқандап, оздерін қоршауға алды. Азык-түлік тиелген 13 
арбасынан, үш адамынан айырылып, бес жауынгері жараланған 
фон Штемпель Калмыков қамалына карай бас сауғалап шегінуге 
можбүр 
болды. 
Котерілісшілердің 
екінші 
тобы 
майор 
Пироговтың отрядын өкшелей қуып, Ащыбүлақ озені бойындағы 
шайкаста екі басшысынан айырылды. 19 мамырда Юрковскийдің 
отряды Ақат жайлауынан Елек қаласына қарай шегінді. 
Подполковник Рукин бастаған отряд та амалсыздан шегінуге 
мәжбүр болып, Калмыков қамалының маңына бас сауғалады. 
Жазалаушылар қорғанысқа кошіп, дала бекіністерінде тығылды. 
Көтеріліс феодалдык езгіге қарсы сипат алды. Үш мыңға жуық 
котерілісшілер 1869 жылдың наурызынан маусымына дейін 41 
рет 
сүлтандар 
мен 
билердің, 
болыстардың, 
ауылдық 
старшиналардың ауылдарына шабуыл жасады.
Котерілістің осыншама канат жайғанынан шошынған патша 
окіметі оны басу үшін батыл кадамдар жасауға кірісті. 
Жазалаушы отрядты 
Орал облысының 
әскери губернаторы 
Н.А.Веревкиннің озі баскарды. Ол аткыштар ротасымен және 
жүз елу шакты казактарымен фон Штемпельдің 
екі жүз 
казактарымен Орынбор губерниялык батальонымен бірігіп, 21 
маусым күні Калмыков қамалынан шыкты. Торт күннен кейін 
Рукин отрядымен (барлығы 1700 каруланған адам) қосылып, 
Ойылдың орта ағысына карай аттанды. Көтеріліс аяусыз басып- 
жаншылды. 
Көтерілісшілердің 
басым 
көпшілігі 
отарлау 
саясатының барлық ауыртпалығын тартқан 
кедей шаруалар 
болатын. Оған рубасыларынан бастап, коғамның барлық таптары 
қатысты. Мысалы, 
сүлтан Ханғали Арсланов, Ықлас Досов 
котерілісшілер жасақтарын басқарды. Котерілісшілерге қосылған
165

билер мен старшиналар кібіртіктеп, 
күресті отаршылдармен 
бейбіт бітім жасауға немесе қатыгез патша шенеуніктерін 
жазалау сияқты әрекеттермен шектелуге итермеледі.
Маңғыстау түбегіндегі котерілістің шығу себебі Орал және 
Торғай облыстарындағы халықтың наразылығымен үштасты. 
Көтерілістің шығуына пристав Рукиннің қазақтарды қорқытып- 
үркітіп, адайларға күшпен Ережені қабылдатып, Ембі алкабында 
бекіністер салып, шүрайлы жайылымдарды пайдалануға тыйым 
салуы 
себеп болды. Бозащы түбегіндегі отыздай мылтықпен 
қаруланған екі жүздей котерілісшілерді Досан Тәжиев пен Иса 
Тіленбаевтың басқаратыны туралы мәлімет Рукинге белгілі 
болатын. 15 наурызда 
подполковник Рукин 36 казакпен, 4 
офицермен, Бекметов жоне Маев деген тілмәштерін алып, 
алпыстай адамнан топ қүрып, адайлардың кошіп-қонуын тоқтату 
үшін қарсы шықты. Бір апта ішінде 
отряд Борлы, Қүнансу, 
Тобеқүдық және Үсаққүдықтан ешқандай кедергісіз өтті. 22 
наурызда көтерілісшілер отрядты қоршауға алып талқандады, ал 
жаралы Рукин озін-өзі атып тастады. Көтерілісшілер 40 шақты 
мылтық пен оқ-дәрілерге, аттар мен азық-түлікке ие болды. Осы 
шайқаста котеріліс басшыларының бірі Б.Маяев қаза тапты.
Рукин отрядының талқандалуы мен Б.Маяевтің қаза тапқаны 
туралы хабар бүкіл Маңғыстау өңіріне тез тарады және де бүл 
бүкіл халықтық қозғалысқа рух берді. Александров форты мен 
Николаев 
станицасындағы, 
балықшылар 
мен 
балық аулау 
кәсіпшіліктерінің жүмысшылары котерілді. Жүмысшы-қазақтарға 
откен күзде Ембі уезінде үсталған адайлар келіп қосылды. 
Котерілісшілердің саны 10 мың адамға жетті. 1870 жылы 5 
сәуірде котерілісшілер Александров форты мен Николаев 
станицасына шабуыл жасап, форттағы маяктарды ортеп, Томенгі 
бекіністі талқандады. Котерілісшілер үш күн бойына фортты 
қоршауда үстағанымен берік салынған бекіністі ала алмады. 9 
соуірде Кавказдан граф 
Кутайсовтың бастауымен жазалаушы 
әскерлер келді, оларға «олкені тыныштандырып, кінәлілерді 
жазалау міндеті жүктелген» болатын. Соуірдің аяғында граф 
қүрамында бір зеңбірегі мен үш жаяу әскер ротасы жоне үш жүз 
атты оскерін алып Үстіртке карай шегінген котерілісшілердің 
жолын кесіп, талқандауға аттанды. Сол кезде Кавказдан жаңа 
оскери комек келді, ол Дағыстанда түрған әскери күш болатын. 
Мамыр айының аяғында Маңғыстауда 7жаяуоскер ротасы, 600 
атты әскер, 4 зеңбіректі екі взвод 
шоғырланды. Петров пен
166

Александров порттарының арасында «Князь Горчаков», «Князь 
Боратынский» және басқа әскери кемелер ерсілі-қарсылы жүзіп 
жүрді. Кавказдан келген эскерлермен болтан шайқастан кейін 
Маңғыстаудан Үстіртке шегінген көтерілісшілер қиын жағдайға 
тап болды. Олар солтүстіктегі жазғы жайлауға, Ембіге көше 
алмай қалды. Ол жаққа Орынбор әскери округі жібермеді. Жан 
аямай қарсылық көрсеткенімен көтерілісшілер жеңіліп, көтеріліс 
күшпен басылды. Маңғыстауға патша әскері келіп кірді. 1870 
жылы желтоқсанда қозғалыстың басшылары 
Досан Тәжиев, 
Ержан, Ертімбет Қүловтар, Иса Тіленбаев 
және басқалары 
өздерімен бірге 3 мындай шаңырақты алып, Хиуа хандығының 
жеріне өтіп кетті. Маңғыстауда қалған 9 мың шаңыраққа 57901 
сом алым-салық салынды. Адайларға 90 мың қой соғыс салығы 
салынды.
Көтеріліс 
бүқаралық сипат алғанымен, қазақ шаруалары 
толық біріге алмады, соның салдарынан санының басымдығына 
қарамастан жазалаушы отрядқа төтеп бере алмай, 
негізгі 
ошақтарын талқандауға жол берді. Көтеріліс жеке 
сипат 
алғанымен, оның географиялық ауқымы Қазақстанның бүкіл 
Батыс бөлігін, Солтүстік Қазақстанның бір бөлігін қамтыды, ең 
негізгісі «Уақытша ереженің» жедел жүзеге аспауы.

жүктеу/скачать 7,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: