XIX ғасырлың 50-ші жылдарындағы отаршылдыкка

жылы оның оскері Хиуаның 
Бесқала деп аталатын бекінісін 
талкандап. каланың 
коменданты 
Бабажан мен оны үлы 
Майкараны түтқынға алды. 1843 жылы 
Жанғожа 
жасағы 
Қуаңдариядағы Хиуа бекінісін, ал 1845 жылы коктемде 2000 
адамдық хиуа жасағының 
талқанын шығарды. Кенесары 
Қасымовпен бірлесіп, 
Сырдарияның 
томенгі сағасындағы 
Жаңакорған. Күмісқорған, Шымкорған, Қосқорған деп аталатын 
Қокан бекіністеріне шаб\ыл жасады. 1845 жылы Кенесарының 
отінішімен 
Жанғожа 
Қоқан бекінісінің бірі Созақты 
алута 
катынасты. 1847. 1848 жж. ол Сырдария бойындағы ең алдыңғы 
шеп Райым бекінісінен хиуалыктарға қарсы сокды беруде орыс 
оскерлеріне 
комектесті. 
Хіпалықтар амалсыздан оздерінің 
шекарасына шегінуге можбүр болыгі. орыс оскерлерінің шабуыл 
жасауынан сескеніп. бекіністер түрғыза бастады.
1853 жылы патша үкіметі Сырдарияның томенгі сағасындағы 
Ақмешітті басып алған сон. Сырдария 
оскери қорғанысы 
салынды. оған Райымнан (Аралдан) Акмешітке дейінгі аумак 
кірді. Бүл аймакта патша окіметі отаршылдық тортіп орнатты. 
Патшалык Ресейдің Арал оңірін жаулап алуы халықтың түрмыс 
жағдайын киындатты. Түрғындарға салынатын салық екі есе 
осіп. 
қазактардың 
шүрайлы 
жерлері 
орыстың 
қоныс 
аударушылары мен шенеуніктеріне берілді. Олардың зорлық- 
зомбылығы хиуалық отаршылдықтан асып түспесе, кем болған 
жок. Мысалы, 
1857 жылы 3000 казақ отбасы оздерінің 
атамекендерінен қуылып, олардың орнына ішкі Ресей жерінен 
казактар мен орыс шаруалары коныстандырылды.
1856 жылы желтоқсанда 
Сырдария казақтары қарулы 
котеріліске шықты. Оны шекті руының батыры Жанғожа 
Нүмүхамедов баскарды. Бүрынғы 
хиуалық Жаңғала бекінісі 
котерілістің орталығына айналды. 1856 жылы желтоқсан айының 
ортасында Жанғожа қарамағындағы котерілісшілер саны 1500-ге 
жетті. Ол 150-200 адамнан түратын жылжымалы жасақтар күрып, 
оны бекіністер арасына орналастырды. Котерілісшілер Қазалы 
форпостысын коршауға алып, солдаттар қыстағын талқандады. 
Тыныштығы кашқан Орынбор генерал-губернаторы Перовский 
Сырдария желісінің қолбасшысы Фитингофқа дереу котерілісті 
басуға оскери күш үйымдастыруды тапсырды. Котерілісті басуға 
Михайлов пен майор Булатов бастаған отрядтар жіберілді. Бірақ 
олардың оскери қимылдары сотсіздікке үшырады. 1857 жылдың 
9 қаңтарында көтерілісті басып-жаншу үшін 
генерал-майор
155

Фитингофтың отряды аттанды. Оның қүрамында 300 казак, 320 
жаяу әскер, оның 54-і штуцермен, бір зеңбірекпен, екі ракеталык 
станокпен қаруланған еді. Котерілісшілермен қақтығыс сол күні- 
ақ Арықбалық жайлауында басталды. Қүрамында 5 мың адамы 
бар 
көтерілісшілер 
санының 
басымдығына 
қарамастан 
Фитингофтың әскеріне тотеп бере алмады. Жеңіліске үшыраған 
көтерілісшілер бет-бетімен жан-жаққа қашты. Ал олардың ауыл- 
дарын тонаған жазалаушы отрядтар 20 мыңнан астам мүйізді ірі 
қараны айдап әкетті. 1860 жылы жазалаушы отряд Жақар колі- 
нінің маңындағы Қызылқүмда қоныстанған Жанғожа ауылын 
түтқиылдан қоршауға алып, 80 жастағы Ж. Нүрмүхамедовті 
олтіріп, ауылын тонап, 130 түйе, 115 жылқы, 216 ірі кара жоне 
2234 қойларын тартып алды.
Әлеуметтік және үлттық езгіге қарсы күрес Батыс Қазақстанда 
да өріс алды. XIX ғасырдың 40-шы жылдарында 
қазак 
шаруалары Есет Котібаров және басқа белсенді күрескерлердің 
бастауымен орынборлық жазалау отрядтарына қарсы аянбай 
соғысты. 1847 жылы 18 шілдеде Ембі озенінің бойында ол озінің 
адамдарымен Орынбор және Орал казактарының әскерлерінен 
қүралған, патша өкіметіне қызмет ететін аға сүлтандар басқарған 
жазалаушы 
отрядқа шабуыл жасады. Көтерілісшілер 
30 
адамынан айырылды, Ембі өзенінің бойымен жоғары орлеп, 
іздеріне түскен 
үкімет әскерлерінен Арыс Бүрта мен Имеш- 
Шаған жайлауларына барып бас сауғалады. Есет батыр күресті 
тоқтатпай, үзақ жылдар бойы патша окіметіне қарсы соғысты. 
Орынбор әкімшілігі Есет Котібаровты қайткен күнде де қолга 
түсіріп, патша өкіметінің алдында тізе бүктіруге тырысты. 1855 
жылы жазда сүлтан-билеуші Жантөрин Елек озенінің жоғарғы 
сағасында Есетпен келіссөз жүргізді. Бірақ 8 шілде күні таңата 
көтерілісшілер олардың ауылына шабуыл жасап, бірнеше 
сүлтандар мен билерді өлтірді. 
Осыдан кейін орынборлық 
әкімшілік күресті күшейтті, 1857 жылы наурызда әскери-дала 
сотының үкімімен көтеріліске қатысушы үш адам атылды, 18 
адам Сібірге 
айдалды. Жазалаушы отряд Есет Котібаровты 
қолдаған бірнеше руға шабуыл жасап, малдарын айдап әкетіп, 
мүліктерін тонады. Қиындыққа қарамастан Есет орынборлык 
жазалаушы мекемеге қарсы күресін тоқтатқан жоқ. Ол 1858 
жылы ғана патша өкіметінің бейбіт бітім шартын қабылдады.
156

1838 жылы «Сібір қырғыздарын жеке басқару туралы Ереже» 
қабылданып. соған сойкес Шекара басқармасы күрылды. Оны 
баскаратын Шекара бастығы, торағасы жоне торт кеңесшісі жоне 
ол кеңесшінің бірі қазақ шенеунігінен тағайындалды. Шекара 
бастығы мен Шекара басқармасының торағасын патша тағайын- 
дады, ал кеңесшілерді, ерекше тапсырма жоніндегі шенеуніктер 
мен хатшыны тағайындау Батыс Сібір генерал-губернаторының 
күзыреті шешті. Шекара бастығының окілеттігі шексіз еді, ол 
генерал-губернатормен келісе отырып, корші мемлекеттердің 
окілдерімен келіссөз жүргізді, облыстағы әкімшілік билік те 
дивизиондық әскери бөлімді басқару жүмысы да соның қолында 
болды. Мүндай орталықтандырылған билік жүйесі қазақтардың 
отаршылдыққа қарсы күресіне жол бермеу үшін жасалды.
XIX ғасырдың орта кезінде Қазақстанда ресейлік окімшілік 
пен қүқық жүйесін 
Қазақстанда одан әрі бекіте түсу үшін 
коптеген шаралар жасалды. 1852 жылғы жарлық бойынша адам 
олтіру, тонау, барымта тәрізді қылмыстарды тексеру 
әскери 
соттың қарауына берілді. Билер, айыппүл салуды қоспағанда. 
дүре соғу мен жеті күннен бір айға дейін қамауда үстау жазала- 
рын қолдануға күқылы болды. Сонымен қатар би болатын 
адамдардың аясы шектелді. Сойтіп, Ресей қазақ даласында жал- 
пы империялық басқарудың берік негізін қалай бастады. 1854 
жылы «Сібір қазақтарына империяның жалпы заңдарын енгізу 
туралы» заң шыққаннан кейін империялық соттар қарауға тиісті 
қылмыстардың түрлері көбейді.
1855 жылы аға сүлтандарды сайлау жүйесі озгерді. Енді бүл 
лауазымға тек шыңғыс түкымдары ғана емес, сонымен бірге 
отарлық аппаратта кемінде он жыл қызмет істеген «қүрметті» 
қазақтар сайлану қүқығына не болды. Сондай-ақ сайлаушылар 
шеңбері кеңейіп, оған сүлтандар ғана емес, барлық билер мен ор 
болыстан жиырма депутат енгізілді. «Сібір даласындағы сайлау 
тортібі туралы Ережеге» жергілікті жағдайға байланысты басқа 
да озгерістер жасалды. Генерал-губернатордың үсынысымен 
бірқатар округтерді басқаруға аға сүлтандардың орнына орыстың 
офицер шенеуніктері тағайындалды. 
Сонымен, шекара билігі 
казақ жерін толығымен отарлай бастады.
1861 жылы «Қырғыз даласы мен Семей болысы басқару- 
шыларын сайлау тәртібін өзгерту Ережелері» қабылданып, бүл

жүктеу/скачать 7,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: