. 6 . Ә к і м ш і л і к ж ә н е с о т р е ф о р м а л а р ы

лачазымға шыңғыс түкымынан баска үміткерлер қатыса алатын 
болды. Сайлач шылардың күрамына ор ауылдан бес окіл катысты. 
1866 жылы басқарушы окілеттігі 
үш жылдык мерзіммен 
шектелді.
7.7. Қазакстан аумағын отарлау
Қазактардың РесеП коластына кірген алғашкы күннен бастап- 
ақ олар болашакта Қазакстанның барлык жерін біртіндегі озіне 
косып алхды максат етті. Жаңадан косылған казак жерлерінде 
билікті нығайту үшін 1734 жылы сенаттың обер-хатшысы 
I 
Петрдің сенімді серігі И.К. Кириллов баскарған Орынбор 
жспедициясы 
үйымдастырылды. 
Оның 
комекшісі 
болып 
А.И.Тевкелев тағайындалды. Комиссияның алдына койған мак- 
саты Ресей күрамына кірген жерлерді жан-жакты зерттеп. табиғи 
байлыктарына барлау жасау. Орск бекінісін түрғызу. казактар 
мен орыстардың иеліктері арасында жаңа шекараны анықтах 
болатын. 1735 жылдан бастап Орынбор салына бастады. 1744 
жылдан бастап ол Орынбор губерниясының, ал 1748 жылы ол 
Орынбор казак оскерінің орталығына айналды. Тек 1740-1743 
жылдары ғана Кіші жүз бен Оңтүсгік Оралдың киылысында 
Воздвиженск, 
Рассыльный. 
Ильинск, 
Таңалык, 
Урязымск. 
Қызыл, Қаракол, Прутоярская, Нижне-Озерная, Перегибенск. 
Усть-Уйск, Елшан, Красногор, Губерлинск, Новосергиев, тағы 
баска бекіністер салынды.
Орынбор 
губерниясының 
бірінші 
г\бернаторы 
генераі 
И.И.Неплюев ашык отарла> саясатын жүргізді, ол Әбілхайырды 
саяси аренадан тайдырмақшы болғандыктан, екі 
жакты ң 
арасындағы жағдай катты шиеленісті.
Қазакстан тарихында елеулі озгеріс жасауға күш салған 
Обілхайыр ханды 56 жасында 1748 жылы И тамызда Барак 
сү.тган олтірді. 1748 жылы 2 казанда хан тағына оның үлкен үлы 
Нүралы отырды. Күрделі сипат алған саяси жағдайда Орта жүздің 
жерінде оскери желілерді түрғызч ресейліктердің казак да.іасын 
одан орі отарлау пиғылын күшейтті. Шекара желісі үш боліктен 
түрды: 
оңтүстік-батыс жағынан - Сібір далалык бекінісінен
Омбы бекінісіне дейін 553 шакырымға (Горкий жслісі). Омск 
бекінісінен Ертістің он жағалачымен Кіші Нарымға дейін 1624 
шақырымға (Ертіс желісі); Усть-Каменогорск бекінісінен Алтай
158

тауының батыс ылдиы аркылы Кузнецск бекінісі бағытында 723 
шақырымға созылды.
Үлы жүздің негізгі болігін бағындыру ерекше сипат адды. 
Оңтүстік Қазақстан руларының бір болігі Ресей коластына оз 
еріктерімен кірді. 1819 жылы 18 каңтарда сүлтан СүПік Абылай- 
хан 55 462 адамымен Ресейдің қоластына карады. 1824 жылы 
мамырда император I Александар Жетісуда кошіп-қонып жүрген 
Үлы жүздің тағы да 14 сүлтанын коластына алатыны туралы 
келісімге кол қойды. Дегенмен, Жетісуда, Оңтүстік Қазакстан- 
ның негізгі а\дандарында Ресей империясының ықпалы жүрмеді.
XIX ғасырдың бірінші жартысының аяғында Орта жоне Үлы 
жүздердің 
Ресейге қосылған аумақтарында Актау. Алата\. 
Қапал. Сергиополь (Аягоз). Лепсі бекіністері салынды. Осылай- 
ша патша отаршылдары Іле аумағына ығыса түсті. 1854 жылы 
Үлы жүздің приставы майор М.Перемышельский Верный бекі- 
нісінің іргесін калады. 
1855 жылы оған Қапал приставының 
резиденциясы кошіріліп. Верный Жетісудың 
орталығына 
айналды.
Қоқандықтар Ресейдің Жетісуға ыкпалынан сескеніп. Пішпек. 
Тоқмақ, Мерке бекіністерін нығайтуға күш салды. 1860 жылы 
орыс әскері полковник Циммерманның басшылығымен Қастек 
бекінісінен шығып, Шу алқабы арқылы Әулиеата, Шымкент. 
Ташкент бағытына бет алды. 26 тамыз күні орыс оскерлері Ток- 
макты. ал 4 қыркүйекте бес күнге созылған шайқастан кейін 
кокандықтардың осы жердегі ен ірі бекінісі Пішпекті басып 
алды. Осыған қарамастан 22 мың әскері бар қоқандықтар 
Верныйға карай жорықка аттанды. Қазан айында Үзынағаш елді 
мекенінде олар Алатау округінің 
басшысы 
Г.Колпаковский 
басқарған орыс әскерімен қактығысып. 19-21 қазандағы үш күнге 
созылған шайқастан кейін қокандыктар талкандалды. Жергілікті 
казақтар коқандыктар жағында да, орыстармен де бірлесе 
соғысты.
Тарихи одебиеттерде патша окіметінің 
Орта Азия мен 
оңтүстік Қазақстанды отарлау саясатына дүрыс баға берілмей 
келді. Мәселен, Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстік облыс- 
тарын патшалық Ресейдің карудың күшімен бағындырғаны 
тарихи шындық. Сонымен қатар, Орта Азия халықтарының 
басым копшілігі патшаға қатты қарсылық корсеткені де белгілі. 
Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстігін басып алуды патшалық 
Ресей екі жақтан Сырдария желісі бойымен Перовск қамалынан
159

жоне Верный бекінісінен бастады. 1839-1840 жж. В.А. Перовский 
бастаған хиуа 
экспедициясының жорығы сотсіз аяқтадды. 
Қокандықтардың бекінісі Ақмешітке (қазіргі Қызылорда) патша 
оскері екі рет шабуыл жасады. .1852 жылы болған бірінші шабуыл 
сотсіздікпен аяқталып, тек 1853 жылы генерал Перовский 
бастаған орыс оскерлері Акмешітті орең алды. Сырдария озенінің 
сағасынан 70-80 шакырым жердегі 1847 жылы салынған Райым 
бекінісі, сондай-ақ №1 форт (Қазалы). №2 форт (Қармақшы) 
жоне коқандықтардан тартып алынған Таушыбек (1851). 
Акмешіт (1853) бекіністері түрғызылғаннан кейін Батыс-сібір 
генерал-губернаторы Г.Гасфорттың Сырдария және Сібір әскери 
желілерін қосу үсынысы қабылданды.
1864 жылы коктемде полковник Черняевтің басшылыгымен 
Ресей әскерлері Қазақстанның оңтүстігіне кайта шабуыл жасай 
бастады. 4 маусым күні шешуші шабуылдан кейін Әулиеата 
каласын, ал полковник Веревкин оскері 12 шілдеде Түркістанды 
басып алды. Алғашқы жеңістерден кейін Черняев Шымкентті 
жаулап алуға кірісті. Қала түрғындары баскыншыларға қарсы 
аянбай шайқасты, мүндай қарсылықты күтпеген орыс оскері кері 
шегінуге мәжбүр болды. Енді Черняев Шымкентке шабуылды екі 
қанаттан бастады: Түркістаннан Черняевтің оскері, ал Әулиеата- 
дан полковник Лерх әскері шыкты. 1864 жылы 22 қыркүйекте 
патша әскерлері Шымкентті қоршап, жойқын шабуылмен алды. 
Черняев бастаған патша 
әскері 
жергілікті халықты аяусыз 
жазалады.
Черняев Шымкентті алғаннан кейін Орта Азияның ірі сауда 
орталығы Ташкентке аттанды. 1865 жылы 17 ма\сымда үш күнге 
созылған канды шайқастан кейін бүл қала да алынды. 1866 жылы 
қаңтарда орыс оскерлері Сырдариядан отіп, Бүхар хандығына 
шабуыл жасады. Бүхар әмірінің оскерін талқандап. әмірліктің 
жерін басып алды, бүл аумақ 1867 жылы Түркістан генерал- 
губернаторлығының күрамына енді. Өзбектермен бірге Бүхар 
әмірлігінің солтүстік болігіндегі қазақтар да Ресейдің қоластына 
қарады.
Бүрын Орта Азиядағы хандықтарға 
тоуелді болып келген 
Қазақстанның бүл аумағы Ресей империясының қүрамына кірді. 
Басқыншылық әрекеттердің нотижесінде Қазақстан толығымон 
Ресей империясының отарына айналды.
160

XIX ғасырдың 60-жылдарында Ресей империясы Қазақстанды 
жаулап алуды толығымен аяқтап, қазақ жерінде отаршылдық 
жүйені қалыптастырды. Шын монінде Қазакстанда 
хандық 
билікті жоюға бағытталған (Бокей ордасынан басқа) 1822-1824 
жж. Сібір. Орынбор қазақтары туралы Жарғы патша үкіметінің 
және жеке казактардың да тарапынан казақ жерін ашық 
отарлауына жол ашып берді.
Қазақ жерін басқарудың әкімшілік жүйесін енгізу империяның 
оз саясатын емін-еркін жүргізуі үшін қолайлы болды. Ресей 
үкіметі крепостнойлық (басыбайлылық) правоны жойғаннан 
кейін элеуметтік-экономикалық жағдайды түбірімен озгерту үшін 
қалалар мен сот әкімшілік жүйесіне байланысты бірқатар рефор­
малар жасады. Капитализмнің жан-жақты дамыған жағдайында 
Ресей Қазақстанды басқарудың жүйесін 
түбірімен озгертуге 
кірісті. 60-шы жылдардың ортасында Орынбор және Батыс Сібір 
қазақтарын басқарудың әкімшілік жүйесіне өзгерістер енгізіліп, 
Бөкей хандығын басқарудың жүйесі қайта жасалды, Алатау 
округтік приказы және 1865 жылы Түркістан облысы қүрылды.
Патша үкіметі Қазақ жерін басқару туралы Ереженің жобасын 
дайындау мақсатында 1865 жылы Ішкі істер министрлігінің, 
әскери министрліктің, Орынбор және Батыс Сібір өлкесі 
«депутаттарының» өкілдерінен қүрылған «дала комиссиясын» 
үйымдастырды. 1865 және 1866 жылдары комиссия Сібір және 
Орынбордағы қазақ аудандарын және Түркістан облысын зерт- 
теп, Қазақ даласын басқару туралы ереже жобасын әзірледі. Бүл 
жобаны Ерекше комитет мақүлдады. Реформанын, негізгі мақса- 
ты Орта Азияға одан әрі терең ену мақсатында Қазақстанды 
царизмнің базалық лагеріне айналдыру, алым-салықты күшейту, 
Қазақ жерін мемлекетік меншік деп жариялау, әкімшілік 
басқаруды жеңілдету мақсатында әкімшілік-аумақты анықтау, 
бүкілимпериялық азаматтық және қылмыстық заңдарды қолдану, 
соттың жаңа жүйесін қүру болатын.
II Александр 1867 жылы 11 шілдеде «Жетісу және Сырдария 
облыстарын басқару туралы уақытша Ережеге», ал 1868 жылы 21 
қазанда «Орынбор және Батыс-Сібір генерал-губернаторлығын 
басқарудың уақытша Ережесіне» қол қойды.
Реформаға сәйкес Қазақстанның барлық аумағы Түркістан, 
Орынбор және Батыс-Сібір үш 
генерал-губернаторлығына
7 .8 . 1 8 6 7 -1 8 6 8 ж ж . ә к і м ш і л і к - а у м а к т ы к р е ф о р м а л а р
161

бөлінді. Былайша қарағанда, Қазакстан аумағы бүрынғы жүзге 
бөлінген қалпында қалды. Әскери және азаматтық билік 
түгелімен генерал-губернатор қолына жинақталды, ал Түркістан 
генерал-губернаторы оған коса Қытаймен және Иранмен елші- 
лік келіссөздер жүргізу күқығына ие болды. Әрбір генерал- 
губернаторлық қүрылым облыстардан қүралды. Орынбор губер- 
наторлығына Орал және Торғай облыстары кірді, Батыс Сібірге -
Ақмола және Семей, Түркістан генерал-губернаторлығына 
Жетісу мен 
Сырдария облыстары қарады. Бүрынғы Бөкей 
хандығының аумағы 
1872 
жылы 
Астрахань 
облысының 
қүрамына енді. «1868 жылғы уақытша ереже» бойынша Ман­
гышлак 
приставы Орал облысының қарамағында қалып,
Орынбор генераллУубернаторлыгына бағынды. 
1870 жылы 2 
сәуірде түрғындардың көтеріліс қаупінен сескеніп, Мангышлак 
приставы Орал облысынан шығарылып, Дағыстан командова- 
ниесінің қарауына берілді және ол әскери басқару жүйесіне 
бағынды. 1874 жылы наурызда қабылданған «Каспийдің жаға- 
лауын басқару туралы уақытша ереже» бойынша Мангышлак 
приставы Кавказ әскери округінің қүрамындағы Каспий әскери 
бөліміне багынды.
Облысты әскери және әкімшілік қүзыреті бар губернатор 
басқарды. Ол облыс аумағында орналасқан казак әскерінің 
арнайы тағайындалған атаманы қызметін қатар атқарды. Ереже 
бойынша далалық облыстар губернаторының қызметі 
әскери 
дивизияның командирімен теңестірілді. Жетісу мен Сырдария 
әскери губернаторлары шекара істерімен де айналысты. Оларды 
әскери министрліктің нүсқауымен патшаның өзі тағайындап, өзі 
жүмыстан босатты, ал қалған облыстардың әскери губерна­
торлары Ішкі істер министрлігінің үсынысымен және әскери 
министрліктің рүқсатымен тағайындалды. 
Облыстар уездерге 
бөлінді, олардың жалпы саны 34 болды. Уезд бастықтары 
офицерлерден тағайындалды, оларды облыстық әскери губерна- 
торлардың үсынысы бойынша Генерал-губернатор тағайындады. 
Уезд бастыгының жоғары және кіші лауазымдағы көмекшілері 
болды. Эр уезд болыстарға, ал болыстар әкімшілік ауылдарға 
бөлінді, өр ауылда 100-200 шаңырақ, ал болыстагы шаңырақ 
саны 
1000-нан 2000-ға дейін, кейде 3000-ға 
жетті. Болыс 
басқарушылары мен ауыл старшиналары жабық дауыспен үш 
жыл мерзімге сайланды, оны жоғары түрған басшылық бекітті.
162

Сүлтандар өмірбойғы зейнетақымен қамтамасыз етіліп, барлық 
салық түрінен босатылды.
1867-1868 жж. реформа негізінде әскери-сот комиссиясы және 
уездік соттар қүрылды. Билер мен қазылар соты сақталды. Дау 
мәселесін шешкенде билер соты дәстүрлі қүқық пен шариатқа, 
ал қазылар тек шариат заңдарына сүйенді. Билер соты үш 
сатыдан қүрылды: бірінші саты 
билердің жеке дара өз соты, 
екіншісі 
билердің болыстық съезі, үшіншісі билердің төтенше 
съезі. Облыстық басқармалар 
әскери және уездік сотқа 
қарамайтын барлық азаматтық және қылмыстық 
істерді 
қарастырды. Өлкенің жергілікті түрғындары сатқындық жасап, 
үкіметке қарсылық көрсетіп, почтаға және қазыналық көлікке 
шабуыл жасап, телеграфты бүлдіріп, лауазымды және христиан 
дінін қабылдауға тілек білдірген адамдарды өлтіргені үшін 
әскери сот алдында жауап беретін болды. Ал жергілікті 
түрғындардың кісі өлтіруі, қарақшылық жасауы, барымта мен 
керуенге шабуыл жасауы, бөтеннің иелігіне қол сүғуы, жалған 
ақша шығарып, қоғам мүлкін үрлағаны, қазыналық басқарудың 
жарғысын бүзғаны және басқа да лауазымдық қылмыстары 
империяның жалпы қылмыстық заңы бойынша сотқа тартылды.
Түркістан генерал-губернаторлығы малшы шаруалардан үй 
басынан 2 сом 75 тиын алым жинады, ал Орынбор және Батыс- 
Сібір генерал-губернаторлығындағы малшылар жылына 3 сом 
төлейтін болды. Сырдария облысының отырықшы түрғындары 
үшін 
бүрын Қоқан хандығы белгілеген 
харадж бен танап 
алымдары ( танап десятинаның 1/8 бөлігі) сақталды. Харадж 
жиналған өнімнің немесе ақшаның 1/10 бөлігін қүрады. Танап 
өнімін 
тауарлай жинай алмайтын жерлерге 
ақшалай салық 
салынды. 
Танап алымының 
мөлшерін генерал-губернатор 
белгіледі. Жергілікті әкімшілік, почта жолдарын, көпірді, 
мектепті, аурухананы қаржыландыруға әртүрлі борыш салығы 
жүктелді. Шаңырақ санағы әрбір үш жыл сайын жүргізілді. Дін 
басыларының артықшылықтары мен қүқығына шек қойылды. 
Дін 
істері 
мәселелерімен 
айналысу 
жүмысы 
азаматтық 
әкімшілікке тапсырылды. Мешіттер, мектептер мен медреселер 
салу қүрылысына бақылау орнатылды. Әр болысқа сайланып 
қойылатын 
бір ғана молда үстауға рүқсат етілді, оның өзін 
әскери губернатордың шешімімен жүмысқа алып, болмаса 
шығаратын болған. Реформаға сәйкес 
уездік қалаларда бір 
мектеп пен дәрігерлік пункт ашу көзделді.
1 6 3

1867-1868 жж. Ереже тәжірибе жүргізу үшін екі жылға ғана 
арналған еді. Бірақ бүл «тәжірибені» жергілікті түрғындардын 
қолдамауына байланысты 20 жылға созылды. Қазақстан жерінің 
Ресей империясының мемлекеттік меншігіне айналдыру жасалған 
реформаның ең ауыр салдары еді. 
1893 жылы 26 наурызда 
патшаның жарлығына байланысты Каспий теңізі де Ресейдің 
жеке меншігіне айналды.
Әкімшілік күрылымның аумақтық принципі жерді дәстүрлі 
пайдалануға қайшы келді, халыққа түсетін ортүрлі борыштар мен 
салық салмағы ауырлай түсті. Мүндай жағдайлар жергілікті 
аксүйектердің қүқықтарына нүксан келтірді. Қазактар жаңа 
тәртіпті қабылдаудан бас тартты.

жүктеу/скачать 7,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: