Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық
жүктеу/скачать 3,26 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubaeva o khkh gasyr basyndagy kazak tili zhonindegi zertte
| ЕМЛЕ, ПƏН АТАУЛАРЫ ТУРАЛЫ
Емле жəне пəн атаулары (термин) жайындағы мəселелер- ді шешуге білімпаздар кəнперенсесі шақырылады дегенді га- зет беттерінде көріп жүрміз. Бұл екі мəселенің қайсысы бол- са да, мəдениеті жаңа бас көтеріп келе жатқан елге мəні зор. Осы кезге дейін емле туралы талай тартыстар, айтыс сөздер болып келді. Əркім, өз пікірін айтты, көптің талқысына сал- ды. Қазір жаңа əріпке көшіп отырмыз. Жаңа əріпке көшудің арқасында емле жайындағы бірталай таласты мəселелер шешілді деуге болады. Кейбір күмəнді жерлері осы болашақ кəнперенседе шешілмекші. Ендігі түйінді мəселе – пəн атаулары. Пəн атаулары осы күнге дейін оқу комисариатының жанындағы 3 – 4 кісінің «еншісі» сияқтанып қана келі. Ірі жиылыстарда бұл тура- лы тиіп-қашты ұсақ əңгімелер болмаса, көңіл тоқтарлық істелген маңызды түк жоқ десек, онша қаталасқан да бола қоймаспыз. Шынында, ойларына түскенде айына бір рет жиналып, «мына сөздер қазаққа пəн атаулары болсын» деп шығарған шашыранды қаулыларлы есепке алуға болмайды. Үйткені, ол қаулыларды жыйып алып іс істеймін деп арам тер болғаннан, қалам ұстағандардың өз қара дүрсіндерімен жүре бергендері артық болды. «Құмалақтың есебін Құдай білсін» дегендей, шашыранды қаулылардың қайда, қай жор- нал, газеттердің бетінде жүргенін құдай білсін! Міне, бұл оқу комисариаты білімпаздарының бір кемшілігі. Екінші – сол қаулылардың қолға түскенін қарап отырсақ, ондағы қабылданған атауларды «пəн атаулары» деуге бол- майды. Түйрей сөйлесек, еріккендегі ермек, малтапқыштық дегің де келеді. Яки бұрынғы заманда орыс тілін білмейтін қазақтарға арналған «Самоучитель» деген болатын. Салыс- тырсақ, соған дəл келеді. Əйтеуір дұрыс пəн атаулары деуге аузың бармайды. «Самоучительдің» үйрететін тілдері салғаннан «ат – ло- шат, қат – письмо, сиыр – кароба, жол – дарога, ол – он, қол – рука» деп ала жөнелетін еді. Байқап қарасақ, біздің оқу ко- мисариаты білімпаздарының пəн атаулары да бөрік кигізсе, айна-қатасы жоқ соған үйлеседі. Бұл айтылғандар құр сөз болмай, дəлелді болу үшін мысал келтірейік. Менің алдымда оқу комисариаты білім- паздарының шашыранды қаулысы жатыр. Оның бірі 22- жылы шыққан «Қызыл Қазағыстан» жорналының 22-санын- дағы пəн атаулары, онда мынадай атаулар ұшырайды: «жол- тый – сары, кырасный – қызыл, сібет – жарық»... 23-інші санында (сол жылғы): ыслобе – сөз, болшы – артық, менші – кіші, білый ақ, обыйшай – əдет, анатомы- йа – тəн жүйесі... 27-інші жылы шыққан «Жаңа мектеп» жорналының бірінші санында бөлə – ерік, домашный жыйвотный – үй жануарлары – деген. Сол жылғы 2-інші санында: мел – бор, морыской песок – теңіз қайыры, сырошно – тез мерзімді, аддел – бөлім, парадок – тəртіп, быйбод – қорытынды, ко- жа – тері (мұның соңғы қатарын «Қызыл Қазағыстанның» 24-інші жылы шыққан 4-інші санынан салдым. Ақтара берсек, осындай қиын переботтарды пəн атаула- рынан көп ұшыратасың. Бұлардың «Самоучительден» несі артық? Қай жері үйлеспейді? Бұл да сол «Самоучительдің» екінші түрі ғой. Кырасный – қызыл, белый – ақ, бөлші – артық, менші – кіші деген атауларды қазақтың оқығаны былай тұрсын, оқымаған поселке мен шаруашылық жөнінде қатынасып отырған қазақтың бесіктегі балаларына дейін біледі. Мұндай сөздер пəн атаулары бола алмайды. Мұны білімпаздар кəнпересесі ескеру керек. Бұрынғыдай (алынған пəн атауларындай) сөздерді борбайынан сүйреп алып «пəн атаулары» деп ат тағу сияқты бағытсыз жолды тоқтату керек. Пəн атауын айқын арна ашып, түзу жолға салу керек. Əрине, 50 51 бір кəнперенседе барлық пəн атауларын бір жолға сала қою қиын. Сүйсе де кəнперенсе соған тура жол ашыб, жөн көрсетуі керек. Онан соң білімпаздардың қабылдаған пəн атаулары əр бұрышында қыстырылып жүрмей, 3 – 4 айда бір кітап болып басылып шығуы керек. Кітабша шықпас бұрын осы қалай деген сөздердің тізімі газет бетінде жарияланып, жалпының пікірін сұрау керек. Сүйтіп, сан сығалап, сыннан өткізіп барып «пəн атаула- ры» деп қолға ұстатуымыз керек. Жəне көрінген жат сөзді күйретіп қазақшалай бермей, қазақ тұрмысында жоқ пəн сөздерін сол күйінше алу керек. Қазақ тұрмысына, сөзіне дəл келетін пəн сөздрін əрине қазақшалап алу керек болады. Екінші ескерілетін нəрсе – пəн сөздерін қарап, бақылап жа- риялап тұратын орталық бір ұйым сайлануы тиіс. Бұрынғы аталған пəн атауларындағы былықтарды шығарып тастау керек. Осы сияқты шаралар істелгенде пəн атауын оқудағы былықтардан құтыламыз. Қысқасы, пəн атаулары бұрынғы қойыртпақ түрінен шықсын, дұрыс білім беретін жолға түссін. Пəн атауларын алу ісі 3 – 4 адамның еншісіне ғана тимей, көптің, жалпының мүлкі болсын. Осылай еткенде пəн атаулары дұрыс жолға қойылады. Мамытұлы А. жүктеу/скачать 3,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|