Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық
жүктеу/скачать 3,26 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubaeva o khkh gasyr basyndagy kazak tili zhonindegi zertte
| ЕМЛЕНІ ТҮЗЕТУ ТУРАЛЫ
(айтыс ретінде) Жазуымызды тəртіпті жеңіл жолға түсіру үшін емле түзеу деген керек нəрсе ғой. Оған ешкімнің дауы жоқ. Жалғыз-ақ, менің ойымша, бұрынғы жазып жүрген емлеміздің өзінде де сонша дерлік көп қата жоқ. Кей жолдастар «біздің емлеміз не дыбыс жүйесі емес, не сөз жүйесі емес» дейтін көрінеді. Жоқ, олай емес. Біздің емлеміз дыбыс жүйесімен жазылып, оны орындап отыр. Ды- быс жүйесімен жазылмай жүрген жалғыз-ақ «тұн». Мұны естілуінше «тын» қылып жазсақ, басқаша дыбыс жүйесінен шыққан жеріміз жоқ. «Сұу», «асыу» деген сөздің «сұр» де- ген сөзден дəнеме басқалығы жоқ. Екеуінде де «ұ» естіліп тұр. «Асыу» деген сөзде де «ы» естілмей тұрған жоқ, тек көмескілеу естіледі (Бұл жалпы бітеу буында көмескі ес- тіледі). Бұл сөздердің жазылуында дыбыс жүйесінен шығып, Телжан айтқандай, ереже қуғандық жоқ. Америке (Америка) əдісін қолдануды мақсат еткендіктен, «ы» əрпінің бітеу буында жазылмай қалуына Елдес қарсы көрінеді. «Бітеу буында «қызыл» деп жазып, ашық буында «қызылы» деп жазсақ, түбірлес сөздердің өзара ұқсастығы бұзылып, бүтін сөз əдісіне бөгет болады, – дейді. Менің ойымша ондай аз ғана өзгерістер жазудың ұқсас- тығын бұзбайды. Аздап бұзса да, ондай-ондай өзгерістер болмай тұруға мүмкіндік жоқ. Ол сияқты азғана өзгерістер Америке (Америка) əдісіне де бөгет болмайды. Бұрын бізде бүтін сөз əдісінде бөгет болып жүрген əрбір əріптің төрт түрлі (бас түр, орта түр, аяқ түр, жеке түр) бо- лып жазылуы болатын. Латын əрпіне көшкеннен кейін ол қиындықтардан құтыламыз. Содан кейін Америке əдісіне жол ашық. Америке əдісін қолданып жүрген орыс орыс жəне жаурыпа жұртының да түбірлес сөздері бір қалыпта қатып қала алмайды. Орыста «Лев» деген сөз естілуіне қарай «Льва» болып, «сон» деген сөз «во сне» болып, «писать» деген сөз «пишет» болып өзгере береді. Англишандар – «сөйле» деген сөзді «sрeak» деп жазса, «сөйледі» дегенді sрeok деп өзгертіп жазады. Түбірлес екен деп ылғи бір түрде жаза бермейді. Бөтен жұрттарға қарағанда, орасан өзгеріс қайта бізде жоқ. Сондықтан ашық буында «ы»-ны жазып, бітеу буында жазбақ болсақ, қорқарлық сон- ша зиян жоқ. Елдес мақаласының аяғында: «қап-қабы, қазақ- қазағы, тік-тігі» сияқты өзгеретін сөздер көп емес, айныма- лы əріп осы үшеу-ақ. Бұл Америке əдісіне бөгет етпейді» деп кеңшілік қылып кетеді. Бұларға кеңшілік еткенде, ол кісі «ы»-ның бітеу буында жазылмауына да кеңшілік етуі керек 52 53 еді. Жəне бұл айнымалы «қ» мен «ғ», «к» мен «г», «п» мен «б» əріптері өзара ұқсас болғандықтан, бұлардағы өзгерістің Америке əдісіне бөгет бөгет жоқ дейді. Бұлардың ұқсастығы араб əрпінде ғана ғой. Бөгет болмаса, ертең латын əрпіне көшкелі отырғанда, бұлайша араб əрпімен дəлел жасаудың қисыны жоқ. Жүсіпбектің ұсыныстары туралы айтарым: «Біздің емлеміз орыс емлесіне ұқсасуы қажет» дейді. қанша орысшыл болсақ та, бұл болмайтын сөз. Орыспен былайғы тұрмыстағы өзгешеліктеріміз өз алдына тұрсын, тіл жағынан тіпті үш қайнаса сорпамыз қосылмайды ғой. Көзге шыққан сүйелдей орыстың «у» мен «и»-ін əкеліп жазуымызға қосқанмен, оның былайғы өнері бізге жұға қоймайды. Құр ғана орыстың əрпін тану үшін тілімізде жоқ əріпті əліпбиіміздің ішіне əкеліп қыстырмалауда түк мəн жоқ. Осы күнде орыстың ол екі əрпі ғана еес, барлық əрпін түгел танитындар қазақ ішінде толып жатыр. Бірақ тіл білмегендіктен, оның пайдасы шамалы. «Хат танытуға дыбыс əдісі ірге болмай, тұтас сөз əдісі бірге болып саналсын» деп Жүсіпбек өзі жазады да, арты- нан аса дыбысшыл болып кетеді. Тұтас сөз əдісінде қажет болған жазудың сыртқы пішінін бұзып, оны дыбыс жолына құрмандық қылып жібереді. Мысалы: «үйе аламын» деген сөзді «ұяламын» қылып өзгертіп жіберуден тартынбайды. «Дыбысшылдықта» да бір мөлшер болу керек. Емлеміз ды- быс жүйелі дегенді біз былай ұғамыз: əрбір сөзді жекелеп сөйлегенде қандай дыбыстар естілсе, жазуды сол естілуінше жазсақ, дыбыс жүйесімен жазған боламыз. Əйтпесе қазақ тілінде бірнеше сөзді қатардан сөйлеп жібергенде бір сөздегі əріптің дүмпуімен екінші сөздегі əріптер өзгерліп естілетін жерлер көп. Оның бəрін естілуінше жаза бесек, онда біздің жазуымыз- да тіпті тиянақ қалмайды. Жүсіпбек айтқандай, аға-екені, жүктеу/скачать 3,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|