ға, тап, лік, лес, лі, леу, дік, дес, ді, деу, тік, ес, ті, тек

62
сияқты өзіміздің неше жүздеген тума жұрнақтар – балалық, 
бастық, томдық; еркелік, бестік, жерлік... түрінде қосылып 
жазылсын. Саны өте аз тіліміздің əуеніне бағынбай айтылып 
жүретін жұрнақтар жем-қор, əуес-қой,  кішкен-тай, əсем-
паз, өсім-тал түрінде сызықшаменен (-) айырылып жазыл-
сын. Бұлайша жазудан пайда көп. 
а –  төл сөздеріміздің басынан аяғына шейін не жуан, не 
жіңішке айтылу əуенді қасиетін бұзбай сақтаймыз.     
в – тіліміздің əуеніне көнбейтін тоң мойынды жұрнақтар 
орын танытып, көрініп тұрады. 
д – күн сайын дерлік қолдан жасап алып жатқан қосым-
шаларды  сөз  əуеніне  түсіру  керек  екендігін  айқындаймыз. 
Телгірамдар, телгірамшы, октабірдің, сатсыйаліизм... деу-
шілерге  тосқауыл  қойып,  телгіремдер,  телгіремші,  окте-
бірдің, сатсыйалдық деп жазуына жол ашамыз.    
2. – Бұлар  бұл  күйінше  жазылмағанда  сөз  əуеніне  көн-
бейтін  қосымшаларының  сызықшаменен  айырылып  жазу 
керектігі, сөзіміздің заңын бұзбауын ескерміз.
в – жаңадан тілімізге ағыл-тегіл кіріп жатқан жат ұғымның 
сөздері басынан аяғына шейін жуан болмаса жіңішкелік əуе-
німен айтылмағандықтан, жат сөздігі айындалып тұрады. 
s – мұнымен тілімізге кіріп жатқан сөздерді қолдан кел-
генше сөз əуенімізге түсіруге керектігін көзге елестетеміз. 
Осыдан барып екі түрлі айтылып жүрген кітап – кітеп, 
өктəбір – өктебір, жана – жəне, Түркістан – Тұркістен... 
деген  сөздердің  «кітеп,  октебір,  жəне,  Түркістен»  түрінде 
жазылу дұрыстығын шығарып тіл заңымызға бейімдеуге се-
бепкер қыламыз. 
6-екі атауыш сөздер қатар айтылған кезде туыс жүйесінше 
тұрпаты сақтай жазылсын. Бір-біріне еткен дыбыс ықпалына 
қарап  бұзылып  жазылмасын.  Жүжжан,  бүгүн,  Кенжеғұл, 
жаздыгүні, Борамбай, Қазанғап, жүгаяқ, қолғабыс, қарөгіз, 
қарат, кішүй, екі гісі, боз ғұнан, ағ орамал, сегіс сом түрінде 
жазылмасын. Бұрынғы түбір-тұрпатын сақтап, Жүзжан, бұл 
күн, Кенжеқұл, жазды күні, Боран-бай, Қазан-қап, жүк-аяқ, 
қол-қабыс, қара өгіз, қара ат, кіші-үй, екі кісі, боз құнан, ақ 
орамал, сегіз сом... түрінде жазылсын. 
Бұлай жазудан мақсат:
а – екі түбірлі сөзді бір тұлғалы сөзге айналдырып, тілі-
мізді бұзуға жол ашпау. 
в – бұрынғы  тұлға-тұрпатын  бұзбай  сақтау.  қандай  сөз 
екендігі тұрпатынан-ақ көрініп тұру. 
7. – Түбірлік  үстеу,  жалғаулық,  одағай,  шылауыштары 
жеке  тұрғанда  да,  басқа  сөздерге  қосылғанда  да  өздерінің 
тұрпаттарын сақтап қалсын. Мұның үшін жеке тұрғанда ды-
быс  жүйесі  қолдансын  да,  басқа  сөздерменен  қатар  келіп, 
дыбыс ықпалына ұшырағанда туыс жүйесі қолдансын. 
–  Бұрыннан  екі  сөзден  кірігіп  кеткен  құрамды  демеу-
лер айтылған күйінше, дыбыс жүйесінше жазылсын. Түбін 
қуалап айырылмасын. «Олай еткенде, бұлай еткенде, қалай 
еткенде,  солай  еткенде»  демеулері, «үйткенде,  бүйткенде, 
қайткенде, сүйткенде» түрінде жазыла берсін. 
 – Қосар сөзді одағайлар, қосар үнемді көсемше етістіктер 
жəне сын сөзі алдынан келетін таңдау шырайының буындары 
сызықшамен (-) бір-бірінен айырылып жазылсын. «Сықыр-
сықыр»,  «былдыр-былдыр», «жаза-жаза», «көре-көре», 
«жап-жаңа, «ып-ықшам», «үп-үлкен» түрінде жазылсын. 
 – Сөз басында келмейді деген ғ, г, у, и, р, л дыбыста-
ры жат сөздердің алдынан келтіріліп жазыла берсін. Іленін, 
ұуақыт,  іиə,  гүудок  жазылмай,  Ленін,  уақыт,  иə,  гудөк 
түрінде жазылсын. Мұнымен екі жеміс шығарамыз: 
а – жат сөздерді тура жазып, мағынасына нұқсан келтір-
мейміз. 
в – емлемізді  басқа  түрік  елдеріне  жақындастырамыз, 
олардың жаңағы біздің сөз басында келмейді деген əріптер-
дің бəрі де келеді. Көп сөзде ұшырайды. Бұл əріптерді сөз 
басына жазғаннан өз тілімізге де зарар келмейді. 
Емле  өзгерісі  қарсаңында  көптің  талқысына  ұсынатын 
пікіріміз осы. 
Басымұлы Қажым

64
65

жүктеу/скачать 3,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: