Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық
жүктеу/скачать 3,26 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubaeva o khkh gasyr basyndagy kazak tili zhonindegi zertte
| ЕМЛЕ, ƏРІП ЖАЙЫНАН
(айтыс ретінде) Білім ордасы маған тұтас сөз əдісімен əліпби жаз деп тапсырып еді. Жазуға осынша құмиынсам да, емлеміздің бр қырсығына ұшырап, тасырқағандықтан, осы мəселені талқыға бергелі отырмын. Біздің емледей мінсіз емле дүние жүзінде жоқ, – деп Ел- дес жер-суға түсірмей жүрсе, «у» мен «и»-ге келгенде, дүние жүзінде біздің емледен қырсықты емле жоқ дегім келеді. Дыбыс əдісімен хат тану өте қиын (бұрынғы «ежеден» жеңіл екені тұрыбты ғой). Дыбыс əдісі комплекс жүйесімен оқытуға келмейді. Комплексті алатын болсақ, тұтас сөз əдісімен хат танытуға көшуіміз керек. Тұтас сөзді алсақ, емлеміз де соған үйлесу керек. «Тұтас сөз əдісімен əліпби жазғанда, қай əріпті қолданамыз?» деген сұрауыма білім ор- дам: «əріптің басқы түрі мен жеке түрін (Бұрнаш жобасын) қолдан,» - деп жауап қайырды. Тұтас сөз əдісі неқұрлы əріп түрлерінің аз болуын, əріптердің айқын болуын, бұлай жазылатын ойнамалы таңбаларды үйрету қиын болады (ұай əдіс болсын осыны тілейді ғой, сонда да). Осыны ойлап, əрпіміздің түр санын азайтарлық тағы да жалау ұсынамын (ұнамаса қала берер). Бізде кəзір бір таңбалы əріптер мынау: сегізі: , , , , , , , , , бұларға қосып, тағы мынау алты əріпті: жекеге , , бір таңбалы қылып алу керек деймін. Себебі: « » тəрізді əріп жоқ. «Ж»-ның басқы таңбасы сөздің ортасында, аяғында жарайды. «Ж» ( ) əрпі сөз аяғында аз жазылады: «келемеж, мұқтаж», «ылаж», «баж», «күж-күж»... деген – көп болса он шақты сөзде ғана аяқта жазылады. Оған бола « » - ды алудың керегі жоқ. « » мен « » - нан анық əріп жоқ. Шегірткенің сирағындай серейіп, көш жерден көзге түсе кетеді. Бұл екеуінің жеке түрін (к, ң) алып, екі тұлғасын бірдей қолданудың түкке де керегі жоқ, басқы түрі ( , ) ортаға да, аяққа да жарайды. 128 129 мен қазақ сөзінің аяғында өмірі жазылмайды. Сондықтан жеке түрінің ( , ) тіпті керегі жоқ. Бұл екеуінің басқы түрі ортаға əбден жарайды. « »-ның қос таяғы айқын жəне ашық ауыз сөз ортасында алдыңғы əріптерден əнтек бөлек тұрады да, оқуға оңай болады. Ал ортадағы « « мен ашық ауыз ---ның ұйқастығы кем. Хат танытқанда оны түсіндіру қиын болады. Жазбада ашық ауыздың өзін қаламды суырмай жазуға келеді. Газетте «л»-дың үш түрін ( , , ) бірдей алып отырған көрінеді. «Л»-дың басқы түрін алсақ, бəріне жетеді. Үйткені «л» тəрізді əріп жоқ. Жалғыз-ақ «а» бар, оның құйрығы оң жағында, «л»-дікі - сол жағында. əліптің - сын « » -ға жақындатпай-ақ қатар қойсақ да жарайды, көз үйреніп кетеді. Жеке «л»-дың астыңғы имегі болмаудан келер зиян жоқ. Сонымен, кəзіргі қолданып отырған 43 таңба (ұя)-ның орнына 34 таңба (ұя) болады. Бұл хат тануымызға да, əріп тексеруге де үлкен жеңілдік келтіреді. Одан соңғы жамау: «с» мен «ш» ( , )-ды иректемей, тіс шығармай, түзу сызық таңбамен алу керек. Олардың ирегі қалмаса, 13-14 ирекке шейін баратын сөздердің ( тəрізді) ирегін санап жазу, санап оқу өте қиын болады. Онана кейін ( ) əрпін алу керек деймін. Ақылап, үқлеп, ақа, қақарман, мақ-мауық, еқе-қе тəрізді сөздерді «қ»-сыз жазуға болмайды. Əдебиетке «қ»-ның керек жері көп жəне «қ»-ны алсақ, «қ»-ның орнына да қолдануға жарайды. Ау- хау, аха-ха, ай-хай, ах, дүние... деген тəрізді сөздерге « » (х)-ның орнына «қ»-ны жазатын боламыз. Бұл бір дыбыспен əліпбиіміз көбеймес. Сүйтіп, менің ұсынатын əліпбиім, таңбаларым мынау болмақ – 35 таңба. Ана қалған екі таңбаны ( ) əріптердің жеке түрінен əзір құтылуға болмайды. Оларды тастасақ, сөз шолақ, жыбырлақ көсе болып кетеді. Енді емле жайынан. Білімпаздар съезінде «у» мен «и» туралы Елдес жобасы қабылданған. «У» мен «и»-ді дауыссыз дыбыстар қатарына кіргізіп, «у»-ды екі түрлі (бірде ұу, бірде ыу) қып, «и»-ге (ы) қосып жазуға келтірген дəлелдері мыналар: 1) түбір сөздің дыбыстарын өзгертуге болмайды. Мыса- лы: «сұуат», «тійқуі» деген сөздерді «суат», «тиуі» деп жаз- са, түбірі бұзылып кетеді-міс (Сұудың түбіріне «ұ» мен «у»- ды дəл бір құдай бұйырып бергендей-ақ! Түбірі «су», «ти» десе тамұққа кететіндей-ақ!) 2) «у» мен «и» дауысты болып, жеке өздері жазылса, буындауға келмейді-міс. Мəселен, жу-ан, и-і-ні, ки-ім деп буындауға болмайды. Сөз жоқ, жұ-уан, іи-і-ні, кіи-ім деп буындау керек (бұл дəлел «у» мен «и»-ды дауысты емес деп, ден қойып алған иманынан туып отырғанын сезбейді). 3) «у» мен «и»-ге бқтетін «сұу», «сай» деген сөздердің жалғауы (дауыссыз дыбысқа бқтетін сөздердікі (сұудың, қардың, сайдың, жүремін, жұуамын, тілеймін...) тəрізді «дың», «емін» болады. Ендеше «у» мен «и»-дың дауыссыз дыбыстардан айырмасы жоқ. 4) «жау», «сау, «бау», «мүйіз» деген сөздер өзге түрік жұрттарында «тағ», «сағ», «бағ», «мүгіз» болып айтылады. Сондықтан «у» мен «и»-дың асылы дауыссыз дыбыс екені ыспатталады дейді (Асылын қазып, атаның атын шақырмаса, біреу тауып кететіндей-ақ). Елдестердің бұл дəлелдеріне Мұхтар, Телжан, Маннан, Есенғали секілді адамдар қарсы дəлел келтірсе, олардікі алынбаған. Бұлардың дəлелі мыналар: 1. «у» мен «и»-дің дауыссыз дыбыстарға ұсайтын қа- сиеттері болғанымен, дауысты дыбыстарға ұсайтын қасиет- тері бар. Жалғауды, жұрнақты дəлелге алсақ, бұл екі дыбысқа бқтетін сөздер дауысты дыбысқа бқтетіндермен бірдей өзгеретін жері де бар. Жалғау: сұраулар, сайлар, балалар, жүктеу/скачать 3,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|