Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық
жүктеу/скачать 3,26 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubaeva o khkh gasyr basyndagy kazak tili zhonindegi zertte
| тұз+шы=тұсшы=тұшшы; ас+шы=ашшы.
8. к, г, қ, ғ төртеуінің біреуі мен басталған жалғау- жұрнақтар түбірдің аяғындағы «н» мен кездессе, «н» өзгеріп «ң» болады. Бұл төрт дыбыстың қай-қайсысы да алдындағы «н» ды өзгертіп «ң» қылып шығарады; бұл да тартыншақ еліктірудің бірі; түн+гі=түңгі; жон+ға=жоңға. 9. Тартыншақ еліктірудің тағы мынадай бір түрі бар. Жалғау-жұрнақтың басындағы «б» –»п» –нің ықпалы мен түбірдің аяғындағы «н» өзгеріп «м» болады; «б» мен «п» алдындағы «н» да ылғи «м» қылып өзгертіп шығарады; мы- сал: жан+бас=жамбас; сын+байды=сымбайды. 10. «б» мен «п» ның арасындағы дауысты дыбыс қысаң бо- лып алдындағы дауысты дыбыс еркін болып келсе, онда бұлар өзгеріп «в» болады. Мысал: жап+ып=(жабық)=жауып; теп+іп=(тебіп)=теуіп. 11. Қазақ тілінде (түрік тілдерінің бəрінде де бір сөздің басында екі дауыссыз дыбыс қатар жалғана алмайды. Бірақ екі буын аралығында (арқа) немесе үнді мен қатаң (серт) бо- 144 145 лып құрылған буында екі дауыссыз дыбыс қатар келе береді; мысал: тақта, жент, бұлт, жұрт, сына, тарақ, ырым. 12. Тістің түбінен шығатын дауыссыз үш дыбыс: «ш» – «ж» – «й(и)» жіңішке айтылуға бейім: сондықтан бұл үше- уі мен сыбайлас дауысты дыбыстар көмескіленіп, жуан-жі- ңішкелігі анық естілмейді; мысал: жай – жəй; шай – шəй; тыйын – тиін. 13. Қазақ тіліндегі қосымша сөздер жалғау, жұрнақ бо- лып екі айырылады. Жұрнақтың айыра танырлық бір белгісі сол: жарнақты сөз түбір есебінде болады (есімдіктің атау күйінде болады иə етістіктің бұйрық райының жекеше 2 інші жағы болады, иə үстеу болады). Оған қарағанда көптік жалғау «лар» тə- уелдеу де, етіс түрлерінің жалғаулары да («жудыр» «жуын» – «жуыл» деген дегі «дыр» – «ын» – «ыл» –дар да жұрнақ болып шығады. Сонда «ағатай «ағеке», «балтеке» дегендегі «ай», «еке» де жұрнақ болады. Жалғау-жұрнақтардың бұл айтылған белгісіне келмейтін «қой», «қана», «ма?» «ше?», «ақ», «ав» жұлға деуге де сыймайды, жұрнақ дегенде сый- майды. Бұлардың екпіні де өзінде қалады. 14. Жұрнақ өз ара көне жаңа көнгіш болып екіге айырыла- ды; түбірінен оңай айырыла қоймайтындар көне жұрнақтар болады. Көне жұрнақтар өзі қосылған түбір сыйақты басқа түбірлердің бəріне бірдей қосыла бермейді. Мəселен «Ілгері» «ішкері» деген сөздердегі көне жұрнақтар. Мəнісіне қарай бір тапқа кіретін түбірлердің бəріне де жалғана беретін болса, көнгіш жұрнақтар болады. Мəселен «малшы», «етікші» тағы басқа сөздердегі «ші» көнгіш жұр- нақтар. Арпағырапы түзегенде жұрнақтардың бұл жүйелерін ескеру керек. 15. Түбірге жұрнақ қосылып, жаңадан сөз шығарғанынан басқа, түбір мен түбір қосылып та (кейде бір неше түбір бірігіп те) бір сөз болып шығады. Бұлай жүре келе мүлде кірігіп бір сөз болып кеткен сөздерді айтқанда, айту- шы да тыңдаушы да оның ішіндегі түбірлердің басқа- басқа екенін аңғармайды. Бұл сықылды сөздердің бір сөз болып кіріккендігін көбіне ішіндегі дыбыстарының өзгергенінен білуге болады. Үйткені ондайда көбіне кірік- кен түбірлердің жалғас дыбыстары ғана өзгеріп қоймай басқа жерлеріндегі дыбыстары да өзгеріп кетеді. Мы- сал: оқ+шантай=оқ+шонтай. Бүгін=бү+күн=бұл+күн. Тəңертең=таң+ертең, белбеу=бел+бау. Бірақ бір сөз болып бірігіп кеткен түбірлердің ішіндегі ды- быстары өнемейін бүйтіп кірігіп өзгеге бермейді. Мəселен: «полағақ», «селбау» «қарағұс» «саптаяқ=сапты+аяқ» сы- қылды сөздерде бір сөз болып бірігіп кеткен; бірақ олардың ішіндегі дыбыстары оншалық кірігіп өзгермеген (бұлардың ішіндегі түбірлері басқа-басқа болғанда да бəрі бір кезде- скен дыбыстары дəл осы қалпындай болып өзгерер еді). Сондықтан біріккен сөздерді мағына жағынан да тексеріп сынамай болмайды. Мəселен: «оң қол дыңқолғабы», «ғара қарағұс» «сабы сынған саптаяқ» деген де: «қол», «қара», «сапты» – лар өзіне жалғас түбір мен мықты ұстасып бірік- кенін білеміз. Бір неше сөзден құралған адам аты да бір сөз деуге келеді. 16. Ішіндегі түбірлері айтушының түсінуінше басқа-бас- қа аңғарылатын (айақ-табақ, құрт-құмырысқа сықылды) жалпылағыш қос сөздер де болады. Мұндай сөздер өзінен өзі ақ екі бөлініп тұрса да, қосып айтқанда екеуін де жалпы- лап шығаратын жаңа ұғым шығады. Екі арасында дəнекер «ма» келетін қайталама сөздер болады (көз-бе көз қол-ма қол, ауыз-ба ауыз). Бұлардың мағынасы жалпылағыш қос сөздерден басқаша. Екінші бөлегінің бас дыбысы өзгеріп айтылатын дəне- керсіз қайталамалар да болады (ол-пұл, анау-мынау, ағаш- мағаш). Сын есімді күшейту үшін оның басындағы дыбыстары «п» мен жалғанып қайталайды. Бұл күшейту қайталама сын есімнің алдынан қосылады; мəселен: қап-қара, қып-қызыл, ап-пақ. Жоғарғы көрсетілген дыбыс өзгерісі мен қазақ тілінің қасйеттеріне сүйенгенде емле негіздері мынадай болу ке- рек. 146 147 1. Қазақ емлесінің негізгі дыбыс жүйесінше болу ке- рек; дыбыстың өзгеруі осы күнгі қалық тілінде айтылған, есқтілген күйінде жазылуы керек. Сөз-сөздің ішіндегі дыбыстарының бірінің біріне ұсап өзгергені де – еліктіру, ұсамай өзгергені де – еріту, əсіресе бір ыңғай жуан, жа бір ыңғай жіңішке болып өзгергендері, өзгерген күйінде жазы- луы керек. Жазудың бұл дыбыс жүйесіне келмейтін жерлерін осы қаулыда айырықша ережелер болуы керек. 2. Шеттен кірген сөздердің емлесі дыбыс жүйесі мен жа- зылу керек де, айағы қазақтың сөз жүйесіне көну керек. жүктеу/скачать 3,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|