Микркезз алматы

басшысы  болып  сол  бұрынғы  Іле аймағында  болған  басшылар  сай- 
ланды.
Дүнгендер  мен  ұйғырлар  өздерімен  бірге  Жетісуға  жасанды 
жолмен  суландырылатын  егіншіліктің  элдеқашан  қалыптасқан 
дэстүрлерін  экелді.  Ұйғырларда  күріш  өсіру  дүнгендердегі  сияқты 
негізгі  дақылға  айналған  жоқ.  Олар  негізінен  бау  өсіріп,  бақша  са- 
лумен айналысты (халықтың шамамен алғанда үштен екісі). Дүнген 
шаруашылықтарының үштен екісінен астамында бау да болды.
Сонымен,  қорыта  айтқанда,  орыс  шаруаларын  қазақ  елкесіне 
қоныстандыра  отырып,  қазақ  халқын  шаруашылыққа  жарам- 
ды  жерінен  айыру  процесімен  бір  мезгілде  отарлаушы  экімшілік 
жүйесінің  жаңа  жағдайға  байланысты  одан  эрі  жетіліп,  нығая 
түскендігін,  сондай-ақ  отарлау  ісінің  құрамды  бөлігі  қазақтарды 
орыстандыру,  шоқындыру  шараларының  да жүйелік,  мақсаттылық
сипат алғандығын  байқаймыз.
3.  XVIII ғасырдың екінші  жартысы
Қазақстан
Қазақ  халқының  XVIII  ғасырдың  екінші  жартысы  мен  XIX 
ғасырдағы  мэдениеті ежелгі қазақ жерінде омір сүріп,  қазақ халқын
қүраған  үлыстар  мен  таипалардың 
үянм  м^прниетінін  '^анлы  жалғз.сы
калыптасқан түрі болды.
Рухани  мәдениеті:  Қазак  халқының  ғасырлар  бойы  жасаған
рухани  мэдениетінің  маңызды  бір  саласы 
қазақ  шежіресі  екені 
анық.  Қазақтың  байырғы  салт-дэстүрі  бойынша  эрбір  қазақ  азама- 
ты  өзінің  жеті  атасын  білуге  тиісті  еді.  Мұны  балаларына  үйрету 
әрбір  атаның,  отбасы  тэрбиесінің  негізі  болды.  Тек  ата-анасынан 
айырылған  жетімдер  ғана  мұндай  тэрбиеден  қалған.  Соның  үшін 
қазақ  қауымы  “жеті  атасын  білмеген  жетімдіктің  салдары  дейді. 
Ру,  тайпа  жэне  жүздің  шежіресін  таратып  айта  алатын  адамдар 
халық  ішінде  құрметтеліп  “шежірешілер”  деп  аталды.  Ерте  заман- 
да  шежіре  ауызша түрде  ұрпактан-ұрпаққа  жеткізілсе,  XVIII  XIX 
ғасырларда бірсыпыра шежірелік жинақтар таспаға түсірілген. Олар. 
“Көшен-Қарауыл  шежіресі” (XVIII ғ.), “Жэңгір хан  шежіресі  (1835),
Ш.Уэлиханов жазып алған “¥лы  жүздің  шежіресі  және т.б.
Сол  сияқты  XVIII  ғасыр  “ақындар  поэзиясы  ғасыры”  деп 
аталған.  Қазақ  мәдениеті  мен  эдебиетінің  өте  кұнды  мұралары
175

акын-жыраулардың  өлең-жырларында  халықтың  өмір  тіршілігі, 
көңіл-күйі,  салт-санасы,  өндірісі  мен  тұрмысы,  мінез-кұлык 
өлшемі,  сол  дэуірдің  рухы  бейнеленді.  Олар  халык  басына  келген 
кайғыға да, жұрт кенелген мерейге де ортак болды.  Ел басына ауыр
V ./
күн  туғанда  шапкыншы  жауларға  карсы  жан  аямаи  күресш,  елін 
корғаған  ерлерді  дастан  етіп  жырлап  отырды.  XVIII  ғасырда  та- 
нымал  болған  Актамберді,  Тэттіқара,  Үмбетей,  Бүқар,  Шал,  Көтеш 
секілді  жыраулар  өз  өмірінде  ұшан-теңіз  жыр  шығарды.  Қазақ 
эдебиеті  тарихында  кернекті  орын  алатын  XVIII  ғасырдағы  атақты 
жырау  Бұқар  Қалқаманұлының (1668— 1781) бірнеше  шығармалары 
сақталған.  Ол тәуелсіздікті  сақтау  жэне  нығайту  идеясын  білдірген 
кернекті  дидактикалық  елең-толғаулар  шығарған.  Қазақ  ханы 
Абылайды  колдап,  эртүрлі  даулар  мен  таластарды  шешкен.  Жырау 
қазактың  барлық үш  жүзін  біріктіріп,  бір  орталыққа  қараған  күшті 
мемлекет  болуын  армандады.  Тэттіқара,  Үмбетей,  Шал,  Көтеш 
сияқты  жыраулардың жырлары  халық жадында үзік-үзік сақталған. 
Үмбетейдің  Бөгенбай  батырдың  кайтыс  болуына  арналған  естірту 
жыры  — жоқтауы  белгілі.  Үмбетей  жоқтауында  Бөгенбай  —   халық 
корғаушысының  мінсіз  бейнесі.  Ал  Тэттіқара  ақын  қатардағы  жа-
уынгер  ретшде  көптеген  шаиқастарға  қатысып,  жорықта  туған 
толғауларында  жауынгерлерді  бостандық  жолындагы  күресте 
қандай да болсын  қиынш ылыктың алдында бас  имеуге  шақырады.
XIX 
ғасырда  қазақ  эдебиеті  ұлтты қ  дарынды  тұлғалардың 
көптігімен  де,  бір-біріне  ұқсамайтьш  дара  туындылардың  сан 
қырлы  сипатымен  де  ерекшеленді.  Бұл  дэуірде  айтыс  өнері  дамып, 
даңқты  ақындар  Жанақ,  Шөже,  Орыңбай,  Түбек,  Сүйінбай,  Шерни- 
яз,  Біржан,  Бақтыбай,  Жамбыл  сияқты  эйгілі  ақындар  қатары  Сара, 
Ырысжан,  Үлбике,  Тэрбие,  Ақбала  және  басқалар  сияқты  ақын 
қыздардың  есімдерімен  толықты  деуге  болады.  Түрі  мен  мазмұны 
жағынан  айтыстар  бір-біріне  ұксамайды.  Олардың  кейбіреулерінің 
негізгі  мазмұнында халыктың өмірі, оның шаруашылык-тұрмыстық 
проблемалары,  рулык  коғамдастықтың  ерекшеліктері  сөз  бол- 
са,  Біржан  мен  Сара  айтысында  қазақ  эйелдеріне  жеке  бостандық 
беру  мэселесі  көтеріледі.  Мұндай  айтыстармен  қатар  бірін-бірі 
калжынмен  кағыту,  танысу,  амандасу,  көңіл  кетеретін  эзіл-оспакка
V /
кұрылған  аитыс түрлері де аз  кездеспеиді.
Осы  кезеңнің  музыкалық  мэдениетінде  Махамбет  Өтемісұлы 
(1804— 1846)  езіндік  даралығымен  керінді.  Ол  1836— 1838  жыл- 
дардағы  Исатай  Тайманұлы  бастаған  шаруалар  кетерілісінің  бел-
6
4
___________________________________________________________________________________________________________________________
сенді  катысушысы  ғана  емес,  көтерілістің  жаны  мен  жылнама- 
176

шысы” болды.  Оның “Исатай  көтерілісі”, “Исатайдың өлердегі сөзі” 
сияқты  шығармалары  көтерілісті  жан-жакты сипаттады.
Сол  сиякты  Шернияз  Жарылғапұлы  (1817— 1881)  Кіші  жүз 
казақтарының  отаршылдыққа  қарсы  ұлт-азаттық  күресінің  жыр- 
шысы  жэне  ту  көтерушісі  болды.  Жалынды  жырларымен  халыкты 
күреске үндеді.
Шығармалары  қайшылыққа  толы,  күрделі  тұлға  саналған  зар- 
заман ақындары да қазақ эдебиетінде өзіндік орын алады.  Зар-заман 
акындарының  көрнекті  екілдері —  Дулат  Бабатайұлы  (1802— 1874), 
Шортанбай  Қанайұлы  (1818— 1881),  Мұрат  Меңкеұлы  (1843— 1909). 
Олар  қазақ  халқының  емірін  ақиқатпен  жырлаған  ақындар  бол- 
ды.  Ахмет  Байтұрсыновтың  “Ақындық  жалғыз  ез  көңілінің  кұйін 
толғай  білуде  емес,  басқалардың  да  халін  танып,  күйіне  салып 
толғай  алуында”  деп  тұжырымдағаны  сияқты,  бұл  ақындар  да 
қара  басын  кұйттеген  ақын  емес,  халқының  үні  мен  елдің  мұңын 
жеткізуші  болды.  Зар-заман  ақындары  емір сүрген  кезең  патшаның 
отаршылдық  саясаты  дэуірлеп,  қазақ  жерінің  нағыз  талауға  түскен 
кезі еді. Мэселен, Мұрат Меңкеұлы “Үш қиян”, “Сарыарқа”, “Әттең, 
бір  қатты дүние-ай” сияқты  толғау-дастандары  арқылы  қазақ жерін 
отарлаушыларды батыл эшкерелеп, озбыр саясатқа қарсы тұрса, Ду- 
лат Бабатайұлы “Бейшара менің қазағым”, “О, Сарыарқа,  Сарыарқа” 
өлеңдері арқылы  қазақтың ауыр тұрмысын бейнелейді.
XVIII—^ХІХ  ғасырларда  ақын-жыраулық  поэзиямен  қатар 
шығыстық  ақындық  дэстүр  үлкен  орын  алды.  Қазақтың  дастанда- 
ры араб-парсы әдебиетімен, фольклорымен байланыста болды. Абай 
қазактың классикалық эдебиетіне дастандар алып келді. (“Ескендір”, 
“Масғұт”,  “Әзімнің  эңгімесі”).  Абай  (Ибраһим)  Құнанбайұлы 
(1845— 1904)  езі  туған  ортадан  шоқтығы  биік  тұрды.  Оның 
пікірінше, эрбір ойлы адам қоршаған емір шындығына езінің саналы 
көзқарасын  қалыптастыруға тиіс.  Абайдың  бүкіл  шығармашылығы 
эрекетсіздік  пен  жалған  ұятқа  деген  ымырасыздық  идеяларына 
толы.  Ол  ел  ішінде  бірлік  пен  татулық  болғанда  ғана  қоғамнын 
негізгі  қүштері  —   ғылым,  алдынғы  қатарлы  идеялар,  мэдениет 
толық  қелемде  дами  алады  жэне  бүкілхалықтық  игілік  экеледі  деп 
санады.  Қоғамды  алға  дамыту  жолдарын  үнемі  іздестіріп  отырды. 
Яғни,  бұл  даму  егіншілікті,  қоленерді,  сауданы  дамытумен  тығыз 
байланыстырылды.  ¥лы  ақын;
Егіннің ебін,
Сауданың тегін 
Үйреніп,  ойлап,  мал  ізде
177

деген болатын. Сол сияқты ақын орыс эдебиеті жэне мэдениетімен 
таныс  болды.  М.Ю.  Лермонтов,  А.С.Пушкин,  Н.Крылов  шығарма- 
ларын аударумен шұғылданды. Орыс эдебиеті үлгілерін казақ халқы 
арасына  тұңғыш  таныстырушы болып, олардың өскелең идеяларын
насихаттады.
Осы  кезеңнің  дара  тұлғаларының  бірі  ретінде  Ш.Уэлихановты 
(
18 35
— 1865)  атаймыз.  1856  жылы  Ш.Уэлиханов  екі  экспедицияға 
қатысады. 
Біреуі 
О рталық 
Тянь-Шань 
арқылы 
Алакөлден 
Ыстықкөлге деііінгі, екіншісі —  дипломатиялық тапсырма бойынша 
Құлжаға  сапар.  1857  жылы  Уэлиханов  Алатау  қырғыздарына  тағы 
да  сапар  шегіп,  қырғыз  халқының  энциклопедиялық дастаны  “Ма- 
насты”  көшіріп алды. Ыстыккөлге экспедиция кезінде Ш.Уэлиханов 
тарихи деректермен қатар кәненің кезі —  ерте заман бұйымдарының 
құнды үлгілерін жинады.  “Ыстықкөлге барған сапардың күнделігі  ,
Қытай  империясының  батыс  провинциясы  жэне  Қ ұлж а  қаласы 
“Қырғыздар  туралы  жазбалар”  деген  тарихи-этнографиялық  ту- 
ындылары  жоғарыда  аталған  сапарларының  нэтижесі  болатын. 
Ш.Уэлихановтың ғылыми  қызметі  Орыс  географиялық  қоғамының 
назарын  аудартып,  1857  жылдың  ақпанында  ол  қоғамның  толық 
мүшелігіне  қабылданады.  Оның  ғылыми  мұрасы  Қазақстанның 
жэне  кеп ұлтты  Ресейдің,  басқа да  халықтардың  проблемаларының 
өзекті тұстарын қамтиды. Шоқан Орта Азия мен оған іргелес жатқан 
аймақтар  халқының  географиясын,  этнографиясы  мен  фольклорын
зерттеуге  де үлкен  үлес  қосты.
А.Құнанбаев  пен  Ш.Уэлиханов  XIX  ғасырдағы  екі  үлкен  білім
жүйесінің  өкілдері  болды:  діни  (мұсылмандық)  жэне  зайырлы
(орыстық).  Мектеп  пен  медреселерде  діни  білім  беріліп,  молдалар
мен  мұғалімдер  даярланды.  Медреселерде  теологиялық  діни  білім
философия,  тарих,  эдебиет,  астрономия,  медицина,  математика,
лингвистика  пэндерін  оқытса,  зайырлы  оқу  орындары  қазақтарды
Ресейге  қызмет  ету  мен  орыс  мэдениетіне  қызығуш ылық жолдары-
на салды.  Олар отарлау аппараттарына шенеуніктер, аудармашылар,
оқытушылар, эскерилер, дэрігерлер даярлады.
Орынбордағы  зайырлы  оқу  орындарының  бірін  1857  жылы  та- 
нымал  жаңашыл-педагог,  ағартушы  Ы.Алтынсарин  аяқтайды. 
Ы.Алтынсарин (1841— 1889) бастамасымен жэне тікелей қатысуымен 
Қазақстанда  халықтық  азаматтық  мектептер  желісінің  құрылуына 
қол  жеткізілді.  Ол,  эсіресе,  қолөнер  жэне  ауылшаруашылығы 
училищелерін  ашуға  кеп  күш-жігер  жұмсап,  байырғы  халық  ара- 
сынан  Қазақстанның  экономикалық  дамуы  үшін  қажетті  ма-
178

мандар  даярлауға  ерекше  мэн  берді.  Ы.Алтынсарин  орыс-қазақ 
мектептерінің  окушыларына  арнап  “Қырғыз  (қазақ)  хрестоматия- 
сы”  жэне  “Қырғыздарға  (қазақтарға)  орыс  тілін  үйретуге  алғашқы 
басшылық”  атты  оқу  құралдарын  жазды.  Орыс  кластарына  қазақ 
тілінен сабақ беріп, ол  ұлттық әдебиет пен мэдениетті дамыту, қазақ 
эдеби тілін қалыптастыру жолында жемісті  еңбек етті.
XIX 
екінші  жартысында Қазақстандағы музыка өнерінің дамуы- 
на  Құрманғазы  Сағырбайұлы,  Дэулеткерей  Шығайұлы,  Тэттімбет 
Қазанғапұлы,  Ықылас  Дүкенұлы  сияқты  композитор-музыканттар 
үлкен  үлес  қосты.  Домбыра,  қобыз,  сыбызғы  сияқты  музыкалық 
аспаптар  арқылы  түрлі  эпостарды,  тарихи  дастандарды,  аңыз- 
эңгіме мен жырларды орындап отырды. Аталған композиторлардың 
дүниетанымы  тарихи  түрғыда  шектеулі  бола  түрса  да,  олардың 
шығармаларында  элеуметтік  кайшылықтар  бейнеленді.  Біржан 
Қожакүлы,  Мүхит  Мералиев,  Ақансері  Қорамсаүлы,  Жаяу  Мүса 
Байжанүлы,  Қүлтума  Сармүратүлы  сияқты  және  тағы  басқа 
көптеген акын, энші, композиторлардын шығармашылық және орын- 
даушылық шеберлігі арқасында  қазақ ән мэдениетінің классикалық
үлгілері дамып, жоғары дэрежеге  көтерілді.
Материалдық  мәдениеті: 
Қазактардың  XVIII—^ХІХ  ғасырлар- 
дағы материалдық мэдениетінің күйі  қоғамның экономикалық даму 
деңгейімен  анықталды.  Оның  даму  барысына  көшпелі  қазақтар 
экономикасының  дамуындағы  басты  фактор  ретінде  көшпелі  мал 
шаруашылығы  эсер  етті.  Бүл  жағынан  алғанда  егіншілік,  сауда- 
саттық,  көрші  халыктардың  ықпалының  маңыздылығы  да  аз
болған  жоқ.
Отырықшы  халыктар  емірінде  жер  шаруашылығы  үлкен  рөл 
атқарса,  көшпелі  халықтарда  мал  шаруашылығы  маңызды  болды. 
Қазак  көшпенділерінің  салт-дэстүрі,  діни-наным  сенімі,  түрмысы 
көшпенділік  өмірмен  тікелей  байланысып  жатты.  Көшіп-қону 
мал  өсірушілерге  маусымдық  жақсы  жайылымдарды  паидала- 
нып  отыруға  мүмкіндік  берді.  Кошіп-қону  көбінесе  меридиан 
(оңтүстіктен  солтүстікке)  бағытымен  жүрді.  Ірі  рулар  мен  олардың 
бөлімшелерінің қоныстары негізінен бір аумақта болды. Әрбір рудың 
өзінің  көш  жолдары  болды.  Қазактың  мал  шаруашылығыпың  өріс.
қоныстары  жылдың  төрт  маусымына  қараи  кыстау,  коктеу,  жаилау 
жэне күзеу деп тортке бөлінді. Жаздық жаііылым қа іақтардыц ортак 
пайдалануында  болып  келсе,  коктеу  мен  күзеу  бір  орында  болды. 
Қыстауда  малшылар  қүйма  кесектен  қаланіап  үйлсрде  кыстады, 
жылдың баска мезгілдерінде  киіз  үйлерде түрды.

Киіз үй —  көктем, жаз жэне күз мезгілдерінде қоныстан-коныска 
көшіп жүру жағдайына қолайлы құрама үй. Оның қабырғасы айқыш 
сағанақтардан  көктелген  керегеден  тұрғызылды.  Кереге  жиналма- 
лы  болып  бөлек-бөлек  қанаттан  жасалды.  Ал  керегеден  жоғары  си- 
дам  жіңішке  ағаштан  жұмырлап  жасалып,  қарны  иілген  уыктардан 
қаусырыла  күмбез  шығарылды.  Уықтардың аяғы  дөңгелене жайыл- 
ған  керегенің  аша  басына  айқастыра  байланып,  ұшы  (каламшасы) 
шаңырақтың  көзіне  шаншылды.  Ш аңырақ  —  үй  күмбезінің  төбесі 
эрі терезесі. Үй ағашының сыртынан арнаулы киіздер,  қабырғасына 
туырлық,  үстіне  үзік,  төбесіне  түңлік  жабылды.  Үйдің  ортасында 
ошағы,  оң  жағында  төсек,  оның  тұсында  тұскиіз  ұсталып,  төсекті 
коршап  ш ымылдық  тартылады.  Үйдің  төріне  ж үкаяк  қойылып, 
оның  үстіне  көрпе-жастық  жиналады.  Үйдің  сол  жағына  кебеже, 
қазан-аяқ,  саба  сияқты  ыдыстар  қойылып,  ол  шимен  қоршалған.
Көшпелі  мал  шаруашылығына  күрделі  еңбек  кұралдары  ке- 
рек  болған  жок.  Ж ылқы  ұстау  үшін  құрық,  арқан  пайдаланылды, 
қайыстан  немесе  жылқының  жал-құйрығынан  тұсау  мен  шідер 
жасалды,  құлын  мен  бота  байлауға жуан  арқан  мен  ноқта  пайдала- 
нылса, мал суғаруға науа мен қауға пайдаланылды.  XVIII ғасырдың 
аяғында  қазақ даласына орыстардың  қыста шөп дайындауға арнал- 
ған  шалғылары  біртіндеп  тарала  берді.  Ал,  XIX  ғасырдың  орта 
шенінде шалғымен  қоса темір  айыр да кеңінен қолданыла бастады.
Қазакстанда суармалы егіншіліктің ежелгі ошақтары ертеден бо- 
лып  келген.  Осыған  байланысты  қазақтарда  егіншілік  құралдары- 
ның  қарапайым түрлері  болды.  Мэселен, тісағаш, егін оратын  орак, 
ағаш  қүрек,  сыпырткы  —   егіншілік  құралдарына  жатқызылды. 
Егісті  сүғаоү  үшін  сүды  көтеріп  шығаратын  эртүрлі  құралдар  —
атпа,  шығыр,  сондай-ақ  кетпендер  мен  күректер  паидаланылды. 
Оларды жергілікті ұсталар өздері дайындап  отырды.
Салт  атқа  арналған  эбзелдерді  қоспағанда  қазактың  мал 
шаруашылығына  жэне  егіншілікке  байланысты  негізгі  еңбек 
құралдары Қазақстанның бүкіл аумағында бір-бірімен ұксас болды. 
Қазақтың  ат-тұрман  әбзелінің  ішіндегі  ердің  сыртқы  түрі  мен  дай- 
ындау  тэсілінде  жергілікті  ерекшеліктер  байқалады.  Ердің  ең  көп 
таралған  түрі  —   қайыңнан  шауып  жасалған,
“қазақ ері”  болып табылады.  Оңтүстік Қазақстанда ердің “құранды 
ер”  дейтін  түрі  таралған.  Ер-тұрман  эбзелдерін  жасау,  ңегізінен, 
ершілердің  ісі  болған.  Олар тек  қана  ердің  өзін  емес,  сонымен  бірге 
бүкіл  ат  эбзелдерінің  бэрін  —   тоқым,  құйысқан,  өмілдірік,  жүген, 
айыл,  үзеңгі,  таралғы,  қамшы  жэне  т.б  жасап,  оларды  эсемдеп,
180
алдыңғы

көркемдеп  отырған.  Сондай-ақ  қайыстан  ат-тұрман  әбзелдерін
өретін  шеберлерді  '‘өрімші  деп атаған.
Қазақтардағыкөшпелітұрмыскабейімшаруашылықтыңүстемдігі
алуан  түрлі  колөнерінін  —  тоқымашылықтың,  киіз  басудың,  ағаш, 
металл,  тері,  сүйек  жэне  мүйіз  еңдеудің  дамуына  себепші  болды. 
Токымашылықпен  және  киіз  басумен  көбіне  әйелдер  айналысты, 
олар  неғізінен  алғанда  үйге  керек-жарактардың  тоқымашылық 
пен  ісмерлікке  қатысты  заттарын:  кілемдер,  алашалар,  шекпендер, 
киіз  үй  ішіндегі  алуан  түрлі  басқұрлар,  бау-шулар,  текеметтер, 
сырмақтар,  аяққаптар және т.б дайындады.
Қыстаулардағы  отырықшылыққа  бейімделген  тұрғын  үйлердің 
дамуы, үй-жайлар санының кебеюі жэне орыс мэдениетінін ықпалы 
тұрғын  үйлердегі  керек-жарақтардың  едэуір  езгерісіне  экеп  соқты. 
Дэстүрлі 
үй  бұйымдарының  орнына  эйнектелген  ыдыс  қоятын
кафтар
1
Ш
1
  құлыпталатын
эртүрлі  сандықтар пайда болды.
этнографиялық
лып  қалғанымен,  олардың  да  пішіні  мен  түрлерше  езгерістер  енді. 
Ер адамдар  бітеу  пішілген,  кеудесінде тік еңір  қакпағы  бар, жалпак 
қайырма  жағалы,  етегі  біршама  ұзын  кейлек  киетін  болды.  Ер 
адамдардың  кеп  таралған  сыртқы  киімінің  түрі  шапан  болды.  Ол 
кебінесе  фабрикалық  маталардан  тігілді.  Ауқатты  қазақтар  түрлі- 
түсті  бұқара жібегінен,  барқыттан  кымбат матамен  эдіптеп  тігілген 
шапан  киді.  Қазақтар  эдемі  “мэуіті  шапан”  мен  “мэуіті  шекпен 
де  дайындады.  Олардың  қос  шабуынан  өрнек  салынды.  Шабудың 
теменгі жағынан тілік қалдырылып, жұқа түйе жүннің тоқымасынан 
тігілді.  Қазақстанның  барлық  облыстарында  қазақтардың  кеңінен 
қолданылған  қысқы  сырт  киімінің  ежелгі  түрлерінің  бірі 
күпі 
кектемде  қырқылған  түйе  немесе  кой  жүнінен  дайындалды.  Сырт 
киетін қысқы киімнің қадірлісі аң жэне үй жануарларының терісінен 
тігілген  ішіктер  болды.  Қазақтардың  көбінің  колы  жететін  жэне 
кең  таралған  қыскы  киім  түрі  кой  терісінен  еңделіп,  жүні  ішінс 
қаратып тігілген тон  болды.  Енді аяк киім түрлеріие келетін болсақ, 
қазақтардың  негізгі  аяк  киімі  былғары  стік,  кебісті  мэсілер  болды. 
X ҮІП ғасырда қазақтардың жазда киетін өкшесі биік, тұмсығы қайкы 
етжтері  XIX ғасырдың екінші  жартысында жоғала бастады.  Барлық 
жастағы  ер  адамдар  қыс  кезінде  негізінен  ішінде  киіз  байпагы  бар 
ұзын конышты саптамаетік киді. Неғұрлым ауқаттылары жаз ксзінде 
былғары  кебісі  бар  мэсі  киіп  жүрді.  Бұл  аяқ  киімдердің  барлыгы 
оң  жэне  сол  аяк  деп  белінбей  бірдей  тігілетін.  Бас  киім  түрлсріне
181

келетін болсақ, ересек ер адамдардың барлығы шаштарын алдырып, 
басына тақия, тебетей киді. Бұның сыртынан тігілген терісіне сэйкес 
сусар,  пұшпақ  және  елтірі  деп  аталатын  бөріктер  киді.  Әйелдердің 
киімдері  жас  ерекшеліктеріне  сэйкес  бір-бірінен  біршама  ерекше 
болды.  Қазақ  эйелдері  ерекше  сэнді  киініп,  киімдерінің  сырты- 
нан  тағатын  кемер  белдіктерін  күміспен  күптеп,  алтынмен  аптап, 
қымбат бағалы тастармен эшекейлеп отырды. Әйелдердің жасы  мен 
отбасындағы  жағдайына  байланысты  бас  киімдері  де  ерекше  бол- 
ды.  Мэселен,  жас  қыздар шет-шетіне моншақтан немесе  бағалы  ме- 
талдан  шекелік  тағылған,  бай  нақышты  үкілі  тебетей  —   “қасаба” 
киді.  ¥заты лған қыздың бас киімі сэукеле бір жылдан соң ак мақта- 
матадан дайындалған кимешекпен ауыстырылатын еді.
Мал  шаруашылығына  негізделген  қазақтардың  тұрмысы  олар- 
дың  ішетін  тамақтары  мен  ыдыс-аяқтарынан  айқын  көрінеді. 
Негізгі тамақтары ет-сү г өнімдері болды.  Қазақтар  ыдыс  пен  керек- 
жарақтарды көбінесе  сынбайтын материалдардан: ағаштан, теріден, 
киізден жэне шұғадан жасаған. Олар: торсық, саба, күбі, қазан, таба, 
ожау,  астау,  ағаш табақтар,  мес, мал  саууға арналған қөнек жэне т.б. 
Көшкен  кездерінде  ыдыс-аяқты  сыртқы  беті  түрлі-түсті  құрақтар- 
мен  өрнектелген  арнаулы  киіз  қаптарда (аяққаптарда)  сақтаған.  Су- 
сымалы  мал  өнімдері  үшін  тоқыма  қаптар  дайындаған.  Сүр  ет  пен 
сары  майды ағаштан жасалған  кебежелерде сақтаған.
Сөйтіп,  XVIII  ғасырдың  аяғы  мен  XIX  ғасырда  қазақтардың 
рухани  жэне  материалдық  мэдениетінде  көшпелі  жэне  жарты- 
лай  көшпелі  тұрмыс-салтына  байланысты  дэстүрлі  ерекшеліктер
сақталып қалды.
Сонымен, қорыта айтқанда, XIX ғасырдың екінші жартысындағы
экімшілік  реформалар  Ресейдің  қазақ  жеріндегі  саяси-экімшілік.
элеуметтік-экономикалық  үстемдігін  нығайтуға,  қоныс  аударушы 
орыс  шаруаларын  өзінің  саяси-элеуметтік  тірегіне  айналдыра  оты- 
рын,  қазактарды  орыстандыру,  шоқындыру  негізінде  империяның 
тұтастығын күшейтуді  көздеді.

10-тақырып 
X X  ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН
ждне
дүниежүзілік согыс жылдарындагы
жы
жылгы Ақпан  буржуазиял
ждне
өмірге дсері

жүктеу/скачать 22,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: