Микркезз алматы

2)  Орал  казак-орыс  эскерлерінің  жазалау  отрядтарын  жіберуді 
тоқтату;  3)  Нұралы  ханды  тақтан  түсіру.  Елшіліктен  қайтып  кел- 
ген  М.Құсайынов  патша  II  Екатеринаға  көтерілісшілердің  та- 
лаптарын  ескертіп,  хабарлама  жолдайды.  1785  жылдың  күзінде 
тағы  да  старшындар  мен  көтерілісшілер  қатысқан  жиналыс 
өтіп,  оған  қатысушылар  Нұралы  ханды  тақтан  түсіру  жөніндегі 
шешімдерін  күшінде  қалдырып,  бұдан  былай  оны  хан  ретінде
мойындамайтындықтарын  білдіреді.
Орынбор  генерал-губернаторы  арқылы  осы  жағдайлармен 
танысқан патша II Екатеринадан “кіші жүз үш белікке бөлініп, билер 
мен  сұлтандар  арқылы  басқарылсын”  деген  нұсқау  келеді.  Осыдан 
кейін  генерал-губернатор  О.А.Игельстром  Кіші  жүзді  басқарудың 
империялық  басқару жүйесіне жақын жобасын жасайды.  Оның жо- 
басы  бойынша  Кіші  жүздегі  хандық  билік  жойылып,  елді  басқару 
Орынбор  шекаралык  сотына  беріледі,  ол  генерал-губернаторға 
бағындырылады.  Тарихіа  “Игельстром  реформасы”  деген  атпен 
қалған бұл реформа, жалпы  империядағы  саяси  жағдайға байланы- 
сты  жэне  жергілікті  жерде  түрлі  қарсылықтарға ұшырап, толықтай 
іске аспайды.
Билер  мен  сұлтандардың  Сырым  бастаған  бөлігі  болмаса, 
барлығы бірдей хандық биліктің жойылуын қолдамаған еді. Хандық 
билік жойылғанмен, патша экімшілігі  Кіші жүзде өздеріне тұтастай 
тэуелді  басқару  жүйесін  құра  алмады.  Бұл  реформаның  бір  пайда- 
лы  жағы,  оны  жүргізу  барысында  Ж айық  казак-орыс  эскерлерінің 
қазақ  ауылдарына  шабуыл  жасауына  тыйым  салынды.  Қазақтарға 
Еділ  мен  Ж айық  аралығындағы  жерлерге  кешіп-қонуға  мүмкіндік
беріліп,  Жайыктан  өтуге  45  мыңнан  аса  шаруашылығы  бар  17  ру
басы  рұқсат алады.
“ Игельстром  реформасы”  толық  нэтиже  бермеген  соң,  патша
үкіметі  хандық  билікті  қалпына  келтіру  мақсатында  енді  сұлтан- 
дармен  арадағы  одақты  нығайтуды  кездеді.  О.А.Игельстромиың 
орнына  жаңа  тағайындалған 
генерал-губернатор  А.Пеутлинг 
Нұралының  інісі  Ералымен  байланыс  жасап,  қазақ  қоғамына 
қатысты  катал  саясат  ұстанды.  Губернатордың  саясатына  сэйкес 
Ж айык казак-орыс эскерлері қазак ауылдарына шабуылдарын  қайта 
үдетті.  Старшындарға қарсы  саясат  жүргізіп, олардың билігіне шек 
қоя  бастады.  1790  жылы  Орынборға  барған  билер  мен  старшындар 
қамауға  алынады.  Осы  жылы  Уфа  қаласында  Нұралы  хан  қайтыс 
болып,  орнына  билер  мен  ру  басылары  жиналып  Есім  сұлтанды 
Кіші  жүздің  ханы  етіп  сайлайды.  Бірақ  патша  экімшілігі  бұл  сай-
130

лауды  мойындамай,  хандыққа  Ералыны  ұсынды.  1791  жылы  күзіне 
карай  генерал-губернатордың  қатысуымен  Ор  қаласының  жанында 
өткен  жиналыста билер  мен ру  басыларының  шешіміне қарамастан 
Ералы  хан сайланды.  Ералының хан сайлануы ел  ішінде наразылық 
тудырып,  стихиялық  бас  көтерулер  байқалды.  С.Датұлы  Кердері 
жэне  Табын  руларының  старшындарына  хат  жазып,  ауылдар- 
ды  Мұғаджар  тауларына  көшіру  керек  екенін  жэне  өзінің  патша 
үкіметіне  қарсы  күреске  шығатынын  хабарлайды.  Бірақ оның пікірі 
старшындар  арасынан  қолдау  таппайды.  Оған  қарамастан  азаттық 
күресі  жалғасып,  негізінен  шекара  еңіріндегі  руларды  қамтиды. 
1792  жылы  қыркүйекте  Сырым  бастаған  көтерілісшілердің  Елек 
қаласына жасаған  шабуылы  сэтсіз аяқталады.
1794  жылы  Ералы  хан  қайтыс  болғаннан  кейін  патша  үкіметі 
жаңа хан сайлауға біршама ойланып барып,  1795  жылы Нүралының 
баласы  Есім  хандыққа  сайланады.  1795— 1796  жылдардағы  ауа 
райының  қолайсыздығы  Кіші  жүз  халқының  шаруашылығын 
күйзелтіп  кетеді.  Оған  қарамастан  Есім  хан  түрлі  сзлық  жинау- 
ды  тоқтатпайды.  1797  жылы  О.А.Игельстром  Орынбор  генерал- 
губернаторлығына қайта тағайындалады.  Осыдан кейін Сырымның 
Есім  ханға  қарсы  қозғалысы  басталады.  1797  жылы  наурыздың 
26-нан  27-не  қараған  түні  көтерілісшілер  Краснояр  бекінісінен 
5  шакырым  жерде  Есім  ханды  өлтіріп,  ауылдарын  тонап  кетеді. 
Бірақ,  ханды  өлтіруге  Сырым  өзі  қатыспайды.  Хан  елімінен  кейін 
патша  үкіметі  көтерілісшілермен  күресудің  дұрыс  әдісі  Сырым- 
ды  түтқындау  деп  есептейді.  Онымен  ғана  шектелмей  амалдар 
іздестіріп,  Кіші  жүзде  хан  кеңесін  үйымдастырады.  Ол  кеңестің 
басшылығына  Айшуақ  сүлтан,  кеңес  мүшелігіне  алты  старшын 
жэне  патша үкіметінің  өкілі  Қүсайынов  сайланады.  1797  жылы  та- 
мыз  айында  хан  кеңесі  шақырылып  оған  1000-ға  жуық  адамы  бар 
Сырым Датүлы да келеді. Осы кеңесте Сырым: “Кіші жүз халқының 
жағдайының  ауырлығына жэне  хан  кеңесінің  қүрылуына байланы- 
сты  күресті  тоқтатамын”,—   деп  мәлімдеме  жасайды.  Одан  соң  ол
хан  кеңесінің қүрамына саиланады.
77  жастағы  Айшуақ  сүлтанды  1797  жылы  қазан  айында  патша 
үкіметі хан етіп тағайындайды. Осылайша,  1783 жылдан  1797 жылға 
дейін  14  жылға  созылған  Сырым  Датүлы  бастаған  үлт-азаттық 
кетеріліс халықтың  босқа қырылмауы,  ел ішінде тыныштық сақтау 
мақсатында  тоқтатылады.  Көтерілістің  козғаушы  күші  —   халық 
болды.  Оған  билер  мен  батырлар,  старшындар  мен  ру басылары  да, 
қарапайым  шаруалар да қатысты.
131

Ресей  отаршыларының  жүргізген  құйтыркы  саясатының  нәти- 
жесінде хандық билік  дағдарысқа ұшырады.  Сонымен катар патша-
лықтың  отарлау  саясатының  одан  әрі  тереңдеи  түсуі,  орыс-казак 
эскерлерінің  қазақ жерлерін тартып алуы дәстүрлі  шаруашылыкка
үлкен нұқсан келтірді, қоныстар мен жаиылымдық жерлерді тарылт- 
ты.  Сондықтан,  көтерілісшілер  негізінен  екі  үлкен  мэселені  койды: 
бірі  дербес  саяси  хандық  билікті,  екіншісі  қазақ жерінің  аумақтық 
тұтастығын  қамтамасыз ету.
Қорыта  айтқанда,  Е.  Пугачев  бастаған  көтеріліске  қазақтардың 
қатысуы, Сапура Мэтенқызы мен Сырым Датұлы бастаған көтеріліс 
қазақ  тарихында  Ресей  империясының  отаршылдык  саясаты  мен 
жергілікті  билеуші  топ  өкілдерінің  езгісіне  қарсы  бағытталған 
маңызы  зор азаттық қозғалыстың бірі болды.

8-тақырып 
ҚАЗАҚСТАННЫҢ М ЕМ ЛЕКЕТШ  
ТӘУЕЛСІЗДІПНЕН АЙЫРЫЛУЫ. 
ҮЛТ-АЗАТТЫҚ ЖОЛЫНДАҒЫ КӨТЕРІЛІСТЕР
XVIII 
гасырдың соңы
 — 
XIXгасырдың  басындагы  Қазақ 
хандыгы.  Кіші және Орта ж үздегі хандық биліктің жойылуы 
Үлы ж үз қазақтарының  қоқандықтарга қарсы  көтерілісі. 
Қаратай,  Лрынгазы,  Жоламан  Тіленшіүлы  бастаган 
көтерілістер
И.  Тайманүлы мен  М.  Өтемісүлы  бастаган көтеріліс 
К.  Қасымүлы  бастаган үлт-азаттық согыс 
Патшалық Ресейдің  Оңтүстік Қазақстанды  жаулап алуы
I.  XVIII  ғасырдың  соңы —  XIX ғасырдың басындағы  Қазак 
хандығы.  Кіші және  Орта  жүздегі хандық биліктін жойылуы
Абылай  хан  кайтыс  болғаннан  кейін  Қазак  хандығы  бытырап, 
әр  жүзде  жеке  хандар  сайланып,  бүл  хандар  Абылай  хан  үрпағы 
Уэли  ханға  бағынуға  ниет  білдірмеді.  Әр  жүздің  өзіне  тән  тарихи- 
географиялык аймағы  болды.  XIX ғасырдың  басында  Кіші  жүз  Ба- 
тыс  Қазакстанның  Сырдариядан батыска Жайық пен  Тобыл озеніне 
дейінгі  жерді  алып  жатты.  Орта  жүзге  тэн  аумак  шығыста  Қытай 
шекарасынан  батыстағы Торғайға дейін,  Ташкенттен  оңтүстік Сібір 
жеріне  дейін  камтыды.  Үлы  жүз  Жетісу,  оңтүстік-шығыс  және 
оңтүстік Қазакстан аумағын  мекендеді.
Табиғи  —   климаттық  жағдай  ш аруаш ылық  емірдің  барлык 
қырынан  байкалды.  Ш.Уэлихановтың  айтуы  бойынша,  “ер- 
теден  казақтардың  негізгі  ш аруаш ылығы  мал  шаруашылығы 
болған.  Біз  емірімізді  мал  ш аруаш ылығыны ң  ыңғайына  қарай 
бейімдеп  оты рды қ”.  Кешпелі  мал  ш аруаш ылығының  негізгі 
өзіне  тэн  айы рмаш ылы ғы   бір  жерден  екінші  жерге  көшіп- 
қонып  отыруы  болды  (жайлау,  күздеу,  қыстау,  көктеу).  XIX 
ғасырдың  басына  қарай  жеке  рулар  арасында  жайлау  мен  қыстау 
жерлеріне  бөлініс  басталды.  Қазактардың  көшпелі-жайылымдық 
ш аруаш ылығының негізгі жүйесі экстенсивті сипатта болды.  XIX 
ғасырдың  басында  қазақтардың  шөп  шабумен  айналыса  бастауы
133

мал  ш аруаш ылығының  тұрақтаны п,  оны ң  табиғатты ң  қолайсыз
ж ағдаиына  қарсы ласуы на  м үм кін дік  эперді.
Қазақтардың шекара өңіріндегі орыс елімен сауда байланысының 
дамуында малдың жекеленген  түрлері  ерекше  мэнге  ие  болды.  Қой 
саудасы  орыс  жэне  Орталык  Азия  көпестері  тарапынан  жоғары 
бағаланды.  Ірі кара малдан ет, сүт, май өндіріп  базарларға шығарып 
сата  бастады.  Түйенің  көлік  ретінде  маңызы  арта  түсті.  Бұхарадан 
Хиуаға бір жолғы жүк тасымалдау жағдайға қарай бір түйеге 35— 50
сомнан  100  сомға дейін жетті.
XIX  ғасырда  қазақтардың  жер  шаруашылығымен  айналысуы  да 
кең  дами  бастады.  ¥ л ы   жүз  ежелден  жер  шаруашылығымен  айна- 
лысатын.  XIX ғасырдың 30-жылдарында жер шаруашылығымен  ке- 
дейлерден басқа ауқатты  қазақтардың да бір бөлігі  айналыса баста- 
ды.  Жетісуды,  Балқаш  көлінің  және  Ертіс  өзендерінің  жағасын  ме- 
кендеген қазақтар —  бидай, сүлы, арпа егіп, суармалы жүйе арқылы 
жақсы  өнім  алатын  болған.  XIX  ғасырдың  40  жылдары  шекара 
бойында  түратын  Орта  жүз  қазақтарының  бір  бөлігі  —   жатақтар 
жер  шаруашылығымен  айналыса  бастады.  Әсіресе,  олар  Көкшетау, 
Ақмола,  Баянауыл  округі  жэне  Сырдария  аудандарында  байқалды. 
Жер өңдеу қүрал-жабдықтары дөрекі темір кетпен, ағаш, жер тырма 
жэне сирек кездесетін темір соқалар болды. Сырдария, Торғай  және 
Ырғыз  өзендері  жағалауында  тұратын  қазақтар  бау-бақша  егумен 
айналысты.  Онда  қарбыз,  қауын,  пияз,  сэбіз,  асқабақ,  жүгері  жэне 
т.б.  көкөніс түрлерін екті.
Қазақтар  ертеден  балық  кэсіпшілігімен,  сонымен  қатар  аң  ау- 
лаумен  де  (қасқыр,  түлкі,  қарсақ  т.б)  айналысты.  Аң  терілерін  оз 
қажеттеріне  жүмсап  жэне  орыс  саудагерлеріне  сатып  отырды. 
Қазақтардың негізінен кедей бөлігі —  жатақтар мен егіншілер балық 
шаруашылығымен  айналысатын,  олар  балықты  ау  немесе  сүзгіш 
арқылы ұстады.
Қазақтардың  шаруашылығында  түрлі  қолөнер  де  ерекше  орын 
алды.  Тері  өңдеу,  оқ-дэрі  жасау,  ағаш  немесе  сүйектен,  темірден 
түрлі  заттар  жасау  дами  түсті.  Әсіресе,  киіз  үйдің  кереге,  уық, 
шаңырағын  жасайтын  шеберлер  ерекше  бағаланды.  Қазақтар  үй 
шаруашылығына керекті  шалғы,  соқа,  орақ сияқты  кейбір  заттарды 
темірден  жасаған.  Зергерлер  күмістен  түрлі  эшекей  бүйымдар  жа- 
сап  отырған.  Суық  қарудың  барлық түрлерін,  мылтықты  да  жасай 
білген.  Қазақ  эйелдері  текемет,  киіз,  сырмақ,  түмақтар,  тондар,  аяқ 
киім т.б.  заттарды  керемет жасаған.
¥сталарды ң күмістен  жэне теріден  жасалған  заттары  ішкі  базар- 
ларда сатылып  немесе  өздерінің  шаруашылығына  қажетті  заттарды
134

көрші  елдермен  айырбас жасады.  XIX ғасырдың бірінші  жартысын- 
да  Ресеймен  айырбас  сауда  катынасы  дамыды.  Сауданың  негізгі 
тіректері  Орынбор,  Троицк,  Петропавловск  бекінісі,  Пресногорь- 
ковск,  Омбы,  Семей  жэне  Орал  болды.  Ресейдің  қазақтармен  сауда 
қатынасы  орыс  тілін  білетін  саудагерлер  немесе  татар  кепестерінін 
көмегі  арқылы  жүрді.  Ішке  тауар  экелу  сыртқа  тауар  шығарудан 
басым  болды.  Сыртқа:  мал  және  сүт  өнімдері  шығарылса,  өздеріне 
қант,  темекі,  ыдыс-аяқ,  шай,  дәрі-дэрмек  жэне  т.б.  заттар  алып  от- 
ырды.
Біртіндеп  ішкі  сауда  дами  бастады,  бірак  ол  негізінен  айырбас 
түрінде болды.  Айырбас саудасы тек қана рулар арасында ғана емес, 
қазақ жүздерінің арасында да жүрді, ал  кей жерлерде акшаға да сау- 
да  жасалды.  Айырбас  сауданың  дамуы  барысында  Қазақстанда  не- 
сие  сауда  катынасы  кең  канат  алды.  Көпестер  мен  Сібір  казактары 
заттарды  қазақтарға  несиеге  әкеліп  беріп, қеп  жағдайда оларды  ал- 
дап кетіп отырды.  Қазақтар арасында арнайы сауда серіктестіктерін 
кұрып,  жоғары  есіммен  несиеге  ақша  беріп  отырған  арнайы  сауда-
герлер де пайда болды.
Ақша-тауар  қатынасының  дамуы  кедей-батрақтардың  пайда 
болуына  экелді.  Ақша  табуға  жұмысқа  кеткен  көптеген  қазақтар 
балық  аулаумен  айналысты,  шеп  бойындағы  бай түрғындарға жал- 
данып түрлі жұмыстар істеді. Қазақтардың тек аз бөлігі ғана тау-кен 
ендірістерінде (Баянауыл таскемір ендіру, Қарқаралы қорғасын, т.б.) 
жұмыс  істеді.  Шеп  бойындағы  орыс  шаруашылығына  жалданған 
қазақтардың  жағдайы  ете  нашар  болды,  олар  кеп  жағдайда  еңбек
акыларын  да  дұрыс  ала  алмай,  ез  қожайындарының  қанауына 
түсті.
Елдің шаруашылық жағдайының езгеруі қазақтардың элеуметтік 
қарым-қатынасына эсер етпей қоймады.  XVIII ғ.  аяғы мен XIX ғ.  ба- 
сында  қазақ  қоғамында  үстемдік  құрушы  ру  старшындары  мен  би- 
лер болды. Олар елге эдет-ғұрып заңдарын сақтаушы эрі түсіндіруші 
болып саналды.  Билер хандар жэне сұлтандармен қатар сот істеріне 
араласып,  түскен  пайданы  бөлісуге,  қоғамдық  жерлерді  біріктіру
үрдісіне катысып отырды.
XIX ғасырдың басында ру басшылары мен сұлтандар рудың жақ-
сы  қыстауымен  жэне  шабындық  жерлерін  пайдалану  құқықтары-
мен  ғана  шектелмей  жеке  иеліктерді  де  басып  алуға  кірісті.  Жақсы
қауымдық  жерлерді  тартып  алумен  патша  екіметі  де  айналысты.
Мұның  бэрі  қазақ  руларының  дэстүрлі  қалыптасқан  көшіп-қону
жолдарының  бұзылуына  экелді,  бұл  дэстүрлі  мал  шаруашылы-
135

ғының  дағдарыска  ұшырап,  жаиылымдык  жерлердін  кұлдырап, 
шаруашылык  кұрылымыиын  өзгеруіне  себеп  болды.  Карапайым 
казақтар  салык  төлеуге  міндеттелді.  Егінді  жерлерден  «үшір» 
(жиналған  өнімнің  Ю-нан  бір  бөлігі)  салығын,  «зекет»  (жиналған 
малдың 40-  бөлігі)  ханға берілетін  болған.  XIX ғасырға дейін  зекет 
жинау  кұкығы тек ханда ғана болса, XIX ғасырдың 20-жылдарында 
хандык  билік  жойылған  соң  сұлтандар  мен  билер  жинайтын  бол- 
ды.  XIX  ғасырдың  I  жартысында  осы  екі  салык  түрі  жиі  жиналып 
тұруы  жэне  олар  міндетті  болды.  Оған  кейін  мал  шаруашылығына 
міндеткерліктер  «соғым»  жэне  «сыбаға»  т.б.  сипаттағы  салыктар 
косылды.
XIX  ғасырдың  I  жартысында  бай  туыстары  мен  казак-орыстар- 
дан,  орыс  шаруаларынан  жұмыс  іздеуге  мэжбүр  болған  кедейлен- 
ген  казақтар  саны  есті.  И.Завалишин:  “жатақтар  байларға  малшы 
болып  жалданды,  батрақтар  шеп  бойындағы  казак-орыстарға,  шеп 
бойындағы калаларда олар тіптен топтарымен бір жапырак нан үшін 
жалданып  жұмыс  істеді”,—  деп  көрсетеді.  Кедей  казактар  атқарған 
істеріне қарай  егіншілер, жатақтар жэне бақташыларға белінді.
Үстемдік  етуші  топқа  мұсылмандықтың  өкілдері  қожалар  мен 
молдалар  да  кірді,  қожалар  өздерін  Мұхаммедтен  тараған  бірінші 
ұрпактың  тұқымдарымыз  деп  есептеді.  Олар  рухани  лауазымның 
өкілдері  ретінде  салықтан  босатылды  жэне  тек  сұлтандар  сотына 
тартылатын болды.
Мұндай  артыкшылықтарды  тархандар  да  иеленді.  Бұл  атакты 
XIX  ғасырда  олардың  мемлекет  алдындағы  ерекше  кызметі  үшін 
Ресей  өкіметі  мен  Ішкі  Ордада  —   хан  беретін  болды.  Алғашкы 
«тархан»  атағын  билер  Ж.Сегирбаев  жэне  Ж.Саламысовка  «Хиуаға 
жасаған жорыктарда қөрсеткен ерекше  миссиясы  үшін»  1821  эскери 
губернатор  граф  Эссен  берді.  1743  ж.  императрица  Елизаветаның 
жарлығымен  «тархан»  атағы  Жэнібек  батырға  берілген  болатын. 
«Тархан»  атағы  жеке  жэне  мұрагерлікке  берілу  мүмкіндігі  болды. 
XIX  ғасырда  «тархандардың»  ерекше  артыкшылықтары  болмады, 
олар  тек  салыктан  босатылды.  XIX  ғасырдың  60-жылдарында  тар- 
хандар  саны  20-дан  аспады,  тархандар  институты  жойылу  шегінде 
тұрды.
Қазақ  қоғамдык-саяси  өмірінде  ерекше  орынға  ие  болған  топ- 
тың  бірі  батырлар  болды.  Алғашқыда  батырлар  тайпалар  мен 
рулардың  эскер  басшылары  болса,  кейін  жоңғарлармен  жэне  Орта 
Азиялык  жаулаушылармен  болған  күресте  батырлардың  элеумет-
Т
1
К  релі  ерекше  жоғарылап  ру  ақсакалдары  деңгеише  көтерілді. 
Ш.Уэлиханов:  “Батырлар —   қазақтарда  рубасы  сұлтандардан  кейін
136

атақты  эрі  манызды  адам  ...  Ол  ел арасында ыкпалды, берген  кенесі 
елде эркашанда салмакты болды”,—  деп көрсетеді.
XIX 
ғасырдын 
ортасында 
казақ 
коғамында 
тауар-ақша 
қатынасына  байланысты  жана  элеуметтік  топ  —  байлар  пайда 
болды.  Қазактардын  арасында  ірі  сауда  қатынастарын  жүргізетін 
бірқатар  байлар  болды.  Олар  заттарды  сатып  қана  қоймай,  басқа 
адамдарға  несиеге  өсіммен  ақша  берді.  Мысалға,  Ахмет  Жантерин 
сауда  жасап  қана  қоймай,  белгілі  бір  табыс  үшін  қандай  да бір  ша- 
руамен  айналысамын деген қазақтарға несиеге  ақша беріп  отырған. 
Байлар сұлтандар мен рубасылар арасынан да, «кара сүйектер» орта- 
сынан  да  шықты.  Байлар  белгілі  келісім  бойынша  жүмысшыларды 
жалдап  отырды.  Байлар  керуендік  саудамен  де  айналысқан.  Кейде 
байлардын өзі керуенбасы болып қызмет етіп, қазақ даласында сауда 
жасаған,  бірақ көбінесе түйелерін  қарапайым  қазақтарға белгілі  бір 
ақыға  беріп,  олардан  ақыны  ақшалай,  кейде  заттай  алып  отырған. 
XIX  ғасырдың  басында  байлардын  шығуы  қазақ  қоғамында  жана 
экономикалық күбылыс  болды.
Егіншілер,  жатақтар  мен  бақташылардың  болуы  ішкі  қазақ 
қоғамында  элеуметтік  теңсіздік  патшалық Ресейдің  Қазақстандағы 
отаршылдық саясатының белсенділігімен де күшейе түскен  еді.
XIX ғасырдың бірінші жартысында қазак қоғамында қүл ретіндегі 
адамдар  санаты  да  болды,  бірақ  олар  маңызды  рөл  атқармады  да, 
жойылып  кету  шағында  түрды.  Қүлдар  негізінен  соғыста  қолға 
түскен  жэне  базарлардан  сатып  алынып  отырған.  Олар  көбінесе  үй 
шаруашылығына  пайдаланылды.  Кейіннен  олар  қоғамның  толык 
мүшесі болды  немесе төлеңгіттерге айналып отырды.
XVIII 
ғасырда  төлеңгіттер  хандар 
немесе  сүлтандардың 
эскери  қызметшісі  болды.  Олар  кейде  жауапты  дипломатиялық 
жұмыстарды  да  орындады.  Төлеңгіттердің  элеуметтік  жағдайының 
өзгеруі  XIX  ғасырда  қазақ  мемлекеттігіңің  жойылуымен  байланы- 
сты  болды.  Төлеңгіттер  енді  өз  қожайындарының  оқкағары  неме- 
се  жасақтары  ретінде  қызмет  етті.  Төлеңгіттер  сүлтандарды  жэне 
олардың  мүлкін  қорғауға,  жол  сапарда  бірге  жүруге,  шабармандық 
сияқты т.б.  қызметтерді де атқарды.  XVIII  ғасырда төлеңгіттерді тек 
кана  «ак сүйектердің»  түқымдары  сүлтандар ғана  иелене  алса,  XIX 
ғасырдың  I  жартысында  сүлтандар  бүл  қүкықтарынан  айырылып, 
енді төлеңгіттерді  билер  мен  старшындар да  иелене алды.
Осылайша,  XVIII  ғ.  соңы  мен  XIX  ғ.  басында  қазақ  қоғамы  екі 
қарама-карсы  топ  —   сүлтан,  би,  бай,  батыр  бір  жағында  болса.
екіншісі  —   карапаиым  шаруа,  оның  пнінде  кедеилснген  егмшіілер, 
жатақтар мен бақташылар болды.
137

Егер  бұрын  жасы  келген,  алдына  барып  ақыл  сұрайтын  адам
—   ақсақал  атанса,  енді  XIX  ғ.  I  жартысында  билікке  ие  болған 
басшы-сұлтандар  мен  аға сұлтандар да ақсақал атанды.  Әйелдердің 
ер  адамдармен  қатар  тең  құқылары  болмады.  XVIII  ғ.  соңы  мен 
XIX  ғ.  басында  мемлекеттік  маңызды  мэселелерді  шешуде  қазак 
қоғамында  рулық-патриархалдық  қатынастардың  сақталып  қалуы 
қоғамның одан әрі дамуына, бірігуіне, орталықтандырылған мемле- 
кет құруына тежеу жасады.
Қазақ  хандығының  ішкі  жэне  сыртқы  саяси  жағдайын  жете 
білуге  тырысқан  патша  өкіметі  хандық  бнлікті  сақтай  отырып, 
қазақтардың ішкі істеріне араласа бастайды.  1781  ж. Орта жүзге Уэли 
хан (1781— 1819 жж.) болып бекітілді. Ресей экімшілігі сұлтандар мен 
ру  басшыларының  оздерінің  хандарына,  оның  ішінде  Уэли  ханға 
қатысты  да  өтініштері  мен  арыз-шағымдарын  қарастыруға  тыры- 
сты.  Сондай-ақ  қазақтардың  саяси,  сот  жэне  рухани  өміріне  бай- 
ланысты  шараларды  даярлаумен  де  айналысты.  Мысалы;  ханның 
жанынан  ақсақалдар  Кеңесін  құру;  билер  соты;  қазақ  балалары 
үшін мектеп ашу; шекара жанындағы қазақтарды тікелей басқаруды 
ұйымдастыру;  қазақ  жерлеріне  эскери-ғылыми-барлау  экспедиция- 
ларын жіберу т.б. Ал,  1819 ж.  Уэли хан қайтыс болғаннан кейін Орта 
жүзде жаңадан  хан  сайланбады.
Ресей  қазақ  даласын  отарлауды  табанды  түрде  жүргізе  оты- 
рып,  саяси  сахнадан  Әбілқайыр  ханның  ұрпақтарын  ығыстырып, 
Кіші  жүздегі  хандық  билікті  жоюға  эрекет  жасады.  1797  жылы 
Ресей  үкіметінің  қолдауымен  хан  сайланған  Айшуақтың  халық 
арасында  беделі  төмен  болатын.  Оның  тұсында  ел  ішіндегі  қарым- 
қатынас  шиеленісіп,  саяси  билік  қатты  дағдарысқа  ұшырайды. 
Ресей  үкіметінің  сенімін  ақтамаған  Айшуақтың  орнына  оның  ба- 
ласы  Жантөре  хан  (1805— 1809  жж.)  сайланады.  Осы  кезде  Орын- 
бор  губернаторы  Жантөреге  қатысты  екіұшты  саясат  ұстанады. 
Ол  бір  жағынан  халық  өкілдері  сайлаған  ханмен  санасуына  тура 
келсе,  екінші  жағынан  оның  ел  арасындағы  беделінен  сескеніп, 
оған  қарсы  кейбір  сұлтандарды  жасырын  айдап  салып  отырды. 
1808  жылдың  соңына  қарай  Жантөре  ханның  жағдайы  қиындай 
түсті.  Кіші  жүздің  хандығы  бұрынғы  біртұтастығынан  айры- 
ла  бастады.  Біртіндеп  билігі  элсірей  бастаған  Жантөре  хан  Ресей 
үкіметінен  қолдау  табу  мақсатында  Ж айық  шебіне  жақындап  ба- 
рып  қоныстанады.  1809  жылдың  күзінде  қарсыластарының  бірі 
Қаратай  сұлтан  200 жігітпен  оның ауылына шабуыл  жасап, ханның 
өзін  өлтіріп  кетеді.  Жантөре  өлген  соң  Ресей  үкіметі  оның  орнына
138

Әбілкайырдын  тұкымы  дарынсыз  ІМергазыны  хан  тагайындайды.
Бірақ,  оны  халык  жиналысы  мойындамайды  да,  орнына  ел  арасын- 
да  ыкпалы  күшті  Арынғазы  сұлтанды  хан  сайлайды,  Арынғазы  тез 
арада  Кіші  жүздегі  билікті  бір  орталыкка  багындырады.  Хандык 
билікті  жоюга мүдделі  патша үкіметі  Арынгазының хандык билікті 
күшейту  эрекетіне  мүмкіндігінше  кедергі  жасауға  тырысты.  1821 
жылы  Санк-Петербургке  келген  Арынғазы  ханды  патша  үкіметі 
камауга  алады  да,  Сібірге  жер  аударып  жібереді.  Бұдан  кейін  Кіші 
жүзде  хан  тағайындау  ісі  жүзеге  асырылмады.  “ Игельстром  рефор- 
масы” жүргізілуі  барысында  казақтар  Еділ  мен  Жайық езендерінін 
арасындағы жерлерге кешіп-конуға рұксат алған сон, кейінірек,  1801 
жылы  косезен  аралығында  екінші  хандык  —  Бөкей  Ордасы  (Ішкі 
Орда)  кұрылған  еді.  Бұл  жағдайдың  барлығы  Кіші  жүздегі  түрлі 
элеуметтік  топтардың  арасындағы  қатынастардың  шиеленісуіне
экелді.
Осылайша,  XVIII  ғ.  аяғы  мен  XIX  ғ,  басында  Орта  жэне  Кіші 
жүздің  аумағы  Ресей  империясының  ықпалында,  Үлы  жүздің
аумағы  Қокан хандығының кол астында болды,
XIX  ғ.  20— 30  жылдары  орыс-ағылшын  бақталастығының
шиеленісуіне  байланысты  патшалық  Ресей  Орта  Азия  мен 
Қазақстанда ез ықпалы  мен  билігін одан  эрі  нығайту басты  міндеті 
деп  санады.  Қазакстанның  Ресей  мен  Орта  Азия  хандықтарының 
жэне Қытай аралығында геосаяси орналасуы Ресей тарапынан қазақ 
даласын  отарлау  үрдісін  тездетті.  Осы  мақсатпен  Ресей  империясы 
1822 ж. «Сібір қырғыздары туралы»,  1824 ж.  «Орынбор қырғыздары 
туралы»  Жарғыны  қабылдады.  Ресейдің  хандық  билікті  жоюға 
асығуы  соншалықты,  олар  эрбір  мүмкіндікті  пайдаланып,  ел 
ішіндегі  ықпалды адамдарды, хандарды, билер мен батырларды бір- 
біріне  айдап  сала  отырып,  алдау,  күш  керсету  сияқты  шараларды
қолданды.
1822— 1824  жылдардағы  Жарғының  қабылдануымен  Орта  жэне 
Кіші  жүзде  хандық  билік  жойылды.  Авторы  Сібір  эскери  губерна- 
торы  М.Сперанский  болған  «Сібір  кырғыздары  туралы»  (1822  ж.) 
Жарғы  бүкіл  Орта  жүздің  жерін  қамтыса,  авторы  Орынбор  эскери 
губернаторы  П.Эссен  болған  «Орынбор  қырғыздары  туралы»  (1824
ж.) Жарғы  Кіші жүз аумағына таралды.
«Сібір  қырғыздары  туралы»  Жарғы  бойынша  Орта  жүз  аумағы 
«Сібір  қырғыздарының  облысы»  аталып  Батыс  Сібір  генерал- 
губернаторына  бағынатын  болды  да  орталығы  алғаш  Тобыл,  1839 
ж.  бастап Омбы болды.  Хандық билік жойылғаннан кейін Оңтүстік-
139

батыс Сібірде тұратын қазақтар ішкі округтерге біріктірілді, ал Орта 
жүздің  қалған  казақтары  сыртқы  округтерді  құрады.  1838  жылға 
қарай 7 сыртқы округ құрылды: Қарқаралы (1824 ж.),  Көкшетау (1824 
ж.), Аягөз  (1831  ж.), Ақмола (1832  ж.),  Баянауыл  (1833  ж.),  Құсмұрын 
(1834 ж.),  Көкпекті  (1838  ж.).
Әр  округ болыстар  мен  ауылдарға  бөлінді.  Батыс-Сібір  генерал- 
губернаторлығын  генерал-губернатор  басқарды,  оған  сібір  қыр- 
ғыздарының 
облысы 
бағынды. 
Округтердің 
басшылығында 
округтік  приказдар  тұрды  жэне  оларды  сұлтандар  жиналысында  3 
жылға  сайланатын  аға  сұлтандар  басқарды.  Округке  15-тен  20-ға 
дейін  болыс  кірді.  Болыстарды  сұлтандар  басқарды.  Бір  болыстың 
құрамында  10-нан  12-ге  дейін  ауыл  болды.  Ауылдарды  ауыл 
старшындары  баскарды,  эр  ауылда  50-ден  70-ке  дейін  үй  болды. 
Қазақтарға тек қана оз округында ғана кешіп-қонуға рұқсат берілді, 
ал  бір  округтен  екінші  округке  ету  үшін  жергілікті  басшылардан 
рұксат алуы  керек болды.
Жаңа  экімшілік  белініс  қазақтардың  дэстүрлі  жер  қатынасын 
күйретті  де  рулық  қауым  құлдырады.  Сонымен  катар,  оған  аға 
сұлтандарға, 
болыс 
сұлтандарына, 
тілмаштарға, 
казактарға 
түрлі  келемде  жер  беліп  беру  де  эсер  етті.  Оларға  еңдеуге,  мал 
шаруашылығына,  омартаға  т.б.  ыңғайлы  жерлер  белінді  жэне  егер- 
де ол жерлер қойылатын талаптар бойынша дұрыс пайдаланылатын 
болса, онда оның иесі жерге меншік құқығын иеленуге де мүмкіндігі 
болды.  Патша  екіметінің  қарауы  бойынша Орта  жүз  жері  бөлініске 
түсіп,  бір  экімшілік  басқарудан  екіншісіне  етіп  жатты.  Осылай- 
ша,  Омбы  облысы  Тобыл  губерниясына  кірді,  Семей  жэне  Өскемен 
уездері  Том губерниясына берілді.
1822  ж.  Жарғы  бойынша  сот  істеріне  де  езгерістер  енгізілді,  ол 
езгерістер  бойынша сот үш  санатқа белінді:
—   қылмыстық  істер  (мемлекеттік  сатқындық,  ұрлық,  барымта, 
билікке  бағынбау);
—  арыз-шағымдар («қазақтардың эдет-ғұрып заңдары» бойынша 
билер шешетін  екінші  кезектегі  істер);
—   облыстық  басшыға  берілетін  арыздар  бойынша  (қазақтардың 
сұлтандар  мен  билерге,  болыстарға т.б.).
Сонымен  қатар  Жарғы  салык  жүйесін  енгізді,  ол  бойынша  эр 
қожалық өкіметке  100 бас  малдан  1  бас мал  салық телеуге тиіс  бол- 
ды.  Жарғыны  кабылдаған  қазақтар  бірінші  бес жылда салықтан  бо- 
сатылды. Қазақтарға керуендерді, пошта жолдарын күзету, байланыс 
жолдарын  кадағалау сияқты жэне т.б.  міндеткерліктер жүктелді.
140

Жарғының  арнайы  бір  параграфы  аға  сұлтандардың,  болыс- 
басқарушы  сұлтандардың  жэне  округтік  приказ  шенеуніктерінің 
мэртебесін  жэне  жылдык  жалақысын  белгіледі:  аға  сұлтандарға 
жылына  1200 сом,  тілмаштарға —  800 сом, болыс  сұлтандарына — 
150 сом.
Жарғы  бойынша  казактарға  ез  округтерінің  ішінде  жэне  оның 
сыртында да тауарларын  шығарып  сатуға рұксат етілді.  Жарғының 
жеке баптары  сауат ашу  мэселесін карастырды.
1838-1856 жылдары  сібір  казактарының  облысын  баскаруды  рет- 
теу үшін бірнеше «Ереже...» кабылданды жэне отаршыл экімшіліктің 
казак  даласына  тереңдеп  жылжи  түсуіне  мүмкіндік  берді.  Патша 
экімшілігі  шенеуніктерінің  жергілікті  жағдайды  дүрыс  білмеуі, 
экімшіліктің  Орта  жүздегі  хандық  билікті  жою  үрдісін  тездетуге 
үмтылуы,  басқарудың  жаңа  кұрылымын  енгізуі  қазак  қоғамының
жікшшдікке  ұшырауына  жэне  үкіметке  қарсы  кеңіл-күидің  паи- 
да  болуына  экеліп  соқты.  Ол  қазак  халқын  өз  мүддесін  корғауға 
шығарып, 
Қазақстанның 
барлык 
аймактарында  ұлт-азаттық 
көтерілістер орын алды.
1Й4  ж.  Орынбор  генерал-губернаторы  П.Эссен  даярлаған 
«Орынбор  қырғыздары  туралы» Жарғы  кіші  жүзде  жүзеге  асырыл- 
ды.  Бұл  реформа  барысында  Кіші  жүздегі  хандык  билік  жойылып, 
оның аумағы:  Батыс, Орта жэне  Шығыс болып үшке бөлініп, Орын- 
бор  генерал-губернаторлығына бағынды.  Бұл  бөліктердің басында 
аға  сұлтандар  тұрды.  Бірінші  аға  сұлтандар:  Қаратай  Нұралыұлы, 
Темір  Ералыұлы,  Жұма  Құдаймендеұлы  болды.  Аға  сұлтандардың 
жанына  Ресейдің  «көзі  мен  құлағы»  саналған  200  адамнан  тұратын 
казак-орыс  отрядтары  берілді.  Сұлтандарға  жылына  1200  сом 
жалақы  төленді.  1824  ж.  Жарғы  бойынша  кұрамында  төраға,  терт 
кеңесші  жэне  терт  ауқатты  қазақтан  тұратын  шекаралық  комиссия 
құрылды.
1822  ж.  Жарғыдан  айырмашылығы  Кіші  жүздегі  ауыл  стар- 
шындарынан  бастап  аға  сұлтандарға  дейін  сайланбайтын  бол- 
ды,  оларды  шекаралық  комиссияның  ұсынысымен  Орынбор 
генерал-губернаторы  тағайындады.  1831  ж.  дистанциялар  мен 
старшындықтар ұйымдастырыла бастады. Батыс белікте  -  8, Орта- 
да —  20,  Шығыста —  28 дистанция  құрылды.  1837 ж.  1  сом  50 тиі>ін 
күміс  ақшамен  түтін  салығы  енгізілді. 
Сұлтандар,  стариіындар 
жэне молдалар салықтан босатылды.
1844 ж.  «Орынбор қазақтарын  басқару туралы ерсже»  қабылдан- 
ды  да,  ол  бойынша  орыс  іиенеуніктерінен  жергілікті  экімшілікті
141

қадағалайтын  «қамқоршылар»  қызметі  енгізілді.  Қазақтардың  ру- 
тайпалық бөлінісі  ескерілмеді,  ауылдардың өз бетінше  қарекет етуі
мүмкін  болмай қалды.
Осылайша,  Ресей  империясы  Қазақстанды  ез  отарына  айналды- 
ру үшін хандық билікті, яғни, қазақ мемлекеттілігін жойып, орнына 
орыстың  экімшілік-территориялық  басқару  жүйесін  енгізді.  Алғаш 
Кіші  жүз  қазақтары  шекаралық  комиссия  арқылы  басқарылды,  ал 
Орта  жүз  қазақтары  шекаралық  басқармаға  бағынды.  Кейін  1822—  
1824  жж.  Ресей  империясы  Орынбор  жэне  Сібір  ведомстваларының 
территориясында түратын Кіші  жэне  Орта жүз  қазақтарын  басқару 
туралы  Жарғыларды  қабылдады.  Осы  жэне  одан  кейін  жалғаскан 
XIX  ғасырдың  30— 50  жылдарындағы  реформалар  патшалық 
Ресейдің қазақ жерлерін  одан  эрі отарлау үшін жағдай  жасады.  XIX 
ғасырдың 60 жылдарының аяғына карай қазақ даласы  түтастай  Ре- 
сей империясына бағынышты болды жэне жаңа заңдар қабылданып, 
Ресейлік басқару жүйесіне қарай жақындатылды.

жүктеу/скачать 22,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: