Микркезз алматы

мен  кайта  құруды  көздеді.  Шаруалар  кооперациясы  мемлекеттік 
тұрғыдан  еріксіз  күштеу  арқылы  емес,  керісінше  экономикалық 
кажеттіліктен туындайтын  қозғалыс болу керек  еді.
Алайда,  большевиктер  қазак  ауылында  элеуметтік  теңсіздікті 
жою  мақсатында  шабындық  жэне  жайылымдық  жерлерді  беліске 
салды.  Ф.  Голощекин;  “Жайылымдык  жерді  белу  деген  не?“  дей 
отырып,  бұл  науканға  зор  екпін  беру  үшін  жэне  ез  теңірегіндегі 
большевиктерді жігерлендіру үшін  “Бүл  кіші  Қазан“ —  деді.
Қазақстан  Орталық  Атқару  Комитеті  (ҚОАК)  жэне  Халық 
Комиссарлар  Кеңесі  (ХКК)  1926  ж.  20  мамырда  “Жерге  орна- 
ласпай  жерді  пайдаланатын  кешпелі  жэне  жартылай  кешпелі 
аудандардың  шабындық  жэне  егістік  жерлерін  уакытша  қайта 
белу  туралы ”  заң  қабылдады.  Оған  сол  кездегі  Халық  Комиссар- 
лары  Кеңесінің  төрағасы  жэне  Орталық  Атқару  Комитеті  терағасы 
қызметін  уақытша  атқарушы  Н.  Нүрмақов  қол  қойды.  1927  ж.  3 
акпанда  бүл  заңға  ішінара  толықтыру  енгізілді.  Онда  шабындық 
жэне  жайылымдық  жерлер  жан  басына  қарай  белінетінін,  мүндай 
белініс  мүмкін  болмаған  жағдайда  үй  басына  қарай  белінетіні  ту- 
ралы  атап  керсетілді.  Бүл жүмысты  жоғарыдан  жүргізу  Қазақстан- 
ның  Егіншілік  халык  комиссариатына  тапсырылды  жэне  бүған 
жоғарғы  қаркын  беру  үшін  губерниялық,  уездік  жэне  округтік 
аткару комитеттері  жанынан ерекше жедел “бестіктер“, ал болыстық
аткару  комитеттері  мен  ауылдык  кеңестер  жанынан  үштіктер 
ұйымдастырылды.  Конституциялық  тұрғыдан  мұндай  заңсыз 
кұрылған  бұл  “бестіктер“  мен  “үштіктер^'  кұрамдары  жергілікті 
атқару  комитеттері  мен  ауылдық  кеңестерде  бекітілді.  Шабындық 
жэне жайылымдықжерлерді  белу науқанынабайланысты  құрылған
бұл  тетенше  және  заңсыз  органдар  Кеңес  үкіметінін  басқа  да  ша- 
раларын  жүзеге  асыруда  таптырмас  эдіс  болды.  Қазақстанда  боль-
шевиктер  1926— 1927  жылдары  1250  мың  десятина  жайылымдық 
жэне  1360  мың  десятина  шабындык 
жерлерді  белді.  Бөлінген 
шабындык жердің  61,6 %-ін  кедейлер, 8,8%-ін ауқаттылар алды.  Ал 
жайылымдық  жердің  59,3%  кедейлерге,  31,7%  орташаларға  жэне
9
% ауқатты  қожалықтарға берілді.
Ф.Голошекин алғаш “Кіші Қазан“ төңкерісін  бір ғана элеуметтік- 
саяси  науканмен,  яғни  шабындык-жайылымдык  жэне  егістік 
жерлерді  кайта  белумен  аяқтай  аламын  деген  пікірде  болды.  Боль- 
шевиктер жерге орналастыру женіндегі  бұл  шара, эсіресе ауылдағы 
байға  ете  тиімді  болып  отырған  жерді  дэстүрлі  қауымдық  (рулық) 
пайдалануды  жояды деп  есептеді.
243

Алайда Ф.Голощекин бастаған Қазакстан большевиктерінің казақ 
қоғамына  байланысты  жүргізген  бұл  шаралары  қазақ  ауылында 
Кеңес  өкіметінің жеңісін қамтамасыз ете  алмады.  Оның себеоі,  бұл 
реформа  алғашқы  кезден-ақ  қате  тұжырымдарға  негізделген  еді. 
Біріншіден, 
қазақтың  дәстүрлі  шаруашылық  жүйесі  сақталып 
отырған  жағдайда  шабындық  жэне  жайылымдық  жерлерді  жэй 
бөліске  салу  еш 
нәтиже  бермеді.  Екіншіден,  шабындық  жэне 
жайылымдық  жерді  бөлудің  өзі  дэстүрлі  егін  шаруашылығы 
жүйесіндегі  заңдылықтар  жетегінде  қалып  қойды,  яғни  шабындық 
жэне  жайылымдық  жерлерді  бөлу  шаруа  қожалығындағы  отбасы 
мүшелерінің санына  байланысты  жүргізілді.  Ал  қазақтың дэстүрлі 
шаруашылығында,  керісінше,  жерді  малдың  санына  қарай  иемден- 
ді,  яғни  көшпелілер үшін  жайылымға  сұраныс  мал  басының саны- 
на жэне  оның  құрамына байланысты  болды.  Үшіншіден,  жартылай 
көшпелі аудандардағы жер белінісі нэтижесінде жерге ие болған ша- 
руалар  үшін  бұл  кезеңде  ол  жерлерден  келер  пайда жоқ  еді.  Себебі, 
ауылдағы  кедей  шаруалардың  қожалықтары  ғана  емес,  тіпті  орта 
шаруа  қожалықтары  да  бұл  кезеңде  ауылшаруашылық  құрал  сай- 
мандарына,  егетін  тұқым  жэне  т.б.  заттарға  өте  зэру  болды.  Мыса- 
лы,  1928  жылы  республикада  1927  жылғы  есеп  бойынша  800  мың 
қазақ  шаруа  қожалықтары  бар  болғаны  124  мың  өте  қарапайым 
еңбек  құралдарына  ие  болды.  Олар  54  мың  соқа,  0,5  мың  тұқым 
себетін  машина,  13,5  мың шөп  шабатын  шалғы,  9,4  мың тырма т.б. 
Бұл  еңбек  құралдары  сан  жағынан  алғанда  көлге тамған  тамшыдай 
ғана  еді  жэне  оның  сапасы  да  өте  төмен  болды.  Тіпті  элеуметтік 
тұрғыдан келгенде Петропавл округінде еш құрал-сайманы жоқ ша- 
руа  кожалығының  молшері  95,5%,  ал  орта  шаруа  қожалықтары 
83,2  %  болса,  Павлодар округінде  99,45% жэне  85,8  5%,  Қызылорда 
округінде 72,95%  жэне 69,15%  болған.  Ш аруашылық  құралдардың 
жетіспеуі,  эрине,  кедей  қожалықтарын  өз  үлесінен  бас  тартып, 
бөлінген  жерлерді  бұрынғы  иесіне  қайтаруға  мэжбүр етті.
1927 
жылы  желтоксанда  ірі  бай  шаруашылығын  тэркілеу 
жөніндегі  заң  жобасын  эзірлейтін  арнайы  комиссия  кұрылды.  1928 
жылы  наурызда  Қазақстан  Өлкелік  комитетінің  бюросы  ол  заң  жо- 
басын  бірнеше  рет  қарап,  нақтылады.  Осы  жылдың  тамыз  айында 
Өлкелік  комитет  тэркілеу  науқанына  тікелей  басшылық  жасайтын 
комиссия  ұйымдастырды.  Комиссияның  төрағасы  болып  Е,  Ер- 
назаров  тағайындалды,  оның  құрамына  О.  Исаев,  Н.  Нұрмаков,  Г. 
Тоғжанов,  О.  Жандосов  жэне т.  б.  кірді.  1928  жылдың  27  тамызын- 
да  Орталық  Атқару  комитеті  мен  Халык  Комиссарлары  Кеңесінде
244

тәркілеу жөніндегі  заң жобасы кабылданды. Республиканың барлық 
аудандарына тэркілеуді  өткізу жөнінде нұсқаулар жіберілді.
Заң бойынша малы,  дүние-мүлкі  тэркіленіп,  өзі  жер  аударылуға 
тиісті  ірі  байларға;  көшпелі  аудандарда  ірі  караға  шаққанда  400- 
ден  астам  малы  бар,  жартылай  көшпелі  аудандарда  300-ден  астам 
малы  бар,  отырықшы  аудандарда  150-ден  астам  малы  барлар  жэне 
бұрынғы сұлтандар  мен хандардың үрпақтары  жатқызылды.
1928 
жылы тамыздың 30-да Қазақ АКСР ХКК-нің “Қазакстанның 
көшпелі,  жартылай  көшпелі  жэне  отырықшы  аудандарын  белгілеу 
туралы”  арнайы  каулысы  қабылданып,  соған  сэйкес  аудандар 
белгіленді.  Науқанды  1928 жылдың  1  қарашасында аяқтау жоспар- 
ланды, яғни бір ай ішінде бітіру  керек деп  шешті.  Кейінірек ол тағы 
10 күнге ұзартылды.  1928 жылғы  30 тамыздағы  қаулыға  сэйкес,  со- 
нымен  қатар  тэркіленгендерді  жер  аударылуға  тиісті  аудандар  да
анықталды.
Тэркілеуге  байланысты  декретте  эсіресе,  кешпелі  аудандардағы 
шаруа  қожалыктарына  деген  қаталдық  айқын  болды.  Осы  көшпелі 
аудандағылардың  малы  тәркілеу  мөлшерінен  аз  болған  күннің 
өзінде  де,  егер  бүл  адамдар  ауылда  ықпалды  болса,  кеңестендіруге 
кауіпті  элемент ретінде  жер  аударылуға тиіс  болды.  Тэркілеу тура- 
лы  ереже  бойынша  жер  аударылғандардың бэрі  сайлау қүқығынан
айырылды.
Байларды  тэркілеуді  жүзеге  асыру  үшін  комиссиялар  қүрылды. 
Уэкілдер  бастаған  комиссия  мүшелері  тэркілеу  барысында  кеңес 
үкіметінің  нүсқауларын,  яғни  байларды  тэркілеу  туралы  ережені 
өрескел  бүрмалады.  Ауыл  белсенділері  жоғарыдан  келген  уэкілдің 
қолдауымен тіпті ауқатты  адамдарды  да қыспаққа түсірді.
Республика  қөлемінде  барлығы  696  “бай-феодалдар” тәркіленді. 
Қазақ  қоғамында  ірі  байлардың  көп  болмағанын  осы  1928  жылғы 
жүргізілген  тэркілеу  барысы  мен  оның  нэтижелері  керсетіп  берді. 
Алдын  ала  жасалған  жоспар  бойынша  үкімет  жоғарыдағы  байлар- 
дан  225972  бас  малды  тэркілейміз  деп  үміттенген  еді.  Бірақ  үміт 
ақталмады,  барлығы  144474  бас  мал  ғана  тэркілендіі  бүл  белгілен- 
ген  жоспардың  64%-і  ғана.  Оның  себебі,  алдын  ала  жасалынған 
малдың есебі  дүрыс емес  еді.  Қазақстан  басшылығы  кейіннен  оны 
мойындауға  мэжбүр  болды.  Барлық  тэркіленген  малдың  10,2% 
отырықшы  аудандардан,  83,3%  жартылай  көшпелі  аудандардан 
және  6,5%  кешпелі  аудандардан  еді.  Тэркіленген  малдың  118919 
басы  жеке  шаруашылықтарға  (74,3%)  жэне  колхоздарға  (25,7%)  та- 
ратылып  берілді.  Тэркіленген  малдар  негізінде  жаңадан  292  колхоз
қүрылды.
245

I
4
I
Көптеген  қазақ  партия-кеңес  қаираткерлері  тэркілеуге  қарсы 
шықты.  Олар  қазақ  қоғамының  экономикалық  деңгейінің  төмен 
екенін,  сондықтан  да  элеуметтік  сілкіністерге  бармай,  ауқатты  ша- 
руа  қожалықтарына  салық  мөлшерін  көбейту  шаралары  аркылы 
реттеуді ұсынды. Ал большевиктер болса бұл пікірлерге құлақ аспай, 
таптық  принциптерінен  ауытқымай,  сол  мақсатқа  жету  жолында 
қүшпен  тэркілеу  идеясын  жүзеге  асырды.  Қазақ байларын тэркілеу 
Қазақстандағы  күшпен  үжымдастыру  саясатының  бастамасы  бол- 
ды.  Байларды  тэркілеуден  қазақ  кедейлері  материалдық  жагынан 
да,  рухани  жағынан  да  ештеңе  ұтқан  жоқ.  Керісінше,  байлардың 
малын  тэркілеу  «қайыршыланған»  ауылдар  халкының  өсуіне 
экелді.  Қазақстандағы  ауқатты  шаруа  қожалықтарын  тэркілеу  мал 
шаруашылығының даму қарқынын тежеді.
Қазақстанда  большевиктер  ауыл  шаруашылығын  социалистік 
жолмен  қайта  құру тэжірибесінде тэркілеу саясатымен  шектелмеді. 
Шаруа  қожалықтарын  біртіндеп,  ерікті  түрде  кооперативтендіру
арқылысоциалистікіріауылшаруашылықұжымынабіріктіру туралы
1927  жылы  желтоқсанда  өткен  партияның XV  съезінің  шешімдерін 
жүзеге  асыруға  кірісті.  Алайда  үкімет  біртіндеп  құрылып  жатқан 
колхоздарға  материалдық  жағынан  көмекті  күшейту  шарасының 
орнына,  керісінше  нұсқаулар  беру  арқылы  күштеу  эдістерінің  кең 
етек  алуына  жол  ашты.  Орталық  билік  колхоз  құрылысындағы 
біртіндеп өзбетінше жүріп жатқан қозғалысты жоспарлы іс-эрекетке 
ұластырды.  Үкімет  органдарының  жоспарлаған  межелерін  партия 
ұйымдары  да  қайта  талқылады,  соның  нэтижесінде  жоспардың  өзі 
бірнеше  рет  өзгерістерге  ұшырады.  Ал  енді  бес  жылдық  жоспарды 
белгілеу  кезінде  мемлекеттік  жоспарлау  комитеті  бұл  жоспардағы
санды тағы  ұлғаитты.
Жергілікті жерлерде жоғары басшылық белгілеген межеден асып 
түсу үшін күрес басталды. Оның күшеюіне Қазан революциясының 
12  жылдық  мерекесіне  орай  «Правда»  газетінде  жарияланған 
Сталиннің  “¥ л ы   бетбұрыс  жылы”  деген  мақаласы  түрткі  болды. 
Сталин  “шаруалар  жаппай  мақтау  тұтып  келген  жеке  меншік туын 
лақтырып  тастап,  ұжымдастыру  рельсіне  көшуде” деген  пікір  айт- 
ты.  Ал  1929 жылы  10— 17  қарашада еткен БК(б)П  О рталық Комите- 
тінің пленумында Молотов та келесі жылы тек  “ұжымдастырылған 
облыстар  ғана  емес,  ұжымдастырылған  республикалар  туралы  да 
айтуға болады”  деген көзқарасты  білдірді.
1930  жылы  5  қаңтарда  БК(б)П  О рталық  Комитеті  «Ұжымда- 
стыру  қарқыны  жэне  мемлекеттің  колхоз  құрылысына  көмек  ша-
246

ралары туралы» қаулы қабылдады.  Қаулыда Орталық комитет жап- 
пай ұжымдастыруды жүзеге асыру үшін елдің аудандарын үш топқа 
бөлді:  Бірінші  топқа  осы  үжымдастыруға  белгілі  мелшерде  даяр 
деп  есептелінген  таза  астықты  аудандар  жатты.  Оларға  Орта  жэне 
төменгі Волга, Солтүстік Кавказ аудандары кірді. Ол аудандарда ша- 
руа қожалықтарын социалистік жолмен қайта күруды  1931  жылдың 
кектемінде аяқтау белгіленді; екінші топқа елдің Украина, Орталық 
қара топырақты  облыстар,  Сібір,  Орал,  Қазақстанның  астықты  ау- 
дандары  жатты.  Бұл  аудандарда  үжымдастыруды  аяқтау  мерзімі 
бір  жылға үзартылды,  яғни  шаруа  қожалықтарын үжымдастыруды 
1932  жылдың  кектемінде  аяқтау  қажет  болды;  елдің  бүкіл  басқа 
елкелері  мен  облыстары  үшінші  топқа  енді.  Бүл  жерлерде  шаруа 
қожалықтарын  үжымдастыруды  1933  жылдың  кектеміңде,  яғни 
бірінші бесжылдықтың аяғына қарай аяқтау жоспарланды.  Көшпелі
казақ ауылдары осы үшінші топқа жатқызылды.
Алайда,  Қазақстанда  үжымдастыру  елдің  басқа  аймақтарымен 
салыстырғанда  баяу  жүргізілуі  тиіс  деген  пікірге  Ф.И.Голощекин 
мүлде  қосылмады.  Ол  Қазақстанның  кенже дамыған  аймақ екеніне 
қарамай,  үжымдастырудың  жоғары  қарқынын  мақтаныш  етті.  Го- 
лощекин  Жер  халық  комиссариатының  комиссары  Яковлевке  (ол 
Бүкілодактық  ауылшаруашылық  үжымдары  кеңесінің  терағасы) 
жэне РКФСР ХКК төрағасының орынбасары Т. Рысқүловқа жіберген 
жеделхатында  1929— 1930 жылдары республикада үжымдастыруды 
күшейту  үшін  жоспардың  қайта  каралғанын,  сейтіп  1930  жылдың 
күзіне  қарай  үжымдастырумен  350  мың  шаруашылықтың  қамты- 
латынын 
керсетті.  Осыған  байланысты  бүкіл  республикадағы
үжымдастыру жоспары қайта қаралды.
Қазақстанда  1928  жылы  шаруа  қожалықтарының тек  2  проценті
ғана  үжымдастырылса,  1930  жылы  50  проценті,  1931  жылдың
қазанында  65  проценті  үжымдастырылды,  яғни  үжымдастыру 
қарқыны  жеделдетілді.  1931  жылы  республикадағы  122  ауданның 
78  ауданында  үжымдастырумен  70-тен  100  процентке  дейін  шаруа
қожалықтары  қамтылды.
Шаруа  қожалыктарын  үжымдастырудын  жеделдетілген  қар-
қыны күштеп жүзеге асырылды. Ұжымдастыруды жүзеге асыру ба
рысында еріктілік, қоғамдастыру принциптері толық бүрмаланды.
Ұжымдастыруға  байланысты  жүргізілген  шараларда  кімнің  осы
шараға қарсы екенін айқындау бірінші орынға қойылды.  Кімде-кім
қарсы  болса,  ол  тіптен  кедей  шаруа  болса  да,  тап  жауы  қатарына
жатқызылды.  Ұжымдастырылған  шаруашылықтарға  жүмыс  күші
247

болып  саналатын  малды  ғана  қоғамдастырудың  орнына,  барлык 
малды  түгелдей  алу  шаралары  жүргізілді.  Күштеу,  зорлык- 
зомбылық  керсету  аркылы  ұжымдастыру  шаралары  тездетілді. 
Күштеп  ұжымдастыруш ылар  казак  коғамындағы  дәстүрлі  мал 
шаруашылығының  ерекшелігін  мүлде  еске  алмады.  “Асыра сілтеу 
болмасын,  аша  тұяк  калмасын”,  “Қайдан  тапсаң  онан  тап,  каптын 
түбін  как”,  “Социализмде  сотқа  тартылмаған  адам  болмайды”  де- 
ген ұр да жық ұрандар  елдің түбіне жетті.
Алайда  ұжымдастыруды  жүзеге  асыру  барысында  жіберілген 
зорлық-зомбылықтар  Орталық  Комитеттің  1930  жылы  14  науры- 
зында 
кабылданған  “Колхоз  қозғалысындағы  партия  бағытын 
бүрмалаушылыкпен  күрес  туралы”  қаулысында  партия  бағытын 
бүрмалау  деп  кана  бағаланды.  Большевиктік  орталық  билік  ауыл 
шаруашылығында  жүргізіліп  жатқан  шаралардың  бэрін  дұрыс деп 
есептеп, кемшіліктерді жіберіп отырғандармен күресу кажет деді. Ол
■ 
♦
кемшіліктердш  жалпы  жүргізш  отырылған  саясаттың  қателігшен
екендіп,  яғни  үкіметтің  шешімдері  мен  солакаи  ңұскаулары 
нэтижесінде болып жатқаны  мойындалмады.
Күштеп  ұжымдастыру  науқаны  кезінде  ауылда  әлеуметтік 
жіктеу  саясаты  ете  жоғары  каркынмен  жүргізілді.  КСРО  ОАК  мен 
ХКК-нің  1930  жылы  1  акпанда қабылдаған  “Жаппай  ұжымдастыру
аудандарындағы  ауыл  шаруашылығын  социалистік  кайта  құруды 
нығайту  жэне  кулактармен  күрес  шаралары  туралы”  каулысы 
негізінде  ауқатты  шаруа  қожалықтарына  қарсы  ашық  террор  ба- 
сталды.  Шаруа қожалыктарынан бай-кулактарды беліп алып,  олар- 
ды  тап  ретінде  жою  жүзеге  асырылды.  Бай-кулактарды  үш  топқа 
беліп  жазалады.  Бірінші  топқа  контрреволюцияшыл  белсенділер 
жатқызылды.  Ондай  топқа  енғен  шаруалар  бірден  тұтқындалып, 
олардың  ісі  сотқа  берілді.  Екінші  топқа  ірі  кулактар  жатқызылды. 
Бұл  топқа  енген  шаруаларды  да  бірден  ұстап,  солтүстікке  неме- 
се  жаппай  ұжымдастыру  аудандарынан  алыс  аудандарға  жер  ау- 
дарды.  Ал,  үшінші  топқа  кулактар  отбасылары  жатты.  Оларды 
сол  ұжымдастыру  аудандарындағы  колхоздар  белгең  жерлерге 
коныстандырды.
Енді  осы  шаралардың  жүзеге  асырылуы  барысында  жазалануға 
белгіленген  топтармен  қатар  сол  үкім  шығарылып,  жазаға 
тартылғандар  арасында  орташалар,  тіптен  кедейлер  де  болған.
1928— 1929 
жылдарда 
бай-кулактар 
есебіне 
алынып 
жазаға 
тартылғандар,  яғни  кудаланғандар  есебі  54  625  болды.  1931  жылы 
5500  шаруа  бай-кулак  ретінде  аластатылды.  Ал  енді  1928  жылғы
248

тэркілеу  кезіндегі  казак  қоғамындағы  бай-феодалдар  саны  тек  696 
ғана болғанын  ескерсек,  бұлардың да кімдер  екені белгілі.  Бұл сан- 
дарды  накты деп  айту  киын,  себебі  жауапқа тартатын  органдардың 
саны  ете  көп  болды.  Мысалы,  1932  жылы  Юстиция  Халық  Комис- 
сары  өзінің  өте  құпия  хатында  барлық  жауапқа  тартылғандардың 
бар  болғаны  37,3  проценті  кулактар  екенін,  ал  қалғаны  қатардағы 
еңбекшілер екенін мойындаған.
Күштеп  ұжымдастыру  саясаты  халықтың  наразылығын  тудыр- 
ды.  Сол  жылдары  өлке  басшыларының  Сталинге  жазған  хаттары 
казақ даласында осы  наразылықтың өте зор келем алғанын, Алтай- 
дан  Маңғыстауға  дейінгі  аймақты  түгел  қамтығанын,  бүл  туралы 
Кеңес екіметі басшыларының хабардар болғанын керсетеді. Бір ғана
1929  жылдың езінде  Қазақстаңда 30-дан астам үлкенді-кішілі халық 
наразылығы  болды.  Олардың ішінде ете кең келемде болған кетері- 
лістерге  Тақтакепір,  Бостандық,  Батпаққара  кетерілістері  жатады.
1929— 1930  жылдар  аралығындағы  қыс  айларында  наразылық  ете 
күшті ершіді. Ол туралы Ф. Голощекин Сталинге хабарлауға мэжбүр 
болды.  1929— 1931  жж.  өлкеде барлығы  372 котеріліс  болып,  оларға 
80  мыңдай  адам  қатысты.  Большевиктер  бүл  наразылықтардың 
негізгі  себебін  байлар  мен  дін  басыларының  Кеңес  үкіметіне 
қарсы  халықты  үйымдастыруынан  деп  керсетті.  Кеңес  үкіметі  бүл
кетерілістерді  эскери  күшпен басып  жаншыды.
Кеңес  үкіметі  сонымен  қатар  көшпелі  жэне  жартылай  кешпелі 
қазақ  қожалықтарын  жаппай  отырыкшылыққа  кешіріп,  бүрын 
болмаған  элеуметтік  тэжірибеге  жол  берді.  Мүның  бірден-бір 
себебі,  астык  мэселесін  күрделендірген  гипердинамикалық  инду- 
стриалды  даму  жоспары  болды.  Өндірісте  істейтін  миллиондаған 
жүмысшылар  мен  қызметкерлерді  тамақпен  қамтамасыз  ету 
міндеті  түрды.  Ал  Қазақстанда  астықты  аудандарды  үлғайту 
мэселесі  егін  егуге  қолайлы  жерлерді  жайылымға  пайдаланып 
отырған  көшпелі  шаруашылықпен  қарама-қайшы  келді.  Міне, 
осы  кезде  көшпелі  жэне  жартылай  көшпелі  қазақ  қожалықтарын 
жаппай  отырыкшылыққа  кешіру  жүзеге  асырылды  жэне  ол 
үжымдастырумен  катар  жүрді.  Отырыкшылыққа  кешетін  қазақ- 
тарды  үймен  қамтамасыз  ету  мэселесі  ете  қажет  жэне  бірінші 
тұрған  міндет  деп  санамады.  Керісінше  олардың  ез  киіз  үйлерін
пайдалануға болады деп есептеді.
Большевиктер  жүргізген  күштеп  үжымдастыру  мен  солақаи 
отырыкшыландыру  саясаты  қазақ  ауылына  үлкен  соккьі  бол- 
ды.  Әсіресе,  мал  шаруашылығы  катты  күйзеліске  үшырады.
244
і а о _ і 7

¥жымдастыру  мен  отырықшыландыру  кезінде  дәстурлі  мал 
шаруашылығының  ерекшелігі  есепке  алынбаіі,  түгел  қауымдасты- 
рылған  мал  шығынға ұшырады.  Сонымен қатар, малдын  көп бөлігі 
үкіметтің  ет  салығын  орындауға  жүмсалды.  О.  Исаев  Қазақстан 
өлкелік  комитетінің  VI  Пленумында  1929  жылы  Қазақстанда  40 
млн.  бас мал болғанын, содан  1933  жылы  4 млн. ғана мал калғанын
мойындауға мэжбүр болды.
Ұжымдастыру  саясатының  зардаптары  казақ  халқының  ба- 
сына  үлкен  апат  экелді.  Күшпен  үжымдастырылған  және  мате- 
риалдык  жағынан  өте  элсіз  шаруашылықтар  күйзеліске  үшырап, 
нәтижесінде  1932— 33  жылдары  халық  аштыққа  үшырады.  Сол 
кездегі  мәліметтерге  қарағанда  аштық  жайлаған  аудандарда 
халык  баудай  түсіп  қырылған.  Аштықтан  өлген  адамдарды  жинап, 
көмуге  мүмкіндік  болмаған.  Аштықтың  салдарынан  адам  етін  жеу 
фактілері  де  өте  көп  болған.  Осындай  жантүршігерлік  көріністер 
туралы  мэліметтерді  зерттеушілер  тэуелсіздік  алғаннан  кейін  ар- 
хив  қойнауынан  алып  жариялады.  Аштыққа  үшыраған  қазақтар 
босқын  болып,  елден  шет  аймақтарға  үдере  көшті.  Қазақстаннан 
шет  аймақтарға  кеткен  казақ  боскындарының  ауыр  да  жанкешті 
түрмысы  туралы  да  деректер  жеткілікті.  Зерттеушілер  1930— 1932 
жылдары  шетелге  кеткен  қазақтар  санын,  қайтып  келгендерді 
шығарып тастағанда  1,3  млн.  адамға жеткізеді.
Қазақтардың  аштықтан  қырылуы  жэне  шет  аймақтарға  үдере 
кешуі  нәтижесінде  халык  саны  күрт  азайды,  яғни  демографиялык 
апатқа экелді. Мысалы,  1937 жылдың басында  халықшаруашылығы 
есебінің  бастығы  М.  Саматовтың  Л.  Мирзоянға  берген  мәліметі 
бойынша  1930  жылдың  1  маусымы  мен  1933  жылдың  1  маусымы
аралығында халық саны 2 есеге кеміген.
Қазак халкының ауыр жағдайын  Қызыл крест жэне Қызыл жар- 
ты  ай  қоғамының  баяндама хаттарынан  жэне  Ресейдің басшы  мем- 
лекет қайраткері ретінде жергілікті жерлерден Мэскеуге келіп түсіп 
жатқан  басқа  да  мэліметтерден  хабардар  болған  Т.  Рысқүлов,  көп 
кешікпей-ақ  Сталинге  хат  жазады.  Аштыққа  байланысты  жоғарғы 
партия  мен  үкімет  басшыларына  жазылған  хаттар  қатарын  О.
Исаевтің жэне “Бесеудің хаты” толықтырады.
Ауыл шаруашылығын күштеп үжымдастырудың осындай зардап- 
тары сталиндік басшылықты біраз сескендірді. 1932 ж.  17 қыркүйекте 
“Ауыл  шаруашылығы  туралы”  қаулы  кабылданып,  Қазақстан  мал 
шаруашылығындағы  “кемшіліктерді  түзеу”  бағыты  белгіленеді. 
Алайда  қаулы  өлкелік  комитеттің  жүргізген  саясатын  айыптама-
250

,
ды,  тіпті,  ол  қаулыда  аштық  туралы  бір  сөз  жоқ.  Қаулы  егіншілік 
аудандарында жеке  меншікте 2— 3  бас сиыр,  10— 20 бас қой, ал мал 
шаруашылығы  аудандарында  100  бас  қой,  8— 10  бас  ірі  қара,  3— 5 
түйе,  8— 10  жылқыға  дейін  ұстауға  рұқсат  берді.  Қазақстанда  624 
ферма таратылды.  Жойылған тауарлы  фермалардан  216370  бас  мал 
колхозшылардың өзіндік  шаруашылықтарына пайдалануға берілді. 
Колхоздар  мен  совхоздардан  680  мын  бас  мал  шаруалардың  жеке
меншігіне  сатылды.
Екінші  бесжылдық  жоспарды  орындау  кезінде,  яғни  1933-37
жылдары  Кеңес  үкіметі  ауыл  шаруашылығында  үжымдастыруды 
аяқтау,  ауыл  шаруашылығын  қайта  құру,  колхоздарды  үйымдық- 
шаруашылық  жағынан  нығайту  міндеттерін  белгіледі.  Бүл  шара- 
ларды  жүзеге  асыру  үшін  большевиктік  партия  республика  ауыл 
шаруашылығын  саяси  нығайту  қажет  деп,  колхоздар  жанынан 
саяси  бөлімдер  қүрды.  1935  жылы  үкімет  колхоздарға  жерді  мэңгі 
пайдалануға  берді.  Осы  жылы  ТОЗ-дардан  ауылшаруашылық 
артельдеріне  кешіру  басталды  да,  1937  жылы  бүл  процесс  толық
аяқталды.
Алайда,  бүл  жүргізілген  шаралар  колхоздарды  нығайта  ал- 
мады.  Ауылшаруашылық  ендірісінің  енімділігін  арттырып,  мал 
шаруашылығын  өркендете  алмады.  Керісінше  ауылшаруашылық 
артельдерінің жер пайдалану тэртібін бүзу орын алды. Колхозшылар 
тарапынан  колхоз  меншігіндегі  жерлерден  үй  маңындағы  жерлерді 
кеңейту кең өрістеді. Үй маңындағы жерлерді кеңейту кептеген кол- 
хоз  мүшелерінің  колхоз  ісіне  деген  селкостығын  күшейтті.  Осыған 
байланысты Кеңес үкіметі колхоз жерлерін тиімді иелену мәселесін 
көтеруге мәжбүр болды.  Колхоздарды одан әрі нығайту шарасыньің 
бір  бөлшегі  ретінде  ауылшаруашылығы  артельдерінің  тәртібін 
бұзушыларға  қарсы  күресті  бастады.  Үй  маңындағы  жерлерді
өлшеп, артық жерлерді  колхозға кайтарды.
Большевиктер  шаруашылыкка  тікелей  араласуды  тоқтатпады. 
Мал  шаруашылығының  артта  қалуын  тікелей  араласу  жолымен 
шешуді  көздеді.  1939  жылы  8  шілдеде  БК(б)П  Орталық  комитеті 
Колхоздарда  коғамдық  малды  дамыту  шаралары  туралы  қаулы 
кабылдайды.  Осы  қаулыда  колхоздарда  екі-үш  тауарлы  фермалар 
(оның ішінде біреуі ірі кара мал, екіншісі қой немесе басқа түліктен) 
қүру  белгіленеді.  Осыған  орай  колхоздар  мал  санын  арттыруға  ын-

жүктеу/скачать 22,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: