Ғылыми журнал 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады
жүктеу/скачать 3,67 Mb. Pdf көрінісі
|
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2011 Junayeva N. XIV yüzyıl şairi şeyyad hamza’nın hayatı ve onun “vefat-ı hazret-i muhammed aleyhisselam”... 48. Yidi yüz kırk tokuzında Resul’ün Veba geldi halayıka ayandur. 49. Söz idici delim Şeyyad Hamza Senün sözün alamda dastandur beyitlerinde şair iki defa veba salgınından bahseder. Şiirde bildirilen tarih 749’dur (miladi 1348) Rıfkı Melul Meriç’in Akşehir’de Nasreddin Hoca mezarlığında, Tekke Deresi yönündeki duvara yakın bir yerde Şeyyad Hamza’nın kızı Aslı Hatun’a ait olan mezar taşlarını bulması ve mezar kitabesinde, şiirde geçen H. 749 tarihinin (Miladi 1348) yazılı olması Şeyyad Hamza’nın 1348 yılında henüz hayatta olduğunu kızı Aslı Hatun’u da çok büyük ihtimalle bu salgında kaybettiğini gösterir. Bu demektir ki şairimiz, en iyimser tahminle 13.yüzyılın son çeyreği ile 14. yüzyılın ilk yarısında yaşamış olmalıdır [1]. Şairin kızı Aslı Hatun’a ait bir kitabenin Akşehir’de bulunmasına ve Lamii’nin (ö. 938/1532) başlayıp oğlu Abdullah Çelebi’nin tamamlayarak derlediği Letaif’de adı geçen Şeyyad Hamza ile Nasreddin Hoca’ya ait olan bir fıkraya dayanarak, onun Akşehir veya civarında yaşamış olduğu öne sürülebilir [2]. Şeyyad Hamza, hece ve aruz vezni ile, gazel, kaside ve mesnevi nazım şekillerini kullanarak, temiz Türkçe ile dini şiirler yazmıştır. Dini olmayan şiirleri de vardır. Şöhreti XVI.yüzyıla kadar sürmüştür. Bütün Türk dünyası edebiyatlarının ilk hamse şairidir. Hamsesi şu mesnevilerden oluşur: 1. Yusuf u Züleyha. Klasik mesnevi planına uygun olarak yazılmıştır. Dini aşk hikayesidir. Yayımlanmıştır (Ankara 1946). 2. Dastan-ı Sultan Mahmud. Küçük bir dini-tasavvufi mesnevidir. Nefsini yenen bir dervişin, servetiyle öğünen Sultan Mahmud’a ders vermesinin hikayesidir. 3. Mi’rac-name. Hz.Muhammed’in mi’racını anlatan dini mesnevidir. 4. Ahval-i Kıyamet. Kıaymet günü ve sonrası İslam inancına göre anlatılır. 5. Vefat-ı Hazret-i Resul Aleyhi’s-selam. Resulullah’ın vefatı ve bu günlerde cereyan eden olaylar hikaye edilmiştir. Dini mesnevilerdendir. Şairin mersiyesi , gazelleri, ilahileri ve na’tleri de vardır [3]. Şair şiirlerinde genellikle ölümün herkes için mukadder, maddi servetin gelip geçici oluşu üzerinde durur. Dünya hayatına değer verilmemesi gerektiğini vurgulayarak Allah’a, dine, imana sarılmayı tavsiye eder [4]. Şairi ilim dünyasına ilk defa tanıtan Fuat Köprülü Şeyyad Hoca üzerine yaptığı incelemesinde şaire ait olan iki manzumelerinden örnek vererek Şeyyad Hamza’nın Nasreddin Hoca’yla çağdaş ve keramet gösteren bir mutasavvıf olarak bildirmektedir. Şeyyad Hamza, 13.14 yüzyıllar Anadolu’sunda etkin olan dini- tasavvufi şiir akımının önemli temsilcilerindendir. Onun varlığı bilinen bazı manzumeleri, Yunus Emre’yi yaratan edebi ortamın hazırlanmasında katkısının 68 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2011 Junayeva N. XIV yüzyıl şairi şeyyad hamza’nın hayatı ve onun “vefat-ı hazret-i muhammed aleyhisselam”... olduğunu göstermektedir [5]. Şiirlerinin eski Anadolu Türkçesi ile yazılmış olmasına karşın Mecmûatü’n-Nezâ’ir’de bulunan bir gazeli doğu Türkçesi özellikleri taşımaktadır [6]. Şeyyad Hamza’nın hem aruz hem de hece vezniyle yazdığı manzumeleri vardır. Manzumelerinde, dörtlük, mesnevi, gazel, kaside olmak üzere değişik nazım şekillerini kullanmıştır. Ancak, onun elde bulunan en ünlü eseri Yusuf u Züleyha mesnevisidir [7]. Makalemizin esas konularından biri olan Şeyyad Hamza’nın Vefât-ı Hazret-i Muhammed Aleyhisselâm hakkında bilgi verecek olursak, şair hakkında yazılan makalelerde, yapılan incelemelerde bu eser hakkında zikredilmemiştir. Bu eser hakkında en önemli çalışmayı Fatma Turhal GÜNER yüksek lisans tezi olarak hazırlamıştır [8]. Şeyyâd Hamza’nın eseri mesnevi nazım şekli ile yazılmıştır. 522 beyitten oluşur. Vezni fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün’dür. İçinde mesnevidekinden başka vezinle, mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün kalıbı ile bir Hz. Muhammed mersiyesi vardır (342-349). Yine ikinci kalıpla, mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün kalıbıyla evlat acısını anlatan bir terkib-i bent yazılmıştır (357-368). Eski Anadolu Türkçesi ile yazılan bu kitapta yer yer vezin ve kafiye ihmalleri de görülmektedir. Vefât-ı Hazret-i Muhammed Aleyhisselâm’da, ilk bakışta ayrı iki eser hissi veren iki büyük bölüm vardır. Birinci bölümde Hz Peygamber’in vefatı; ikinci bölümde, kendisi gibi, 1348 veba salgınında çocuklarını kaybeden anne ve babalara teselli verecek, onları sabra sevk edecek dinî bilgi ve öğütlere yer verilmiştir. Prof.Dr. Metin AKAR bu eser ile ilgili yaptığı çalışmasında eseri iki bölüm halinde ele alarak incelemiştir. Ve bu bölümleri alt başlıklara (metinde alt başlıklar yoktur; beyit numaraları ayraç içinde gösterilmiştir) ayırmıştır. Üstadımız çalışmasında ilk bölümü 16 tane alt başlıklara ayırmış olup, eser hakkında Hz. Peygamber’in ömrünün sona ereceğinin bildirilmesi; Hz. Peygamber’in ehli ve sahabelerinden 8 kişinin gördüğü rüyaları anlatması ve bu rüyaların yorumu hem de tesiri; Azrail’in gelişi; Hz.Muhammed’in kızı Hz.Fatma’ya müjdesi; Cebrail’in aracılığı; şairin kendisine öğüdü; kıssaya dönüş ve Peygamber’in vasiyeti, nasihatı ve son olarak da vefatı gibi alt başlıklar şeklinde inceleyerek bilgi vermiştir. İkinci bölümü ise 5 tane alt başlığa ayırarak, ağıt; herkes ölecek; ölen çocuklar cennete gidecektir; Malik tasviri gibi alt başlıklar şeklinde inceleyerek bilgi vermiştir. Şeyyad Hamza’nın eserinde altı kişinin rüyası nakledilmiştir.Şeyyad Hamza, mesnevi nazım şeklini tercih etmekle birlikte Türk mesnevi edebiyatının ayrıca özelliklerinden olan “mesnevi içinde farklı şekil ve vezinden manzume söyleme” geleneğini de yaşatmıştır[9]. Şeyyad Hamza üzerinde ilk başta Fuat Köprülü haricinde M. Mansuroğlu, Necmiddin Halil Onan, Sadettin Buluç, Orhan Tavukcu gibi v.b bilim adamları araştırmalar yaparak, yayımlar yapmışlardır. Şeyyad Hamza, 14.yüzyılın dil, üslup ve içerik anlayışına uygun olarak dini-tasavvufi karakterli şiirleri ile dikkat çeker. 69 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2011 Junayeva N. XIV yüzyıl şairi şeyyad hamza’nın hayatı ve onun “vefat-ı hazret-i muhammed aleyhisselam”... Ama bu şiirler bir önceki yüzyıldakilerle mukayese edilmeyecek kadar gelişmiş örneklerdir . Şeyyad Hamza’nın “Vefât-ı Hazret-i Muhammed Aleyhis-selâm” adlı mesnevisini incelemek; aynı türdeki ve aynı konudaki edebi eserle karşılaştırmak amacıyla tarafımızdan yüksek lisans tez konusu olarak ele alındı. Yüksek lisans tez çalışmasında Şeyyad Hamza’nın Vefât-ı Hazret-i Muhammed Aleyhis-selâm’ı Şayhislamulı Jüsipbek’in Kazak Türkçesi ile yazılmış Kissa Muhammed Rasul Allahnın Darül Peniden Darül Bakaga Rihlat Etken Maselesi ile mukayese edilecektir. KAYNAKLAR 1. Metin Akar, “Şeyyad Hamza Hakkında Yeni Bilgiler 1-2” , Türklük Araştırmaları Dergisi, c.2, İstanbul 1987, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, sayı 2, s.1-15. 2. Büyük Türk Klasikleri I.cilt, Ötüken-Söğüt, s, 269. 3. Metin Akar, Türk Dünyası Edebiyatı Tarihi-1, Türkiye Türklerinin Edebiyatı Tarihi. İstanbul-2004, s,11. (Metin Akar’ın özel arşivinden). 4. Hazırlayan Fatma TURHAL-GÜNER, Şeyyad Hamza’nın “Vefât-ı Hazret-i Muhammed Aleyhis- selâm” adlı mesnevisi. (Yüksek lisans tezi) s, 5. 5. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara, 1993, s, 236-237. 6. Mecdut Mansuroğlu, Şeyyad Hamza’nın Doğu Türkçesine yaklaşan Manzumesi, Belleten, Ank.1956, s. 125-144. 7. Şeyyad Hamza, Yusuf ve Zeliha, nakleden: Dehri Dilçin, TDK. Yay. İst. 1946 8. Fatma TURHAL-GÜNER, Şeyyad Hamza’nın “Vefât-ı Hazret-i Muhammed Aleyhis-selâm” adlı mesnevisi. 9. Metin AKAR, Türkiye ile Kazakistan’ın Yazılı Eski Edebiyatlarında Ortak Konulu Eserler. (Metin AKAR’ın özel arşivinden) 70 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2011 ПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ Б.А.ОСПАНОВА педагогика ғылымдарының докторы, профессор А.Ясауи атындағы ХҚТУ Б.Ә.ТАСОВА А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің магистранты ОҚЫТУШЫ МЕН СТУДЕНТ АРАСЫНДАҒЫ СУБЪЕКТІ ҚАРЫМ- ҚАТЫНАСТЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ В этой статье рассматриваются психологические особенности механизма и межличностных отношений между субъектами общения – преподавателем и студентом. The article deals with psychological relations of a mechanism and interpersonal relations between individuals of communication – a teacher and a student. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың 2005 жылғы 18 ақпандағы Қазақстан халқына жолдауында: «XXI ғасырда білімін дамыта алмаған ел тығырыққа тірелуі анық» делінген. Өскелең ұрпақ жан-жақты тәрбиелі, білімді болғанда ғана еліміздің болашағы жарқын болмақ [1]. Қазақстан Республикасының мемлекеттік болмысын қалыптастыру, оның егемендігін нығайтып, ұлттық сана мен тәрбиемізді қалпына келтіру және өркениетті елдер қатарынан орын алу ұлттық мекемелерді қалыптастырудағы басты шарттардың бірі. Қазіргі әлемдік ауқымдағы қайта құрулар, жедел ақпараттану, жаңа стратегиялық бағдарлану, экономикалық саладағы түбегейлі өзгерістер заманы адамзат қоғамы алдына аса күрделі міндеттерді қойып отыр. Өмір үнемі өзгеріп, қоғам үздіксіз дамып отырған жағдайда ұлттық білім беру жүйесінің де жаңа талаптарға сай бейімделуі, жаңа реформалы қайта құруларға ашық болуы табиғи құбылыс. Бүгінгі күні қалың жұртшылық назарына ұсынылып, бүкіл халықтық талқылау жүріп жатқан «ҚР–ның 2015-жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы» осындай заман талабынан, объективті себептерден туындаған дүние [2]. Заман талабына сай болашақ мамандардың кәсіби даярлығын жетілдіру мақсатында жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие үрдісінің мазмұнын жаңғырту қажеттілігі нақтылана түсуде. Осыған байланысты оқытушылар мен студенттердің қарым-қатынасын қалыптастыру мәселелерін зерттеу – әлеуметтік- экономикалық және мәдени дағдарыспен қатар көтерілген өзекті мәселелердің бірі. Қарым-қатынасты білім мен біліктілік, дағды және адамның ішкі құндылықтарына негізделген мәдени сауаттылығы ретінде қарастыруға болады. Қарым-қатынас – білім мен мәдениеттің бір бөлігі, оның бөлінбейтін бөлшегі іспетті адамзаттың дүниетанымы мен сана-сезімін жетілдірудің ерекше жолы. Ұлттық құндылықтарға негізделген қарым-қатынас мәдениеті студенттердің 71 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2011 Оспанова Б.А., Тасова Б.Ә. Оқытушы мен студент арасындағы субъекті қарым-қатынастың… саналы көзқарасын, ізгілікті қарым-қатынас орнатуына, рухани-адамгершілік құндылықтарының қалыптасуына, жүйелі іс-әрекет жасауына мүмкіндік береді. Қазақ жазушылары М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулатов және т.б. еңбектерінде қарым-қатынас мәдениеті жөніндегі маңызды пікірлері көрініc тапқан. Ал қарым-қатынастың психологиялық мүмкіншілігі жайлы пікірлерді Қ.Б. Жарықбаев, Ә.Алдамұратов және т.б. зерттеген [3]. Субъект философияда, әcipece қазіргі кездегі психологияда да өзіне үлкен назар аудартуда. Ресейлік ғалым С.Л.Рубинштейннің айтуынша, «философияның негізгі мәні түрлі формалардағы субъектілерді, тіршілік ету тәсілдерін, қозғалыстың түрлі формаларын ашу». Мұның iшiндe ic-әрекет субъектілерді қозғалыстың негізгі формаларының бipi ретінде ашып көрсету енеді. Білім беру ic-әрекетінің, яғни, өзіне оның екі өзара байланысты - педагогикалық және оқу формаларын қамтитын ic-әрекеттің субъектілерін талдау - жалпы философиялық және нақты педагогикалық міндеттер арнасында жатыр [4]. Жалпы педагогикалық сөздік бойынша субъект – басқа адамдарда және өзінде өзгеруді қамтамасыз ететін, заттық-тәжірибелік белсенділік пен танымды тасымалдаушы. Адамның субъектілігі оның өмір іс-әрекетінде, қарым- қатынасында, өзіндік санасында көрінеді. Бұл жерде сөз болып отырған дәстүрлі «оқытушы-студент», «студент- мұғалім» субъектілер қатынасы өзгеше сипатқа ие болып отыр. Оқытушы мен студенттің қарым-қатынас мәселесі дәл қазіргі уақытта психологиялық- педагогикалық зерттеу нысанына айналуда. Бұл мәселені шешудің басты жолы психологиялық кадрларды даярлайтын жоғары оқу орындарының қабырғасында ескерілуі тиіс. Сондықтан студенттің қарым-қатынас дағдылары мен икемділігін қалыптастыру, яғни, студенттің іскерлік психологиялық қарым-қатынас кезіндегі әртүрлі жағдайларға бейімделуі, тез меңгеру қабілеттеріне ие болуы, студенттермен жағымды қарым-қатынас позициясын құруға ұмтылу, мотивациясы мен білімін заманның талабына сай жетілдіру аса маңызды болып табылады. Білім беру үрдісіне қатысатын мүшелердің әрқайсысының өзіндік міндеттері мен құқықтары бар. Оқытушының міндеті – оқыту технологиясын таңдай отырып, студенттердің білімге құштарлығын ояту, өзіндік икемділіктерін ашу, шығармашылықпен айналысуын ұйымдастыру негізінде білім беру сапасын көтеру. Студенттің міндеті – оқу, сабаққа кешікпей келу, тәртіп бұзбау, білім беру үрдісі мен білім мазмұнына қанағаттану құқығы бар. Оқытушының әлеуметтік тұлға бейнесінің қалыптасуы психологиялық қарым-қатынас мәселесіне келіп тіреледі. Жеке адамның әлеуметтенуі өзінің қоғамына тиесілі өзара қатынастар, кәсіби әлеуметтік талаптарға байланысты болады. Демек, қарым-қатынас – студенттің тұлға ретінде жетілуіне пайдасын тигізетін құбылыстардың бірі, яғни, қарым-қатынас арасында өзге тұлғаларды қабылдап, олардың сөйлеу мәдениетіне бейімделеді. Қарым-қатынас барысында жеке адамның қоғамдық рухани және материалдық құндылығы қалыптасады, жеке тұлғалық ерекшелігін көрсетеді, өзі 72 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2011 Оспанова Б.А., Тасова Б.Ә. Оқытушы мен студент арасындағы субъекті қарым-қатынастың… үздіксіз қарым-қатынаста болатын қоғамға енеді. Коммуникация әрбір адамның әрекет барысындағы субъектісіне айналады, табиғат пен дүниені таниды, олармен қарым-қатынасын дамытады. Қазіргі қоғам өмірінің өзгерістеріне орай қарым-қатынас механизмдері, оны жетілдіру амалдары қызығушылық туғызып, зерттеудің қарқынды саласына айналуда. Адамның барлық қадір-қасиеті басқа адамдармен қалай қарым-қатынас жасағанынан байқалып тұрады. Оның бағыт-бағдары, білімді меңгеруі, есте сақтауы, эмоциясы мен қызуқандылығы қарым-қатынас жасау барысында көрініс береді. Адамның қарым-қатынасына ұлттық ерекшеліктерінің әсері өте үлкен. Олардың психологиялық, педагогикалық алғышарттарын ашу қарым-қатынасты қалыптастыруға ықпал етеді. Студенттің әлеуметтенуі екі ұстанымға ие: еліктеу және иілімді. Болашақ оқытушының бейнесін қалыптастыру үшін студент кәсіби ортада педагогпен қарым-қатынас барысында жалпы құндылықтарға ие болып, психологиялық ерекшеліктерге назар аудару қажеттілігі туындайды. Қарым-қатынасқа қажетті дағды мен икемділікті қалыптастыру үшін әлеуметтік фактор әсер етеді. Сондықтан да психологиялық қарым-қатынасқа әсер ететін жағдайлар мен факторлар бір-бірін толықтырады және байланыстырады. Қазіргі оқу орындарында оқытушылардың рөлі артып, оның студенттерге психологиялық және педагогикалық әсер ету арқылы кеңейді. Оқытушы білім мен ақпараттың бағыттаушысы болып қана қоймай, педагог, психолог, психотерапевт болуы керек. Бұған оның педагогикалық қызметінің жетістігі мен беделі тәуелді. Оқытушының беделі – оқу-тәрбиелеу процесінің жетістігіне әсер ететін ұжымдастар мен студенттер және өзара қатынас барысында білінетін, ұйымдағы оның кәсіби, психологиялық, тұлғалық сипаттамасы. Оқытушының беделі - оның білімділігіне, адамгершілігіне байланысты болып келеді. Қазіргі таңда студенттерге оқытушының жеке тұлғасы, оның ашық, қайталанбас дербестігі тәрбиеленуші және психотерапевт ретіндегі беделі әсер етеді [5]. Сөз соңында айтарымыз, білуге деген қызығушылық пен жаңаны білуге деген талпыныс адамға ғана тән. Оны байқау және дамыту оңай емес. Егер оқытушы студентпен дұрыс қарым-қатынас орната алмаса, қызықтыра алмаса, оның қызығушылығы жоғала береді. Ал егер де оқуды өмірде болып жатқан жан- жақты ақпараттармен байланыстырса – білім сапалы түрде қабылдануы әбден мүмкін. ӘДЕБИЕТТЕР 1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Халқына жолдауы. //Егемен Қазақстан, 2005,18 ақпан. 2. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы //Егемен Қазақстан, 2007.15.08. 3. Мәмбетов М. Педагогикалық қарым-қатынас мәдениеті //Қазақстан мектебі. 2008. №12. -36-37-б. 4. Рубинштейн С.А. Проблемы общей психологии. Москва: Педагогика. 1976. -140с. 5. Мұхамеджанова Ә. Оқытушы мен студенттің өзара қарым-қатынасын басқару //Білім. №10 - 2006. 18 бет. 73 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2011 Б.Т.ҚАБАТАЙ педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент Абай атындағы ҚазҰПУ БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДЫҢ ОҚУ МӘТІНДЕРІНДЕГІ КОГНИТИВТІК ОЙ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУ В статье исследуются художественные тексты по «Родной речи» начальных классов в когнитивном аспекте. Характеризуются и анализируются когнитивные методы при объяснении художественных текстов. Texts of art from the “Native Speech” textbook have been analyzed through the cognitive aspect. Some cognitive methods during the texts explanation have been presented and analyzed. Қазақ тілін зерттеушілер ХХ ғасырдың аяғы мен бүгінгі күнге дейінгі аралықты тіл таным ғылымында когнитивтік парадигманың үстемдік құрып отырған кезеңі деп сипаттайды. Қазіргі тіл біліміндегі когнитивтік бағыттың басты мәселесі, біріншіден, санада тілге дейінгі бейнеленген дүниелердің ішкі мәнін түсіндірудің әдіс–тәсілдерін қарастыру, екіншіден, логикалық– позитивті және эстетикалық таным–білімнің реттелген, жүйеленген, өңдеуден өткен ақпараттарын тіл арқылы іздеп табу. Когнитивтік ғылымның зерттеу нысаны – санада бейнеленген ақпараттар мен білім. Алғашқы түсініктен бастап, дамыған бай концептілік жүйедегі түсінікке дейінгі санадағы білімді репрезентациялау – когнитивтік бағыттың басты ұстанымы. Ғалым Б.Қалиұлының «Қазақ тіл білімінің ғылыми бейнесі» (2008) кітабында «тіл білімінің ғылыми бейнесі» ұстанымы осы когнитивтік бағытты сипаттайды [1]. Зерттеуші Ж.Саткенованың еңбегінде когнитивтік лингвистикадағы когнитивтік жүйенің концептуалдық құрылысы бала танымы үшін «әлемнің бейнесі» ретінде қарастырылып, концептуалдық құрылым, яғни когнитивтік жүйе бөлшектері мен когнитивтік ойдың формасы төмендегіше сарапталады: - ойбейне - прототип - сценарий - фрейм - концептуалды метафора - стереотип - гештальт [2.12]. Аталғандардың ішінде концептуалды метафораны танымдық тіл білімінің ұстанымы ретінде танып, солай сипаттап өттік. А.Әмірбекованың [3] зерттеу тұжырымына сүйене отырып, көркем мәтінде ақиқат дүниені төмендегідей концепт типтері арқылы тану тиімді деп санаймыз және аталған концептуалдық құрылымдардың санада әртүрлі формада бейнеленуін белгілейміз: 74 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2011 Қабатай Б.Т. Бастауыш сыныптардың оқу мәтіндеріндегі когнитивтік ой және оны талдау 1. Фрейм – қарапайым форма 2. Скрипт – күрделі форма 3. Сценарий – оқиғалы форма 4. Схема – сызбалы форма 5. Ойбейне – бейнелі форма 6. Стереотип –– 7. Гештальт – іс-әрекеттік форма 8. Прототип – нақты форма Фрейм ұғымына психологиялық сөздікте (Шапарь В.Б.) «бүтіндік (тұтастық) қасиетінен ерекшеленетін қандай бір құбылыстар, факті мен объектінің өте шағын сипаттамасы» [4.729] деп анықтама берілген. Аталған сипаттаманың ішінен бір құрылымдық бөлшек алынып тасталса, аталған құбылыс дұрыс танылмайды, топтастырылмайды. Фрейм теориясын жасанды интеллект аумағындағы американдық ғалым М.Минский ұсынады. Оның пікірінше, ойлау процесі есте сақталған көптеген құрылымдық ақпараттар негізінде түзіледі. Фреймдер арқылы адам 1) көрнекі бейнелерді таниды – визуальды қабылдау фреймі; 2) сөзді түсінеді - семантикалық фрейм; 3) іс-әрекетті, дәйектемелерді түсінеді – іс-әрекеттік фрейм; 4) баяндауды түсінеді - әңгімелеу фреймі [5.730]. Фреймдерді бір-бірімен байланысып жатқан тор ретінде елестетуге болады. Фрейм – білім қалыптастырудағы басты операциялардың бірі. М.Минский адамның көргеннен алған ақпараты мен есінде сақталған ақпаратын модельдеу тәсілін зерттеу арқылы фрейм ұғымын танытты. Ғалым фрейм туралы зерттеуін былай дәлелдейді: «...Мәселен, бөлмеге кірген адамның ондағы заттар мен құбылыстардың қандай екенін, қалай орналасқанын, санада сақталған осы ақпараттардың қаншалықтысы ақиқатқа сәйкес келетінін анықтау адам жадындағы модельдерді көрсетеді. Бұл модельдер – фрейм деп аталады. Бұл құбылыс фильмнің әрбір кадры секілді санадағы дүниелерді визуальды стереотиптік жағдайда тану әрекетіне келеді. Фрейм – жадыда сақталған білім мен ақпараттың бір дүние шеңберіне ұйымдасқан, адам тәжірибесіндегі дүние туралы нақты фрагменттерден құралған ақпарат. Фрейм көп жағдайда дүниенің лексикалық мағынасы, ол тұлғаның энциклопедиялық және экстралингвистикалық білімі негізінде санада көрініс табады. Негізінен фрейм концепт ядросының төңірегіне ұйымдасатын құрылымдық элементтерді ассоциаландыра отырып ақпарат жинайды» [5.59]. М.Минский теориясындағы адамның ойлауы мен жасанды интеллект ара-жігінің ашылмауы жөнінде А.Ислам былай дейді: «М.Минский өзінің теориясында адамның ойлауы мен жасанды интеллект арасының ара-жігін ашпайды. Оның пайымдауынша, адамның ойлауы образдарды визуалды көре |