Орфографиялық икемділік пен дағдысын қалыптастырудың

орфография   нормаларын   арнаулы   оқытуды   талап   етпейді,   тек   үндестік
заңға ғана байланысты түсініктер беріледі. 
Алайда   5-сыныпта   емлелік   икемділік   пен   дағдыны   қажет   ететін
«сөзжасам» бөлімінде оны игеру талап етілмейді. Мәселен, А. Айғабылов:
«Сауатты жаза білуге үйрету жұмысының дұрыс жүргізілуі үшін мұғалім
оның түрлеріне айрықша мән бергені жөн. Олар: 1) әріп емлесі, 2) дефис
қою   3) бірге  жазылуы», - деп  көрсетеді [39].
6-сыныпта сөзжасам бойынша: тіркесіп жасалған сөздердің емлесі;
қысқарған   сөздердің   емлесі;   реттік   сан   есімдердің   қолданылатын
орындары,   емлесі;   болжамдық   сан   есімдердің   қолданатын   орындары,
емлесі,   жалпылау   есімдігінің   сызықшамен   жазылуы;   белгісіздік
есімдіктерінің   жазылу   емлесі;   болымсыздық   есімдігінің   жазылу   емлесі;
тұйық етістіктің емлесі; одағайлардың емлесі; шылаудың қызметі, емлесі;
одағай,   қыстырма,   қаратпа   сөздердің   тыныс   белгілері   (тіл   мәдениеті
бойынша); орфографиялық норма, емле ережесіндегі соңғы толықтырулар
мен өзгерістер берілген.
7-сыныпта   орфографиялық   нормалар   тұрғысынан   талдау;   сөз
таптарының   емлесі;   қосымшалардың   қолданудағы   нормадан   тыс
ерекшеліктері; лексикалық норманы игерту.
8-сыныпта   негізінен   синтаксиске   байланысты   тыныс   белгілер
үйретіледі.   Мысалы:   бастауыш   пен   баяндауыштың   арасына   қойылатын
сызықша;   айқындауыш   мүшелер,   біріңғай   мүше,   қаратпа,   қыстырма,
одағайлардың   тыныс   белгілері.   Жай   және   құрмалас   сөйлемнің   тыныс
белгілері; төл сөздің тыныс белгілері [36].
9-сыныпта   тіл   мәдениеті   және   пунктуация   оқытылады,   яғни   5-8
сыныпта оқытылған тыныс белгілер туралы білімдері қорытылып, жалпы
пунктуация туралы мәлімет беріледі.
Тұжырымдағанда,   орфографиялық   емлені   оқытуды   белгілі   бір
жүйесі   жоқ,   тіпті   емлелік   дағды   берудің   5-9   сыныптардағы   жүйесі
жасалынбай,   көлемі   белгіленбеген,   тек   оқылатын   теориялық   тіл   білімін
материалдарына орай, яғни олардың жазылу емлесі қоса үйретіледі.
Мектепте   орфографияны   оқыту   жұмыстары   грамматикалық
материалдармен байланысты бірнеше бағытта жүргізіледі. Бірінші бағыт
тілді   игеру,   оның   заңдылығын,   құрылысын,   жүйесін   т.б.   игеру,   яғни
теориялық   білім   беру.   Екінші   бағыт   –   қолдану   жүйесін,   ойды   беру
тәсілдерін, қарым-қатынасты пайдалану жүйесі т.б. игеру, яғни тәжірибелік
білім   беру.   Бұл   екі   бағыт   қабаттаса   да   бір-бірімен   байланысып   оқыту
үдерісінде іске асырылады.
Бірінші   бағытта   мектептегі   оқу   пәндерімен   қатар,   тіл  заңдылығы
мен   құрылысы,   жүйесі   туралы   білім   беретін   тіл   мен   әдебиет   пәндері
арқылы   жүзеге   асырылады.   Олар   тіл   мен   әдебиет   теориясын   білім   мен
дағды бере отырып, оқушының жеке басын дамытады, ол нәтижеде тілінің
ойының дамуына әкеледі.
Ал,   екінші   бағытта   тілдік   құралдардың     қолдану     жүйесін,   ойды
беру   мен   қарым-қатынас   жасау   тәсілдерін   игеруде   сауатты   жазу,   яғни
22

орфография саласы болып маңызды рөл атқарады.
Бұл бағытта оқытудың негізі лингвистикалық білім мен икемділік,
дағдыны негізге алады. 5-9 сыныптардағы лингвистикалық білім негіздері
бағдарламалық   материалдарды   игерумен   анықталады.  Ал   білімнің
тәжірибеде   қолданылуы   икемділік   немесе   іскерлікпен   және   дағдымен
байланысты   болмақ.   «Икемділік   пен   білім   негізінде   оқушының   белгілі
әрекетті орындай алу бейімділігін айтамыз. Икемділік қандай да бір іске
деген   шеберліктің   негізі   болып   табылады.   Дағды   деп   әрекеттің   саналы
түрде   автоматтандыру   дәрежесіне   жетуін   айтады,   яғни   дағды
автоматтанған әрекет» [37].
Икемділік пен дағды білім мен тәжірибеге негізделеді. Олай болса,
сөйлеу әрекетінің өзі тілдік құралдардың жұмсалуы болады. Сондықтан тіл
дамытудың негізгі тіл туралы білімді, яғни лингвистикалық білімді игеру
қажет. 
Психологиялық   әдебиеттерде   іскерліктің   мынадай   түрлерін
көрсетеді:   іскерлігі   жеткіліксіз   әрекет,   кейбір   іскерліктің   қалыптасуы,
дамыған іскерлік, іскерлік-шеберлік.
Сөйлеу   әрекетіндегі   дағды   мен   іскерлікті   психологтар   мен
педагогтарды   сөйлеу   әрекетіндегі   шығармашылықпен   (қолдану)
қабілеттілігі   (немесе   сөйлеу   әрекетін   игеруі)   деп   түсіндіреді.   Ал,
қабілеттілікті:   тілдің   негізінде   ойды   жеткізе   алу   қабілеті   әрекет   ету
бағдарламасын  лайықты тілдік құралдарды пайдалана білу қабілеті, ойын
қалыптастырып,   оны   тұжырымдап   айтып   не   жазып   беру   қабілеті   деп
бөледі. Міне бұл жерде сөйлеу әрекетінде сөйлеу іскерлігі қалыптасуына
тілдік   құралдың,   тілдік   құрылысы   мен   заңдылықтары   және   оның
нормалары туралы білімнің қажеттілігін  айқын  аңғаруға болады.
Тілдің     қызметі   қатысымдық   болса,   онда   оқушылардың   тілін
дамыту   қарым-қатынас қызметімен бірлікте қарастырылады. Сондықтан
қарым-қатынас   жасау   барысында   А.А.   Леонтьев   сатылы   жүйенің   бар
екендігін ескертеді: қарым-қатынастың жағдаятын болжамдау, жоспарлау,
даярлау,   орындау,   бақылау   және   бағалау.   Ал   осы   кезеңдері   тілдік
құралдармен   өрнектегенде   бірінші   кезеңде   мақсатты   белгілейді,   яғни
жеткізбекші   пікірлерді   ойша   болжамдайды.   Ол   пікірді   қалай   жеткізудің
тәсілдерін ойластырады яғни тілдің сөз, сөйлем, т.б. бөлшектерін таңдайды
да соны мазмұн арқылы жарыққа шығарады. Сондықтан да тіл дамытудың
лингвистикалық негізі тілдің құрлысы туралы білім болып табылады.
Оны   әдебиеттерде   былайша   тұжырымдайды:   1)   Сөздік   қорын
молайту;   бұл   тіл   біліміндегі   лексиканы   оқытудың   мақсатына   еңбек;
2)   грамматикалық   құрылыс   бойынша   жұмыс.     Ол     тіл     білімінің
грамматика (морфология, синтаксис) бөліміне  байлынысты жүргізілмек. 3)
тілдің   дыбыстық   жағымен   жұмыс,   бұл   тіл   ғылымының   фонетика   мен
орфоэпиясына  
  байланысты   қарастырылады.   4)   тілдің   түрлі
қалыптасуымен (формаларымен) жұмыс - ол функциональды стилистикасы
үйретумен байланысты. 5) сауатты жазу, бұл орфографиялық ережелерге
негізделеді.
23

Орфографияны   дамыта   оқытудың   теориялық   негізгі
лингвистикалық   пәндер   болып   табылады,   өйткені   олардың   да   зерттеу
нысаны   сөз   екені   белгілі.   Сондықтан   «Лингвистикада   зерттеудің   екі
бағыты   бар:   бірінші-тілдік   жүйені   зерттеу;   ал   екінші-сөйлеу»   деп
анықталады   [13].   Демек,  емлені   игерту   үшін   тілдік   құрылысты   дұрыс
меңгертудің қажеттілігі келіп шығады. 
Мектеп   бітірген   жастар   өз   ана   тілінің   ғылыми   негізінен,   оның
жазбаша,   ауызекі   сөйлеу  ерекшеліктерінен   хабардар   болады.   Сондықтан
бағдарлама  оқушылар ойлау   қабілетінің дамуына, жетілуіне, сондай-ақ,
сөйлеу   және   есту   қабілеттеріне,     зейініне   көңіл   бөле   отырып,     тілдік
материалдарды орынды қолдана білу сияқты іс-әрекеттерді арттыру негізігі
мәселенің   бірі   болып   отыр.   Мысалы,   қазақ   тілінің   фонетика,   лексика,
морфология, синтаксис, стилистика тарауларын оқыту арқылы оқушының
тілін дамытуға болады.
Графика   мен   емленің   ғылыми   негізінде   дұрыс   шешілуі   тілдің
дыбыстық   жүйесін,   оның   өзіндік   заңдылықтарын   білуге   тығыз
байланысты.   Ал   тілдің   дыбыстық   жүйесін,   оның   заңдылықтарын   тіл
білімінің фонетика деп аталатын саласы зерттейтіні белгілі. Осы себептен
де   әліппе,     емле   сөз   болған   жердің   бәрінде   де   тілдің   дыбыстық
құрылымына   соқпай   кету   мүмкін   емес.   Өйткені   фонетиканың   мақсаты:
«Әрбір тілдің дыбыстық жүйесінің өзіндік сипаты, түрлі заңдылықтарын
білудің маңызы зор. Тіліміздегі дыбыстарды, олардың жасалуын, қолдану
ерекшелігін білмей, әдеби тілдегі сөздердің жазылу, айтылу заңдылығын
игеру мүмкін емес» [38,4].
Дыбыс тілі - күрделі құбылыс, оның әр түрлі ерекшеліктері бар. Сол
ерекшеліктерді   негізге   ала   отырып,   дыбыс   тілінің   физиологиялық,
акустикалық,   функционалдық   (үш   аспект)   ерекшеленетіндігін   түсініп,
игеру керек.
Тілдің   физиологиялық   аспектісі   дегеніміз   –   дыбыс   жасауға
қатысатын   сөйлеу   мүшелерінің   қызметі.   Сондықтан   тіл   дыбыстарды
акустикалық ерекшелікке (аспектіге) қарай дыбыстың жасалуы, дыбыстың
күші, дыбыстың ырғағы (тембірі)  әр түрлі болады. Дыбыстарды  дауысты,
дауыссыз, қатаң, ұяң, үнді деп жіктеуде дыбыстың осы ерекшелігі шешуші
роль атқарады.
Жазбаша   және   ауызша   сауаттылық   білімінің   дыбыстық   жүйесін
жақсы  игерумен тікелей байланысты. Демек, оқушының дыбыс үндестігі
мен   түрлі   дыбыстық   ерекшеліктерді   жаттанды   қабылдамай,   оны   саналы
түрде   түсініп   меңгеріп,   іс   жүзінде   пайдалана   білетіндей   білім   мен
дағдысын   қалыптастырылады.   Яғни   оқушы   фонетикалық   білім   арқылы
әдеби     тілдің     түрлі     дыбыстық     заңдылықтарымен     танысады,
дыбыстардың   жіктелуін,   ықпал   заңдарын   ажыратумен   бірге   түрлі
орфографиялық, орфоэпиялық сауаттылықты  меңгереді.
Мектеп   бағдарламасы   фонетикалық   білім   беруде   оқушылардың
білім   мен   дағдысын   сөйлеудің   орфоэпиялық   нормасы   бағытында
қалыптасуды   міндеттейді.   Мысалы,   «Оқушыларды   қазақ   тілі
24

грамматикасының   негізгі   ережелерін,   орфографиялық,   пунктуациялық
заңдылықтарын жете меңгеріп, теориялық  білімді іс жүзінде тәжірибелік
жұмыстарында дұрыс қолдана білуге дағдыландыру тіл сабағының басты
міндеті», - деп анықталған [38,8].
Лексика - тіліміздегі сөз байлығын тексеретін ғылым саласы. Қазақ
тілін   оқытумен   байланысты,   атап   айтқанда,   фонетика,   морфология,
синтаксисті   оқыту   сөзден   тыс   қаралмайды.   Тіліміздегі   сөздер   тіл
дыбыстары   арқылы,   морфологиялық   сөздерінің   лексикалық,
грамматикалық мағынасына қарай, ал синтаксис сөздерінің мағыналық, әрі
грамматикалық байланысына қарай көрінеді. Сондықтан сөздердің жазылу
емлесі   бар.   Сондықтан  лексиканың   емлесін   оқытуда   оның   білімдік,
танымдық   маңызы   ұғымдық   мәнін   терең   меңгерумен   қатар,   тілдің
салалары фонетикамен, морфологиямен, синтаксис және   стилистикамен
байланысын түсіне білуге, яғни бүкіл тілдік   жүйені қатысымдық негізде
меңгереді. А. Айғабылов: «... лексиканы оқытудың практикалық маңызы
бар. Оқушы сөз жүйесін түсіну арқылы оның айтылу (орфоэпиялық), жазу
(орфографиялық)  нормасын саналы түсінуге, әр сөздің орынды қолдануы
арқылы   ойды     толық   және   дәл   жеткізуге,   қызмет   ететін   сан   алуан
мағыналы сөздер түсініп, талдап, таңдап қолдана білуге, мәнерлі сөйлеуге,
көркем     әдеби   тілдің   бейнелі,     әуезділігін,     әсерлігін     түсінуге   дағды
алады», - деп көрсетеді [39,42].
Лексика   бөлімімен   саналы   әрі   тиянақты   білім   беру   үшін   мектеп
бағдарламасына   енген   тақырыптардан   теориялық   және   тәжірибелік
жағынан  мәнін  ашып алуға көңіл бөлінеді, яғни лексиканы оқытумен орай
мынадай үш  бағытта білім беріледі:
1)   сөздің   мағыналық   топтары.   Бұған   сөз   және   оның   мағыналары
(тура   мағына,   ауыспалы   мағына,   көп   мағыналық),   синоним,   омоним,
антоним сөздер; 
2)
  қолдану аясына байланысты: (актив, пассив сөздер) қолдану
аясы   жалпылама   сөздер,   белгілі   аяда   қолданылатын   сөздер   (терминдер,
диалект және кәсіби сөздер) көнерген сөздер мен неолизмдер;
3)
шығу   төркініне   қарай:   қазақтың   байырғы   сөздер   мен   басқа
тілден енген сөздер.
Сөздің   мағыналық   топтары   оқушыға   5-сыныптан   бастап   таныс.
Олар   сөз   мағыналарының   контексте   әр   түрлі   қолданылуын   (тура,
ауыспалы),   синонимдердің,   омонимдердің,   антонимдердің   тіліміздегі
көркемдік, стильдік мәнінің ерекше екендігін мәтін  ішінен  ажыратуға, тіл
ұстарту   бағдарламасы   бойынша,   ресми-кеңсе,   ауызекі   сөйлеу,   көркем
әдеби   стилінде   қолданудағы   алуан   түрлі   жолдарын   түсінумен   бірге
сөздіктен   берілу   тәртібімен   танысып,   сөйлеу,   жазу   нормаларына
жаттығады.   Ал   екінші,   үшінші   топқа   жататын   ұғымдар   5-сыныпта
таныстырылады. Бұл арқылы оқушы тіліміздегі  сөздердің даму, қалыптасу
жолдарын   белгілеп,   сондай-ақ   тілдің   стильдік   ерекшеліктерін   таниды.
Мысалы, қазақтың байырғы сөздері мен басқа тілдің енген сөздерді оқу
арқылы тілдің баю, даму жолын түсініп, терминдер мен диалект кәсіби
25

сөздердің, көнерген сөздер   мен   неологизмдер мәнін білу арқылы тілдің
сан-саналы   стилдік   тармақтары   болатынын,   олардың   әрқайсысының
қажетіне   қарай     тіліміздегі   айрықша   орны   мен   қызметін   игереді.
Сондықтан лексикадан алған білім оқушының сөздік қорының баюына өз
ойын  жеткізуде     сөзді    орынды    таңдап    ала  білуіне  т.б.  жағдай   жасай
отырып,   сауатты жазу іскерлігін қалыптастырады.
Емлені   игертуде   «Сөздердің   жасалуы»   деген   бөлім   тілдік
материалдың қарастыратын мәселелеріне қазақ   лексикасындағы сөздердің
қандай   амал-тәсілдер   арқылы   жасалатынын   анықтаумен   байланысты
білімдерін   негізге   алады.   Морфология   бөліміндегі   сөз   таптарының
жасалуы, тұлғалық  көрсеткіштері, сөздердің  құранды  бөлшектердің  бәрі
сөздердің   жасалу   заңдылықтарымен   ұштасып   жатады.   Сол   себепті
«Сөздердің жасалуы» лексикадан соң, сөз топтарынан   бұрын жеке тарау
етіп   танып,   өз   алдына   категория   етіп   оқытуда   ережелерімен
байланыстырады.
Сөздердің   әрқилы   жолдармен   жасалу   ереже-анықтамаларын
негізінен   әр   сөз   табына   қатысты,   «сондықтан   сөздердің   жасалуын
орфография заңдылықтарымен ұштастыра оқыту оқушының сөйлеу, жазу
тілін   дамыту,   сауаттылығын   арттыруға   іскерлік   дағдыларын
қалыптастырады»  сондықтан  сөздердің  жасалуы  деген   ұғым –  жаңа сөз
жасаудағы   заңдылықтар     мен     ереже-анақтамалардың   жиынтығы.   Қазақ
тілі   сөздерінің   жасалу   жолдарын   оқыту   лексика,   грамматика
заңдылықтарымен   тығыз   байланыстыра   қарастырылады.   Сөздердің
мағынасы,   олардың   тұлғалық   ерекшеліктері   және   сөйлемде
қолданылуының  бәрі өзара іштей  тұтасып жататын заңдылық. Сондықтан
сөздердің     әр   түрлі   жолдармен     жасалуы,   жаңа   ұғым,   жаңа   бір
грамматикалық   тұлғада   жұмсалуы,   сөздік   құрамды   байытатын     және
дамытатын  категория болып  саналады. 
Тілдің   орфографиялық   сөздігіне»   сөздікті   қарастырушылардың
көксағыз  сөзін біріккен сөз деп [197-б], ал  тау сағыз  [382-б] сөзін сөз
тіркесі  деп  бөлек   жазып  көрсетуін,  әрине,  құптауға   болмайды.  Сөздікте
осылар тәріздес тілдік бірліктерінің табиғатының бір болуына, біртектес
болуына қарамастан, әр басқа бірліктер (бұл жерде әңгіме жеке сөз болса,
оның   лексикалық   бірлік,   ал   еркін   тіркес   болса,   синтаксистік   бірлік,
синтаксистік құбылыс ретінде қаралуы тиісті екендігі жайында сөз болып
отыр) ретінде қаралуы жиі ұшырасады. Аталған орфографиялық сөздікте
еңбеккүн, жалақы  деген сөздердің бірге  еңбек ақы  дегеннің осылайша
бөлек, жүкаяқ, басқұр, желмая, қолғап деген сөздер бірге, ал ит аяқ, жел
бау,  қазан   қап  дегендердің   бөлек   жазылып,   біртектес   құбылыстардың
бірінің біріккен сөз, екіншісінің сөз тіркесі деп танылуы қазақ тіл білімінде
сөздердің  шегін айқындаудың әлі күнге дейін шешілмеуінің салдарынан
болса керек»,-дейді [40,55].
2001   жылы   жарық   көрген   «Қазақ   тілінің   орфографиялық
сөздігінде»   жоғарыда   аталған  тілдік  тұлғалар   тұтастай  бірігіп   жазылып,
күрделі   сөз   ретінде   танылған   [41].   Күрделі   сөздердің   оқыту   барысында
26

сөздердің   бірге   және   бөлек   жазылуы   олардың   табиғатын   танытудың
ғылыми ұстанымы бола алмайды деп білеміз. «Қазақ тілінің анықтағыш»
атты еңбекте академик Р.Сыздықова бөлек жазылатын, бірге жазылатын,
дефис   арқылы   жазылатын   және   қысқарған   сөздердің   емлесі   туралы
тұжырым жасағаны белгілі.
Ғалым  бөлек  жазылатын  сөздер   туралы  былай  дейді:   «екі   (кейде
одан да көп) сөз қатар айтылып, бір ғана ұғымды білдіретін, яғни бір ғана
затты, құбылысты, қимылды, түр түсті, сынды айтатын күрделі сөздердің
әрбір   компоненті   бөлек   жазылады.   Олар   мыналар:   екі   зат   есім   қатар
айтылып,   бір   ғана   затты   атап,   алдыңғысы   соңғысынан   тегін,   (неден
жасалғанын), неге арналғанын, немен жұмыс істейтін және өзгермелермен
ажыратылған   белгілерін   білдірсе,   олар   бір-бірінен   бөлек   жазылады.
Мысалы, ағаш шот (ағаштан жасалған шот), ат қора (атқа арналған қора),
жел   диірмен   (желмен   жұмыс   істейтін   диірмен),   жол  азық   (жолда   жеуге
арналған азық), май шам (маймен жанатын шам), май қасық (май ішкенде
қолданатын қасық) т.б. [42,37-53].
Қазіргі   қазақ   тіл   білімінде   күрделі     сөз   мәселесін   сөз   еткен
ғалымдарымыздың бірі – М.Балақаев. Ғалым еңбектерінде күрделі сөздерді
топтап   береді.   1.   Біріккен   сөздер   3   топқа   бөлінеді:   а)   тұтаса   біріккен:
шекара, бесжылдық, балықкөз, т.б.; ә) ұласа (тіркесе) біріккен: тас көмір,
қара   май,   ортан   жілік;   б)   қысқара   біріккен:   әкел,   апар,   вуз;   2.   Кіріккен
сөздер   2   топқа   бөлінеді:   а)   жымдаса   кіріккен:   бүгін,   биыл,   жетпіс;   ә)
жылыса   кіріккен:   ашудас,   белбеу;   3.   қос   сөздер   де   3   топқа   бөлінеді:   а)
мәндес қос сөздер, ә) қарсы мәндес қос сөздер, б) мәнді-мәнсіз қос сөздер.
4. Түйдекті тіркестер, олар 4 топқа бөлінеді: а) күрделі етістіктер тобы, ә)
күрделі есімдер тобы, б) идиома, фразалар тобы, в) көмекші сөздер мен
есімдер  тобы.  Аналитикалық  тәсілмен жасалған  сөздер  - күрделі  сөздер
болатындығын айта келіп, сөздердің күрделенуі – түркі тілдерінің, оның
бірі қазақ тілінің заңды ерекшеліктерінің бірі”, - деп көрсетеді [43,184]. 
Сонымен қатар М.Балақаев күрделі сөздерді іштей мынадай топтарға
бөліп қарастырады: 1. қос сөздер. 2. Бөлек жазылатын күрделі тіркестер. 3.
Біріккен сөздер. 4. Кіріккен сөздер. Бөлек жазылатын күрделі тіркестерге
мыналарды   жатқызады:   1)   күнделікті   тұрмыста   қолданылатын   заттарды
білдіретіндер:   тұс   киіз,   жер   ошақ,   жел   бау,  уық   бау.  2)   халықтық   әдет-
ғұрып, салт дәстүрлерін білдіретін тіркестер: қалың мал, ат жарыс, ұрын
келу, мал сою, т.б. 3) халықтың өміріндегі қоғамдық-саяси құбылыстарды
білдіретін   тіркестер:   Отан   соғысы,   ішкі   саясат,   сыртқы   саясат,   т.б.   4)
қоғамдық құрылысты, адамдардың атақ-дәрежесін, лауазымын білдіретін
тіркестер:   аға   сұлтан,   төбе   би,   мал   дәрігері,   тіл   маманы,   т.б.   5)   дене
мүшелері, ауруларды атау,т.б.: тоқ ішек, ащы ішек, күре тамыр, асық жілік,
көз ауруы, сары ауру, т.б. [43,187]. 
Мұндай тілдік бірліктердің қазақ грамматикасында күрделі сөз емес,
сөз тіркесі деп танылатыны профессор М.Балақаевтың еңбектерінен жақсы
білеміз.   Ғалым   қабыса   байланысқан   зат   есімді   тіркестерден   құралған
тіркестер   әр   уақытта   анықтауыштық   қатынаста   тұратынын   басшылыққа
27

алады.   Олардың   ритмикалық   бір   екпінге   (фразалық)   бағынып,   екпін
жағынан бір түйдек болып тұратынын ескерткен. Анықтауыштық топқа ене
бермейтінін,   олардың   құрамында   мағыналық   байланыстың   болатынын
ескере   келе,   ғалым   олардың   байланысу   жолдарында   болатын
ерекшеліктерді саралаған. Атап айтқанда, тас жол, темір күрек, қол сағат
тіркестерінде   сөздердің   орын   тәртібімен   байланысып,   аналитикалық
тәсілге   негізделгенін   басшылыққа   ала   отырып,   орын   ауыстырып   айтуға
болатын   жағдайда   мағыналық   қатынасты   білдіретін   тіркестердің
болатынын дәлелдейді. Мысалы, сағат қалта-қалта сағат, көз әйнек-әйнек
көз   т.б.   сияқты   тіркестерді   жатқызады.   Зат   есімдерден   құралған   сөз
тіркестерінің құрамындағы мағыналық қатынастарды саралай келе, ғалым
оларды былайша топтастырады: 
1.   Заттың   неден,   қандай   заттан   жасалғанын   білдіреді:   темір   пеш,
(темірден жасалған пеш), ағаш күрек (ағаштан істелген күрек) т.б. 
2. Салыстыру, теңеу мағынасында  жұмсалады:  қамыс құлақ, aтrың
құлағы қамыстай деген мағынада, пісте мұрын, жібек жүн т.б. 
3. Бір затгы басқа затқа арнау мағынасында қолданылады. Мысалы,
ат қора (ат тұратын қора), мал қора, шай кесе т.б. [43,49-51] 
Бұдан   байқағанымыз,   біріншіден,   лингвистикалық   зерттеулерде   әлі
де   болса,   күрделі   сөздер   мен   сөз   тіркестерінің   жігін   айқындайтын
ұстанымдардың   жоқтығы,   екіншіден,   теориялық   зертгеулердегі
тұжырымдардың   бірізге   түспегендігі   байқалады.   Мәселен,   жоғарыда
аталған   «Қазақ   тілінің   анықтағышы»   aтты   еңбектегі   бөлек   жазылатын
сөздерге берген анықтамада: бір ғана затты атап, алдыңғысы соңғысының
неге арналғанын және өзгелерінен ажыратылатын белгілерін білдірсе, олар
бөлек   жазылады»,   -   деп   аталса,   дәл   осы   теорияның   тәжірибелік   мәні
қарама қайшылық туғызады. Себебі, 2001 жылы шыққан орфографиялық
сөздікте   арнау  мағынасында   жұмсалатын   мұндай   тілдік   тұлғалар   бірігіп
жазылған. Мысалы, бас киім - баскиім [41,70], аяқ киім - аяқкиім, аяқ қап -
аяққап   [41,55].   Бұл   мәселе   қазақ   лингвистикасында   1940   жылдардан
басталған.   Ол   жөнінде   «Қазіргі   қазақ   тілінің   сөзжасам   жүйесі»   aтrы
оқулықтағы мына деректі айтсақ та жеткілікті: «30-40 жылдары баспасөзде
кездесе   бермейтін   өнеркәсіп,   келіссөз,   арасалмақ,   арақатынас,   көзқарас,
шикізат,   өмірбаян,   аэрошана,   табиғаттану   сияқты   сөздердің   жазылуы
нормаға   айналды.   Осы   тұста   бұрынғы   синтаксистік   үйірінен   біржола
іргесін аулақ салмаған біріккен сөздерді қай топқа жатқызуды білмей, бірде
олай,   бірде   былай   жазып   та   қоямыз.   Мысалы,   аяқ   киім,   баскиім».   40-
жылдары біріктіріліп жазылатын, 1963 жылғы орфографиялық сөздігінде
олардың   құрамы   ажыратылып   жазылған.   Ал   1978   жылы   мемлекетгік
терминком баскиімді осы біріккен қалпында қабылдап еді, содан бері оны
біріктіріп жазып жүрміз, ал аяқ киім де солай бірге жазылуы керек қой,
бірақ емле сөздікте бөлек. Немесе бозторғай, қараторғай, тасбақа, есекмия
біртұтас   сөздер   ретінде   баяғыдан   бері   біріктіріліп   жазылатын,   ал   1963
жылғы емле сөздігінде бөлек, зоологтардың еңбектерінде бірге, басқа да
әдебиеттерде оларды екі түрлі жазу кездеседі [44,207]. 
28

Күрделі сөздер емлесіне арнайы тоқталған ғалымның бірі профессор
К.Аханов. Fалым грамматика теориясына арналған еңбегінде күрделі сөз
туралы   жалпы   түсінігінде   оларға   тән   белгілер   (семантикалық   тұтастық,
морфологиялық тұтастық, синтаксистік тұтастық) аталып, оның өзіне ұқсас
(сөз тіркесінен) тұлғалардан айырмашылығы бар деп көрсетеді. Сонымен
бірге семантикалық тұтастық - күрделі сөз атаулының барлық түріне ортақ
белгі   дей   келіп,   сөздердің   семантикалық   тұтастық   белгісінің   табиғатын
түсінуде әр түрлі көзқарастардың бар екендігін айтады. Атап айтқанда: 1)
күрделі сөздерге тән мағына - идиомалық мағына; 2) Күрделі сөз еркін сөз
тіркесінен бір ғана ұғымды білдіру қасиеті жағынан ажыратылады. 
Морфологиялық тұтастық белгісін сөз еткенде күрделі сөз де жалаң
сөз тәрізді түрленіп, көптеледі, септеледі, жіктеледі. Оның сыңарларының
әрқайсысы бөлек-бөлек өзгермей, түтас куйінде түрленіп, бір тұлғаға ие
болатындығына   тоқталады   [45,82-83].   Бұл   мәселеде   А.И.Смирницкий
семантикалық   тұтастық   емес,   сөздердің   тұтас   тұлғалану   белгісін   негізгі
белгі   деп   есептейді.   Ол   тіл   білімінде   тұтас   тұлғалану
(цельнооформленность), ажыратыла тұлғалану (раздельно оформленность)
деген терминдерді енгізеді. Оның пікірінше, тұтас тұлғалану сөзге (күрделі
сөзге) тән де, ажырата тұлғалану сөз тіркесіне тән деп есептейді [46,190].
В.М.   Жирмунский   бұл   өлшембірлікті   түркі   тілдері   үшін   жарамсыз   деп
есептейді [47,32]. Түркі тілдерінде тұтас тұлғалану күрделі сөзге де, темір
күрек   тәрізді   сөз   тіркесіне   де   тән.   Морфологиялық   тұтастық   пен
құрылымдық тұтастық өзара тығыз байланысты, құрылымдық тұтастық –
сөз атаулының барлық түріне ортақ белгі. Мысалы, көртышқан, құрбақа,
асық жілік, қосаяқ, аяқтабақ тәрізді күрделі сөздер сыңарларының орнын
ауыстырып айтуға көнбейді. 
Синтаксистік  тұтастық белгісі  дегенде  оның синтаксистік  жағынан
бөлшектенбей,  сөйлемде  бір  ғана  мүше  болуы  ұғындырылады.  "Күрделі
сөз  сөйлем   мүшелеріне   мүшеленбейтін,   ажыратылмайтын   лексика   -
грамматикалық   единица   да,   еркін   сөз   тіркесі   сөйлем   мүшелеріне
мүшеленетін   синтаксистік   единица   деп"   нақтылайды   [45,85].   Сонымен
қатар күрделі сөздердің синтаксистік тұтастығы дәлелдеген: 1) күрделі сөз
құрамындағы сыңарларының арасында синтаксистік қатынас сақталмайды;
2) күрделі сөз құрамындағы әрбір сыңар сөйлемде өз алдына дербес мүше
бола   алмайды,   тұтас   күйінде   бір   қызмет   атқарады;   3)   әрбір   сыңары
өздігінен синтаксистік қатынасқа түсе алмайды, тұтас күйінде түседі. 
К.Аханов   жалпы   тіл   білімінде   күрделі   сөздерді:   кіріккен   сөздер,
біріккен   сөздер,   құранды   сөздер   немесе   құрама   сөздер,   кәдімгі   күрделі
сөздер, қос сөздер, қысқарған сөздер немесе күрделі  қысқарған сөздер деп
топтастыру дағдысы бар екендігін айта келіп, жалпы күрделі сөздерді: 
1) күрделі біріккен сөздер; 
2) күрделі-құрама сөздер; 
3) күрделі қос сөздер 
4) Күрделі қысқарған сөздер деп 4 топқа бөлуді дұрыс деп табады.
Күрделі құрама сөздердің өзін іштей бірнеше топқа бөледі: а) Күрделі зат
29

есімдер   тобы   (ортан   жілік,   қайын   ене,   қайын   аға,   қайын   сіңлі,т.б.);   ә)
Күрделі   сын   есімдер   тобы   (қара   торы,   қызыл   шырайлы);   б)   Күрделі
етістіктер тобы (кіріп шық, сатып ал); в) құрама етістіктер тобы (көмек ет,
ән   сал,   сабыр   қыл).   Сыңары   бөлек   жазылатын   мұндай   күрделі   сөздерді
А.Н.Кононовтың   топтастыруы   бойынша   кәдімгі   күрделі   сөздер
(собственные   сложные   слова)   десек,   бұл   терминнен   күрделі   сөздердің
басқа түрлері нағыз немесе кәдімгі күрделі сөздер емес пе деген қарсылық
туады.   Ал   Н.А.Баскаковтың   топтастыруы   бойынша   құрама   сөздер   десек
(кьара   кьус,   киндик   шеше),   онда   күрделі   сөздің   осы   тобына   жататын
күрделі   зат   есім,   сын   есім,   етістік   деген   бұрыннан   қалыптасқан
терминдерді   өзгерткен   болар   едік.   Мұндай   сыңары   бөлек   жазылатын
күрделі сөздерді – күрделі құрама сөздер деп атауларды оқушыларға үйрете
отырып, оның емлесі игертіледі.
Күрделі сөздердің бір түрі – біріккен сөздер. Біріккен сөздер мәселесі
Г.Жәркешова,   А.Ермековтердің   зерттеу   нысандары   болғаны   белгілі.
Г.Жәркешова   "Біріккен   сөздердің   кейбір   мәселелері"деген   мақаласында
қатар   тұрған   екі   сөздің   бір   мағына   білдіретіні   сөйлемнің   бір   мүшесі
болатыны, бір екпінге ие болатыны және сөз арасында дыбыс өзгерістері
болатыны біріккен сөздерді айырудың негізгі белгілері деп көрсетеді [48].
А.Ермеков   біріккен   сөздердің   сыртқы   түр-тұрпаттық   белгі-қасиеттеріне
тұтас тұлғалануын, сөйлемнің бір ғана мүшесі қызметін атқаруын, белгілі
сөз   табына   кіруін,   бірұдай   интонациямен   айтылуын,   кейбір
компоненттерінің   бүтіндей   я   жартылай   дербес   мағынасынан   айрылуын,
бірге жазылуын, сөздікте бүтін бір сөз ретінде берілуін жатқызады [49,5]. 
Филология   ғылымдарының   докторы,   профессор   Қасым   Балқия
"Қазақ   тіліндегі   күрделі   сөздер:   уәждеме   және   аталым"   атты
монографиясында   күрделі   сөздердің   ғылыми-теориялық   негізін   арнайы
зерттеп,   оның   қалыптасу,   даму   арналарын   айқындайды,   уәждемесіне
тоқталады.  Ғалым тіл білімінде күрделі сөздердің табиғатын танытатын,
қасиетін көрсететін үш түрлі белгіні: мағыналық тұтастық, құрылымдық
тұтастық және қызмет тұтастығы белгілерін атап көрсетеді [50,172]. 
Олай болса, біртұтас ұғымды білдіру – күрделі сөз бен сөз тіркесінің,
сол  сияқты   күрделі   сөздің   бірігіп   жазылуы   мен   бөлек   жазылуына   шарт
бола алмайды. 
Сондықтан да  Қ.Жұбанов бұл туралы өз  пікірін  былайша білдірген:
«Тегінде   мағынаны   өлшеу   қылумен   анықталына   қоймайды.   Мысалы,
қолғап деген бір нәрсенің аты ма, сондықтан бір-ақ сөз бе немесе екі сөз
бе? Бөлек-бөлек алғанда, қол деген сөздің өз мағынасы бар, қап сөзінің өз
мағынасы бар, бірақ екеуі қосылғанда қолғап деген бір-ақ сөздің аты болып
шығады. Осы сияқты қарақұс дейтін бір сөз бе, екі сөз бе деп сұрау қоюға
болады. Бір сөз дейін десең, қара дегеннің· өз алдында мағынасы бар, құс
дегеннің өз алдына мағынасы бар, бірақ екеуі қосылып келіп, бұл арада бір
нәрсенің аты болып тұр. Ал бұларды бір нәрсе дейін десең, дәл осылай
болып жасалған өгіз арба, темір қасық  т.б. да бір сөз болу керек сияқты.
Осылай болғанда, анықтауышы мен анықталғыш сөздің екеуі қосылып, бір
30

сөз болып санала беруі керек сияқты. Міне, жалғыз мағынаға сүйенгенде,
айырып алу қиын болатыны осыдан. Сондықтан мағынаны өлшеу қылуға
алып   тұрып,   бірақ   жалғыз   мағынаға   ғана   сүйенбей,   басқа   өлшеулерді
қосып   қарауға   керек   болады»   [51,223]  Қазіргі   күнде   бұл   мәселенің
көкейтестілігі күрделі сөзді оқытумен оның емле ережесін қалыптастыруда
маңызын жойған жоқ. Дей тұрғанмен, осы мәселенің мәнін зерттеуге өз
үлесін   қосқан   ғалымдарымыздың   тұжырымдары   күрделі   сөз   бен   оның
емлесін оқытудың ғылыми ұстанымын айқындауға негіз бола алады. 
Күрделі   сөздерден   білім   мен   тәжірибелік   дағды   қалыптастыруда
ғылыми   ұстанымды   басшылыққа   ала   отырып,   оның   теориялық   негізін
қалыптастырған   ғалымдардың   пікірлері   мен   тұжырымдарын   мектеп
грамматикасында   бөлінген   сағат   санына   қарай   сұрыптап   алу   міндеті   -
біздің жұмысымыздың лингвистикалық негізі болып табылады. Мәселен,
А.Ысқақов   «Практикалық   тұрғыдан   қарағанда   жалаң   сөздердің   өресі
жетпейтін   қызмет   атқарады,   олардың   олқылықтарын   толтырады,   ал
теориялық тұрғыдан, дара сөздермен жарыса өмір сүріп, сол дара сөздердің
тууына   қызмет   етеді»   -деген   пікір   айтады   [52,120].  Бұдан   мынандай
қорытынды шығаруға болады: 
1. Күрделі сөздер мен дара сөздердің тілде атқаратын қызметі бірдей. 
2. Дара жалаң сөздердің номинативтік қызметі, номинация теориясын
толықтырады.   Яғни   бұрын-соңды   атауға   ие   болмаған   заттар   мен
құбылыстарға   ат   беруде   жалаң   сөздердің   мағыналары   логико-
семантикалық жақтан үйлесіп, грамматикалық байланысқа түседі. Мұндай
құбылысты ғалым идиомалану дейді, лексикалану деп те атайды. Күрделі
сөз   сыңарының   дыбыстық   өзгеріске   түсу   нәтижесінде   жиі   қолдану
себебінен бастапқы мағынасынан ада-күде айырылуды делексикалану деп
атаған.   Fалым   күрделі   сөз   компонентерінің   ара   қатынасын   «бірігу,
қосарлану,   тіркесу»   деп,   олардың   сыртқы   материалдық   бөлшегін
фонетикалық жақтан, ішкі құрылымын семантикалық жақтан қарастырып,
олардың   арасындағы   қарым   қатынастың   нәтижесінен   күрделі   сөздердің
тілдік   заңдылықтарының   жиынтығы   шығатынын   саралап   көрсетті.   Бұл
мәселе   «күрделі   сөз»   бен   «біріккен   сөз»   терминдерінің   басын   ашуға
көмектеседі.  Әдетте бірігіп жазылған сөздерді  «біріккен сөз» деп, бөлек
жазылатын сөздерді «күрделі сөз» деп атаймыз. Күнделікті тәжірибемізге
сүйенсек, оқушыларға мынадай мәселелерді шешуге жаттықтыру қажет:
1.   Біріккен   сөздердің   құрамында   да   екі   сөз,   күрделі   сөздердің
құрамында да екі сөз, олардың бірге және бөлек жазылу себептері неде? 
2. Бірге жазылатын сөздерді біріккен сөздер деп атаған да, күрделі сөз
деп   атап  отырған   күрделі   сын   есімдерді,   күрделі   сан   есімдерді,   күрделі
етістіктерді бөлек жазылатын сөздер деп неге атамаймыз? 
3. Біріккен сөздер күрделі сөздерге жатпай ма? Олардың құрамында
да екі сөз бар емес пе, неге оны күрделі сөз деп атамай біріккен сөз деп
бөліп аламыз? 
4.  Күрделі   сөздерді  сөз   таптарына  қарай  жеке жеке  көрсетеміз  де,
біріккен сөздерді жалпы бере салудың себебі не? 
31

5.   Күрделі   сөздер   мен   біріккен   сөздерде   мағыналық   жақтан,
атқаратын   қызметі   жақтан   қандай   айырмашылық   бар   сияқты   көптеген
сауалдар бар. 
Бұл сауалдарды талдау барысында басы ашылмаған мәселелердің әлі
де болса бар екеніне көз жеткіздік. Расында, бірге жазылатын сөздердің де
бөлек   жазылатын   сөздердің   де   құрамында   кем   дегенде   екі   сөз   болады.
Жазылу   емлесіне   қарамастан,   олардың   тілде   атқаратын   қызметі   бірдей.
Мағыналық жақтан алғанда екеуі де белгілі бір зат не құбылысқа берілген
атауды   білдіреді.   Сонда  біріккен   сөз  бен   күрделі  сөздің  айырмашылығы
оның   емлесінде   ғана   болып   тұр.   Бірге   және   бөлек   жазылулар   олардың
шегін   айқындауға   негіз   бола   алмайды.   Себебі   тілімізде   күрделі   сөздер
сияқты бір ұғымның мәнін анықтайтын тіркестердің де бар екені белгілі.
Ондай тілдік құбылыстар бір жерде күрделі сөз деп танылса, бір жерде сөз
тіркесі, бір жерде атаулық тіркес, бір жерде лексикаланған тіркес, енді бір
жерде шектеулі тіркес деп аталып жүр. Мұндай тілдік құбылыстар мектеп
оқулықтарында шатастырылып араласып беріледі. Бұл мәселе тек қазақ тіл
ғылымында ғана емес, туыстас түркі тілдерінің бәріне ортақ болып отыр.
Ол жөнінде татар тілін зерттеуші ғалым Ф.А.Ганиев пікіріне тоқталайық:
«В   некоторых   грамматиках   ошибочно   утверждается,   что   сложные   слова
образуется путем вхождения в компонентов в синтаксические связи. Если
бы   между   компонентами   сложных   слов   существовало   синтаксическая
связь,   что   они   являлись   бы   не   сложными   словами,   а   свободными
синтаксическими словосочетаниями» [53,10] 
Расында,  күні   бүгінге   дейін   күрделі   сөздердің   жасалу   жолын   сөз
тіркестерімен байланыстырып қараймыз. 
Э.В.Севортянның «Біріккен сөздердің түп төркіні негізінен сөздердің
сөйлемдегі   алатын   орнына   қарай   синтаксистік   байланыстан   туып,
қалыптасқан»,   -деген   пікірі   де   бар   [54,55].   Татар   тілінің   зерттеулерінде
күрделі зат есімдердің жасалуын үш түрге бөліп көрсеткен: 
1. Морфологиялық, 
2. Синтаксистік 
3. Лексикалық - синтаксистік - морфологиялық. 
Синтаксистік - морфологиялық тәсілдің негізінде жасалған күрделі
зат   есімдер   туралы:   «Этот   способ   образования   имен   существительных
заключается в том, что два слова входят синтаксическую связ и образует
новое   понятие»,  -дейді   [55,152].  Қазақ   тілі   білімінде   күрделі   зат   есімді
атаулардың табиғатына байланысты Н.Ильясова былай дейді: «Зат есімді
атауларды екі түрлі тәсілге негіздеген жөн сияқты. 
1.   Таза   лексика-семантикалық   бірлікте   жұмсалатын   сөзжасамның
аналитикалық   тәсіліне   (сөзқосым,   тіркестіру   тәсілі)   негізделген   күрделі
сөздер.   2.   Синтаксистік   еркін   тіркестердің   байланысу   амал   тәсіліне
негізделгендер - атаулық тіркестер”. 
Таза лексика-семантикалық бірлікте байланысқан күрделі сөздердің
тобына   тасбақа,   егеуқұйрық,   оқжылан   сияқты   тілдік   құбылыстарды
жатқызуға болады. Ал синтаксистік еркін тіркестердің байланысу амалы
32

негізінде пайда болған атаулық тіркестерге көл бақа, су жылан, темір жол,
күміс   қасық,   балта   сап  сияқты   тілдік   құбылыстарды   жатқызуға   болады.
Олар бір мағынада жұмсалып, бір ұғымның атын білдіргенімен, лексика-
грамматикалық құрылымында өзіндік ерекшеліктері бар дей келе [56,57],
олардың   өзіндік   ерекшеліктерін   және   арақатынасын   атап   өтеді.   Атап
айтқанда,   күрделі  сөздер  мен  атаулық  тіркестердің  жасалуында   болатын
өзіндік ерекшеліктерін сөздердің мағыналық жақтан байланысу жолдары
арқылы анықтаған. Атаулық  тіркестерді  грамматикалық күрделі   сөздерді
лексика-семантикалық  тәсілмен  байланысатын тілдік құбылыстар ретінде
жеке-жеке қарастырып, оларға тән ерекшеліктерді былайша атап көрсетеді:
«біріншіден,   атаулық   тіркестердің   матасу   қабілеттілігі   болса,   күрделі
сөздер матасу формасында жұмсала алмайды. Мысалы, көл бақа тіркесін
көлдің бақасы түрінде қолдануға болады. Ал тасбақа сөзін тастың бақасы
түрінде қолдана алмаймыз. Екіншіден, матасудың негізінде байланысқан
атаулық   тіркестердің   құрамындағы   зат   есімдердің   әрқайсысы   дербес
мағыналарын   сақтаса,   күрделі   сөздердің   құрамында   сөз   сыңарларының
біреуі,   кейде   екеуі   де   дербес   тұрғандағы   мағынасын   жоғалтады.
Үшіншіден, атаулық тіркестер сабақтаса байланысып барып, сөзжасамның
аналитикалық   тәсіліне   қарай   қалыптасып,   біріккен   сөздерге   ұласады.
Мысалы, көлдің бақасы - көл бақасы, көл бақа, көлбақа. 
Сондықтан «күрделі сөздер» терминін бірге және бөлек жазылатын
сөздерге   ортақ   таңба   деп   қабылдап,   күрделі   сөздердің   өзіне   тән   басты
белгілерін ерекше атап өткен орынды. 
1. Күрделі сөздер біртұтас лексикалық мағына береді. 
2. Сөйлем ішінде болсын, жеке тұрғанда болсын дара сөздер сияқты
дайын күйінде қолданылады. 
3.  Құрамына   қанша   сөз   болғанына  қарамастан,   бір   ғана   сұраққа
жауап береді. 
4. Әрқашан сөйлемнің бір мүшесі қызметін атқарады.  Құрамындағы
сөздер бөлініп, сөйлемнің жеке-жеке мүшесі бола алмайды. 
5. Орын тәртібі тұрақты болады. 
Күрделі сөздерге тән бұл белгілердің негізі құрамындағы сөздердің
семантикалық жақтан біртұтастықта тұруы болып табылады. Олай болса,
семантикалық тұтастықтан қалыптасып, біртұтас лексикалық мағынаға ие
сөздердің   тобын   күрделі   сөздер   деп   танимыз.   Олар   бірігу,   қосарлану,
тіркесу тәсілі арқылы жасалады. 
Тұжырымдағанда, сөздердің жазылу емлесі күрделі сөздер негізінде
қарастырылады.   А.Ысқақов   күрделі   сөздер   мәселесін   әуелдегідей
синтаксистік   жай   сөз   тіркестерінің   лексикалануынан,   фонетикалық
өзгеріске түсуінен, идиомалануынан, т.б. жайларынан іздей келе, сөздердің
күрделілігіне негіздеп дәлелдеген. Нақтырақ айтсақ, ғалым күрделі сөздер
тобына   мына   тәрізді   құбылыстарды   жатқызады:   1)   бастапқыда   өзара
сөйлем   мүшелері   ретінде   тіркесе   келіп,   кейіннен   ол   қасиеттен   ажырап,
күрделіге   айналғандар,   яғни   лексикаланудың   арқасында   күрделенген
сөздер   (айбалта,   ақсақал,   жылқышы   ата);   2)   тұрақты   тіркестер   немесе
33

фразеологиялық   тұлғалар   деп   аталатындар   (бас   сауға,   ала   аяқ,   жүрек
жұтқан);   3)   есімдер   мен   етістіктердің   тіркесуінен   жасалған   құранды
етістіктер (қызмет қыл, рұқсат ет, ән сал). Сонымен қатар ғалым біріккен
сөздер   мен   кіріккен   сөдердің   өзара   айырмашылығын   түсіндіруге   де   көп
көңіл бөлді. 4) белгілі бір сөз табына тән бір тектес сөздермен сабақтаса
құралған күрделі есімдер (ақ шұбар, бара бер) деп анықтайды да олардың
жазылу   емлесін   осы   ерекшеліктерге   байланысты   екендігіне   назар
аударады. 
Ал     Б.Кәтенбаева,   М.   Нұрғалиев:   «Сөз   құрамын   оқытуда   нысана
еткен дидактикалық  материалдың  сұрыпталып   берілуінде оқушылардың
тілін   дамыту,   ой-өрісін   кеңейту   және   сауатты   жазуға   дағдыландыру
мәселелері жан-жақты ескеріледі», - деп жазды [42, 17].
Грамматиканы   оқыту   -   оқушының   сөйлеу,   жазу   тілі   дағдысын,
мәнерлі   оқуын,   орфографиялық,   пунктуациялық   және   стильдік   білім
дағдыларының     қалыптасуының,     дамуының     негізгі   кілті     болып
табылады.    Оқушыларға морфологиядан білім берілгенде сауатты жазуда
тыныс белгілерге байланысты мынандай мәселелеріне назар аударылады:
морфологияның   сөз   және   оның   грамматикалық   көрсеткіші   туралы   ілім
екендігі игертіліп, грамматикалық қандай мағына мен қызметке не болып
тұрғанына қарай сауатты жазуға болатыны ескертіледі. 
Х.Арғынов  «Қазақ  тілінде  өз  ойын  дұрыс  айтып  я  жазып бергісі
келген адамға қазақ тілі синтаксисін білу – ең негізгі, ең басты шарт», - деп
жазды. [57, 27]. Сондықтан қазақ тілі синтаксисінің саналы да терең білімі
бар оқушыға ана тілінде оқытылатын басқа пәндермен жеңіл де берік білім
ала ойын өзгеге ашық та айқын етіп жеткізу, өзгенің ойын  дұрыс   түсіне
білу үшін синтаксистен  білім берілумен қатар олардың тыныс белгілерін
дұрыс қоюға үйретіледі.
Тұжырымдағанда,   сауатты   жазудың   лингвистикалық   негізіне
мынадай мәселелерді жатқызуға болады:
-   сөздер   мен   формалардың,   сөз   тіркестері   мен   сөйлемдердің
тіліміздегі қолданылуы туралы білім мен дағды беру;  қазіргі  қазақ әдеби
тіліміздегі   көркемдік   және   суреттеме   құралдарының   қолдану
ерекшеліктерін   стильдік   түрлерімен   байланыстыра   білу.   Өздерінің
тәжірибесінде   және   көркем әдеби шығармаларындағы олардың қолдану
ерекшеліктері   туралы   мәлімет   беру   арқылы   орфографиялық   дағдысына
қалыптастыру; 
- тілдің мағыналық ерекшеліктері мен синонимдердің  қолданылуы
және олардың сауатты жазудағы емлелік тыныс белгілерін ерекшеліктері
туралы дағды беру;
-  тілдік   экспрессия   мен   эмоционалдығы   туралы   білім   беріп,
мәтіннің,   сөйлемнің,   сөздің   ерекшеліктерін   тани   білуге,   орфографиялық
мәнімен   мәнерлеп   оқуға   оған   байланысты   тыныс   белгілерін   қоюға
жаттықтыру.
Ол   үшін   оқушылардың   орфографиялық   дағдысын   қалыптастыру
барысында жүргізілетін жұмыстар тілдің лингвистикалық заңдылықтары
34

мен   ерекшеліктерін   негіз   етіп,   басшылыққа  
  ала   отырып
ұйымдастырылады. Олар:
-   тілдің   грамматикалық   құрылыстарын   үйрету   арқылы
орфографиялық дағдылары беріледі;
- тілдің әр түрлі жағдайда жасалу ерекшеліктерін тани біліп, яғни
тіл   стильдеріне   және   олардың   ерекшеліктеріне   байланысты   тілдік
құралдарды     таңдап   алуға,   өмірдегі   тілдің     жасалуындағы     қызметтік
стильдік   ерекшеліктерді     тани   біліп,   олардың   пунктуациясын     өз
тәжірибесінде қолдана     білуіне жаттықтырылады. Сондықтан қазақ тілін
оқыту, тіл білімі туралы білім мен дағды беру оқушының сауатты жазуына
жағдай жасайды.
Қорыта   келгенде,   жазу   –   тілдік   тұлғалардың   графикалық,
фонемалық   жүйесіне   негізделген,   лингвистикалық,   психололгиялық,
физологиялық,   әдістемелік   еркешеліктерге   қатысты   тілдік   материалдың
мазмұны   мен   тұлғасын   бірдей   қамтитын,   адамдардың   ұзақ   мерзімдегі
қарам-қатынасына мүмкіндік  жасайтын күрделі әрекет.
Жазу, біріншіден, әріптің, сөздің графикалық таңбасы арқылы іске
асады;   екіншіден,   бұл   графикалық   таңбалар   белгілі   бір   фонемалық,
мағыналық  қасиетке ие   болады;  үшіншіден,  жазу құбылысында    сөйлеу
әрекетінің   барлық   түрі   қатысады;   төртіншіден,   жазу     үстінде   бала
сөйлемнің   мазмұн-мағынасына ғана емес, формасына да көңіл аударуға
мәжбүр   болады;   бесіншіден,   жазу   қағаз   бетіне   түскен   материалдың
түсінікті,   жүйелі   болуына емле, тыныс белгілерінің дұрыс белгіленуіне
байланысты   жүзеге   асады.   Демек,   жазу   графикалық   таңбалардың
мағыналық   жүйесі   мен   тізбегі   арқылы   адамдардың   бір-бірімен   қарым
қатынас жасауда сауатты болуы арқылы жүзеге асады. Сондықтан жазбаша
жұмыс   түрлерін   нәтижелі   орындаудың   икемділіктері   мен   дағдылары
мынандай талаптардан тұрады: 
1. Дұрыс жазу да сөйлеу әрекетінің түрі. Қазіргі кезде әдістемеде
жазу және жазбаша сөйлеу деген ұғымдар бар. Бұл ұғымдарды ажырату,
жазу   механизмдерінің   еркешеліктеріне   байланысты.   Ол   механизм   екі
бөлімнен тұрады: а) жеке  әріптерден сөздер құрастыру; ә) жеке сөздер мен
сөз тіркестерінен жазбаша түрде мәтін (хабар) құрастыру.
2.   Жазу   механизмінің   бірінші   бөліміне   тән   икемділік   дағдыларды
қалыптастыру үшін оқушылар графика мен орфографиялық меңгеруге тиіс.
Оларды меңгеру дағды деңгейіне дейін жеткізілуге, ал жазу механизмінің
екінші   бөлімін   меңгеру   үшін   оқушылар   белгілі   графикалық   кодтың
көмегімен   өз   ойларын   өзгелерге   жеткізе   білуге   тиіс,   яғни   бұл   жерде
жазбаша   сөйлеу   әрекеті   жүргізіледі.   Сонымен   жазбаша   сөйлеуге
графикалық және орфографиялық   дағдылар құрама бөлік ретінде кіреді.
3. Жазба сөйлеу – сөйлеу әрекетінің айрықша түрі, ол ақпаратты
графикалық   байланыс   арқылы,   яғни,   графикалық   түрде   қалыптастырып,
сөйлеу тудырады. Сонымен жазбаша сөйлеу әрекеті сөйлеудің 
экспрессивтік түріне жатады. Кұрылған ой жазба таңбалары арқылы
қағазға түсіріледі. Сол ерекшеліктеріне орай тыныс белгілері  қойылады. 
35

4.   Жазбаша   тілді   дамыту   негізінде   жазудың   психофизиологиялық
сипаттамасына   байланысты   жүргізіледі.   Сондықтан     Н.И.Жикиннің   айтуы
бойынша, ақпаратты  жазбаша түрде жүргізу барысында сөйлеу екі сатыдан
тұрады: а) ойды ауызша жеткізу үшін дыбыстық  хабарды  қалыптастыруға
қажетті элеметтер,    ә) дыбыстық кодты  графикалық  кодқа айналдыру. Бұл
ерекшеліктер   орфография   мен   пунктуация   бойынша   сөйлеу   әрекетіне
ескеріледі [58].
Дыбыстық   хабардың   қалыптасуы   күрделі   әрекет   болып   табылады:
айтылымды мазмұндық жағынан бағдарламалау; жазылымды  грамматикалық
тұрғыдан жүзеге асыру; сөздерді  іріктеп алу;  дыбыстарды іріктеу; сөйлеуді
сырттай  жүзеге  асыру,  айту, жазу ойды жазбаша жеткізу барысында сөйлеу
іс-әрекетке қосымша дыбыстық хабарды белгілі жазумен ұштастыру, хабарды
іштей сөйлеуге келтіру әрекеті қосылады. Жазбаша түрде берілген мәтінді
көшіріп   жазғанда   немесе   естігенді   жазғанда   (диктант)   бірінші   элемент   өз
ойын   кодтау   емес,   көру   немесе   тыңдау   арқылы   қабылданған   сөйлеу
туындысының кодын ашу болады. Демек, жазбаша сөйлеу қалыптасуының
екі сатысы: кодтау немесе кодты ашу  жазудың ауызша сөзбен және жазбаша
мәтінді   оқумен   тығыз   байланыстылығына   әкеледі.   Сөйтіп   жазу   тіл
дамытудың маңызды құралына айналады.
Жазбаша   тілдің   дамуының   негізі   –   орфографиялық   дағдының
қалыптасуы. Өйткені орфографиялық   дағды қалыптаспай, жазбаша сөйлеу
әрекетіне жаттықтыру нәтижесіз болмақ.

жүктеу/скачать 0,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: