Issn 2306-7365 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады
жүктеу/скачать 2,33 Mb. Pdf көрінісі
|
ТҮЙІНДЕМЕ В данной статье рассматриваются литературно-критические труды академика Р.Бердибаева. Анализируются творческие портреты критика, посвященные казахским писателям. Заостряется внимание на мастерство критика в освоении портретного жанра. (Ташимова А. Рахманкул Бердибаев – мастер портретного жанра) SUMMARY This article deals with the literal-critical works of academic Rahmankul Berdibay. His creative descriptions that were devoted to the kazakh writers are analyzed. His mastery of acquiring description genre will be discussed. (Tashimova A. Rahmankul Berdibay – the Master of Literal Portrayal) 53 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 УДК 400.89:409/398.10 А.С.БОХАНОВА PhD докторант КазНУ им. Абая ЛИШИТЕЛЬНАЯ СЕМАНТИКА В ЭКОНОМИЧЕСКИХ ДИСКУРСАХ КАЗАХСТАНА Сфера экономики является одной из динамичных сфер жизни. Привлечение фактических данных в виде устойчивых сочетаний позволяет выявить основные принципы дискурса и таким образом доказать дискурсность анализируемых текстов. С опорой на научную методологию среди основных принципов выделяется историчность, субъективность, диалогичность, парафразовость, лингвокультуральность дискурса. В статье тщательно проанализирована структура устойчивых сочетаний, представлен их семантический и стилистический анализ. Важным является тот факт, что в связи с принципом диалогичности затрагивается проблема адекватного восприятия читателем экономического дискурса, содержащего специальные терминосочетания. На представленном материале совершенно справедливо обосновано несостоятельность подобного употребления в газетах, предназначенных для массового читателя. Ключевые слова: категория лишительности, вербализация, устойчивые сочетания, лишительная семантика, экономический дискурс. Экономические газеты Республики Казахстан носят дискурсный характер. На это указывает множество отмечаемых в текстах устойчивых сочетаний, выступающих в качестве прагмем, воздействующая сила которых организуется в содержащейся в них семантике и их контекстуальных элементах. Это, в свою очередь, позволяет интерпретировать помещенные в газетах материалы как экономический дискурс. Совершенно естественно, что в условиях современного мирового экономического кризиса преобладающими оказываются языковые единицы лишительной (каритивной) семантики, что обусловливает обращение к подобным материалам. В настоящей работе приводятся результаты анализа устойчивых сочетаний в экономическом дискурсе. Прежде всего отметим, что анализ материалов свидетельствует о последовательно выдержанном принципе историчности дискурса. Устойчивые сочетания передают лишительную семантику за счет включения в них компонента, содержащего сему лишительности, например: Рост цен на топливо в экономике Поднебесной традиционно вызывает снижение потребления среди населения… [1,4]. Сигналом, подтверждающим ослабления 54 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 влияния геополитических факторов на нефтяные котировки, станет падение цен...[1, 4]; (о Казахстане) Однако с начала текущего года наблюдается некоторое замедление темпов роста… [1,4]. (о Казахстане)… причем в секторе добычи сырья отмечается снижение производства на 0,2 процента [1, 4]. Соответственно, это потери в прибылях [2, 7]. Сокращение внутреннего спроса, на наш взгляд, также серьезно не грозит экономике… [2, 7]. Значительная часть в качестве ведущего компонента анализируемых сочетаний имеет отглагольное существительное: Вера в волшебные таблетки и напитки, в быстрое и легкое избавление от нажитого годами излишнего веса приводит порой к непоправимому вреду здоровья, а часто просто к потере денег [3,2]. День здорового питания и отказа от излишеств в еде призван напомнить о том, что мы ответственны за то, чем мы питаем свой организм [3, 2]. Однако по результатам моего письма было принято решение об отказе в удовлетворении моей просьбы [3, 2]. Некоторые расходы могут быть сокращены за счет уменьшения существующих маршрутов авиакомпании, что приведет к замедлению процесса развития гражданской авиации в стране [4, 1]. Единичные устойчивые сочетания, имеющие оттенок официально- делового стиля, представляют собой атрибутивные конструкции: Эти шаги сегодня оправданны, несмотря на неизбежные затраты [2, 6]. Мы подходим к вопросу о финансовой, затратной стороне проблемы [2, 6]. Спорадически отмечаются двукомпонентные субстантивные устойчивые сочетания, например: (О Гани Касымове) Он также отметил недостатки в работе Таможенного комитета [4, 3]. Диалогичности экономического дискурса газет Казахстана, направленности на “Другого”, открытости с целью приглашения к диалогу способствует устойчивые сочетания метафорического характера. Они усиливают эмоциональную напряженность восприятия отрицательного экономического факта. Так, устойчивое сочетание находиться в плачевном состояниив большей мере передает критическое состояние, нежели синонимичная, с определенной долей погрешности, фраза лишиться положительного развития, например: Более того, итальянская экономика, а это 23 процента от совокупности ВВП еврозоны, также находится в плачевном состоянии [1, 4]. Большая степень определения сервиса отмечаем также в словосочетании пещерный сервис, где прилагательное пещерный обозначает «лишенный элементарных современных требований». В сочетании с другим эмоционально окрашенным устойчивым сочетанием убивает напрочь (ср. нейтральное лишает желания) рассматриваемое сочетание передает весь негативный характер туризма: (О туризме в Казахстане). Но прилагаемый к этому природному великолепию 55 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 прямо-таки пещерный сервис желание повторить этот опыт убивает напрочь [3, 2]. Приведем высказывание подобного рода: Несмотря на мрачные прогнозы, еврозона не развалилась в результате суверенного дефолта в Греции [1, 4]. В том случае, если, по мнению автора публикации, используемые сочетания могут быть неверно интерпретированы читателем, они сопровождаются сочетанием так называемое, указывающим на условность обозначения, а также развернутым комментарием. В частности, устойчивый характер получило словосочетание серая торговля, имеющее значение «торговля, лишенная гарантий», сопровождающееся комментарием в виде придаточного определительного предложения: Даже в областных центрах, во многих небольших городах, да и в крупнейших мегаполисах страны широко распространена так называемая серая торговля, когда товары завозятся и продаютсябез необходимого сервисного сопровождения, без гарантий [2, 6]. Подобное употребление находим в следующем высказывании: Долговая петля, по его словам, затягивается на фоне бесхозяйственности и нерационального расходования средств бюджета и Национального фонда [4, 3]. Эмоциональный накал, благодаря метафоричности, содержит устойчивое сочетание функционировавший без руля и ветрил («лишенный управления»): …в недавнем прошлом сфера образования напоминала общественный транспорт, прошедший через горнило разгосударствления и функционировавший как бы без руля и ветрил… [2, с. 7]. Подобного рода явление отмечаем в следующем высказывании, в котором выражается максимальная степень лишительности за счет устойчивого сочетания находиться в глубоком накауте, где накаут – термин, заимствованный из спортивной терминологии: «в боксе положение, когда сбитый ударом противник не может подняться на ноги в течение определенного времени и считается побежденным» :…система находится в глубоком накауте [1, 4]. Приведем подобный пример: Да и сколько можно, накопив изрядную ликвидность…, держать деньги “мертвым грузом”… [1, с. 4]. Социокультурная направленность газеты как средства массовой информации предопределяет использование в ней разговорных конструкций. Это позволяет наладить диалогичность, приблизить к себе “Другого” и тем самым облегчает автору материала возможность убедить в правоте авторской позиции по излагаемой проблеме, иными словами увеличивает перлокутивный эффект речевого акта. Устойчивые сочетания в большей мере обеспечивают функцию разговорных конструкций, чем обусловливается их употребление в экономическом дискурсе. Согласно нашим материалам, разговорные устойчивые сочетания передают различные семы лишительной семантики. В частности, сема незначительного отрицания отмечается в устойчивом сочетании оставляет желать лучшего, окрашенном определенным налетом иронии. Приведем пример такого употребления: разгосударствление сферы образования на заре независимости Казахстана привело к возникновению великого множества новых высших учебных заведений и сотен частных ПТУ – но качество обучения в обоих случаях оставляло и оставляет желать лучшего [2, с. 7]. Данная сема 56 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 содержится также в устойчивом сочетании пойти на убыль. Как правило, оно используется в высказываниях информативной направленности. Представляя собой прагмему, оно содействуют организации воздействующей функции: Демограф Азимбай Гали сделал наблюдение, что в начале ХХI века молодежь больше уделяла внимания матримониальным отношениям, но эта тенденция пошла на убыль в наши дни [1, с. 4]. Минимализация наличия некоторого предмета или явления передается достаточно употребительным в русской разговорной речи устойчивым сочетанием раз-два - и обчелся. Сема максимума лишения в этом случае носит имплицитный характер, а все высказывание получает отрицательную коннотацию: Но почему таких “образцово-показательных” остановок в городе – раз-два и обчелся [3, с. 2]. Кроме того, по располагаемым данным, в экономическом дискурсе употребляются устойчивые сочетания, содержащие сему максимального лишения. Это в полной мере относится к устойчивому сочетанию выпустить пар, наделенному грубо-просторечной окраской и не зафиксированному, видимо, в связи с этим во фразеологических словарях русского языка. Передаваемая в нем семантика образуется за счет глагола с приставкой вы- , способствующей передаче максимума действия гнева. Не менее значимыми являются и контекстуальные средства, представленные метафорическими конструкциями в следующем высказывании: Рано или поздно градус недовольства станет критическим, и, чтобы выпустить пар, коллектив может пойти на крайние меры… [2, с. 3]. Как видим, в приведенном высказывании лишительная семантика действия воплощается благодаря метафорическому выражению градус недовольства станет критическим, в котором излагается причина отрицательного действия; а также благодаря устойчивому сочетанию пойти на крайние меры. Таким образом, проанализированный материал свидетельствует о том, что в газетном экономическом дискурсе устойчивые сочетания способствуют передаче отрицательных моментов в экономической сфере. Обладающие повышенной степенью диалогичности как одним из значимых принципов дискурса, они содействуют стремлению человека найти возможности изменений в этой сфере. Особо подчеркнем, что интерес представляет анализ устойчивых сочетаний лишительной семантики в зависимости от направленности газеты и ее политической платформы, что является перспективой исследования. ЛИТЕРАТУРА 1. Барановский С. Взаимовыгодный экономический рывок //Деловой Казахстан. 27.04.12, №16. 2. Оразов Ж. О регионах, миграции и инвестициях // Деловой Казахстан. 06.12, №26. 3. Элас А. Обзор рынков: секреты успеха //Я – Покупатель-собственник. 15.06.12, №24. 4. Кумашева А. Фондовые рынки // Капитал. 05.07.12, №25. 57 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 ТҮЙІНДЕМЕ Экономика өмірдің қарқынды саласының бірі болып табылады. Адамзаттың саулығы көбінесе экономика саласының жағдайына байланысты болады. Жою/азайту деңгейі мұнда маңызды рөл атқарады. Мақаланың фактілік материалдары ретінде Қазақстан Республикасының экономикалық тақырыптағы газеттері мәтіндерінің таңдалынуы кездейсоқ емес. Мақала авторы экономикалық дискурстағы жою/азайту мағынасымен тұрақты тіркестердің тілдік бірліктерінің кешенін зерттеуге талпынған. Сондай-ақ шектес мағынадағы тұрақты тіркестерге көңіл бөлінген: иеленбеген жеке терістеу. Сонымен мағыналық көзқарас тұрғысынан алғанда, талдауға таңдалынып алынған материал үшін жою/азайту мағынасы неғұрлым кеңірек болып табылады. (Боханова А.С. Экономикалық дискурстағы жою/азайту мағынасының тұрақты тіркестері) SUMMARY The sphere of economy is one of the dynamic spheres of life. Social prosperity depends much on economic situation. And the level of deprivation plays here not the least role. Not accidentally as factual material there were chosen texts from newspapers on economic subject-matter of the Republic of Kazakhstan. The author made an attempt to investigate the complex of language units: set expressions with the deprivative semantics in economic discourse. Besides, the attention was paid also to set expressions of contiguous semantics: non-possession, particular negation. Thus, material chosen for analysis is more vast from the semantic point of view than deprivative semantics. (Bohanova A.S. Set Expressions of Deprivative Semantics in Economical Discourse) 58 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 ӘОЖ 398. 2 Н.Н.ОРАЛБАЕВА ШӘПУ-нің магистранты ТҮРКІ ҚАҒАНАТЫ ДӘУІРІНДЕГІ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРДЕ КЕЗДЕСЕТІН АУЫЗ ӘДЕБИЕТ ЭЛЕМЕНТТЕРІ Көк түркі дәуірінде ауыз әдебиетінде көптеген үлгілер өмірге келді. Олардың қатарына «Көк бөрі» («Бозқұрт») және «Ергенекөн» дастандарын айта аламыз. Бүгінге дейін бұл дастандардың мазмұндық желісі ғана жеткендігін көреміз. «Ергенекөн» дастанындағы кейбір тарихи оқиғалар туралы белгілі тарихшы-шежіреші Әбілғазы Баһадүр хан өзінің ХVІІ ғасырда жазылған «Түркі шежіресі» атты еңбегінде жазғаны мәлім. «Көк бөрі» дастаны – ұлы Түрік қағанаты құрған көк түріктердің ежелгі ата- тегінің шығу тарихын, олардың халық ретінде қалыптасқанын, түрлі аңыздар негізінде жыр еткен эпос. Дегенмен, дастан түгел сақталмай, бізге қытай көне жазбаларындағы шағын прозалық үзінділер арқылы жеткен. Кілт сөздер: Көк бөрі, дастан, ауыз әдебиеті, философиялық данышпандық мектеп, Қыпшақ даласы, Ашина, құдіретті тұлға. Көк түріктер дәуірінде де ауыз әдебиетінің бірқатар ғажайып үлгілері өмірге келді. Олар: «Көк бөрі» («Бозқұрт») және «Ергенекөн» дастанындары. Бізге бұл екі дастанның да мазмұндық желісі ғана жеткен. «Ергенекөн» дастанындағы кейбір тарихи оқиғалар туралы белгілі тарихшы-шежіреші Әбілғазы Баһадүр хан (1603-1664 жж.) өзінің «Түріктер шежіресі» атты еңбегінде жазғаны мәлім. «Көк бөрі» дастаны – ұлы Түрік қағанаты құрған көк түріктердің ежелгі ата-тегінің шығу тарихын, олардың халық ретінде қалыптасқанын, түрлі аңыздар негізінде жыр еткен эпос. Алайда, дастан түгел сақталмай, бізге қытай көне жазбаларындағы шағын прозалық үзінділер арқылы жеткен. «Көк бөрі» дастанындағы аңыздар көне дәуірдің тарихи шындығынан алыс емес. Өйткені, Көк түріктердің көне тарихын зерттеуші ғалымдардың барлығы дерлік осы «Көк бөрі» дастанында айтылатын ғұндар тайпасына енетін Ашина руы жайындағы аңыздарға назар аударып отырады. Кейде тіпті осы аңыздар мен тарихи шындықтың арасын ажыратып алу қиын. Дегенмен, «Көк бөрі» дастанын дұрыс пайымдау үшін алдымен аңызға айналған тарихи шындықтың өзін қысқаша айтып өтейік. Біздің заманымызға дейінгі 109-жылы ғұндар тарихында ерекше жыл болды. Дәл осы жылы ғұндардың көсемі Мөде ғұндардың мәртебесін арттыру үшін Орталық Азияны мекен еткен осы тайпалардың басын қосып, жорыққа шықты. Саян-Алтай таулары өңірінен табғаштарды ығыстырып шығарды. 59 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 Ғұндардың қуатты мемлекетін құрды. Міне, сол Мөде тұсында Алтай таулары өңіріне барып орналасқан ғұн тайпалары арасында бертін келе өзара келіспеушілік пайда болады. Ақыры ғұндардың бір тобы Батысқа қарай ығысып, көптеген жерлерді жаулап алады. Олар қуатты ғұндар мемлекетін құрады. Бертін келе Еуропадағы ғұндар империясы ыдырап, олардың көшпелілігі Қыпшақ даласына қайта оралғаны тарихтан белгілі. Міне, осы Еуропадан, яғни Батыстан қазіргі Орта Азия мен Қазақстан жеріне қайта оралып келген ғұндар-түркі халықтарының арғы ата-тегі саналады. Бұлар Орталық Азиядағы түрлі тайпалық одақтарды біріктіріп, кезінде дүниені дүр сілкіндірген Түрік қағанатын орнатқаны тарихтан мәлім. «Көк бөрі» дастанында ғұндардың «Ашина» деп аталатын «бес жүз шаңырақ руы» туралы түрік тайпалары осы Ашина тайпасынан тарағаны хақында, алғашқы Түрік мемлекетін басқарған көсемнің есімі де Ашина болғаны жайында хикая айтылады [1, 221 б.]. Ашина сөзі «асыл текті қасқыр, бөрі» деген мағына береді. Ал, ежелгі түріктер өздерін көк бөріден шыққанбыз деп түсінген. Түріктер үшін қасқыр тотем болған. Түрік байрақтарына бөрінің басы алтынмен әшекейленіп салынған [1, 220 б.]. «Көк бөрі» дастанының негізғі сюжеттік желісі болып табылатын Ашина, яғни Көк бөріден табылған түріктер жайындағы ежелгі аңыз- әңгімелерді Н.Я.Бичурин көне қытай жазбаларынан және «Нибелунга туралы жырдан» алған. Ал, Л.Н.Гумилев өзінің «Көк түріктер» деп аталатын еңбегінде Н.Я.Бичурин еңбектеріне сілтеме жасайды [2]. Сонымен, «Көк бөрі» дастанының сюжеттік желісі төмендегідей: Қадым замандарда Алтай өңірінде бақытты өмір сүріп жатқан ғұн тайпасының бір руы ағайындарына өкпелеп, өте алыс өлкелерге – күнбатыс жаққа көшіп кетіпті. Бұлар барған жерлерге үлкен-үлкен қалалар салып, мемлекет құрыпты. Тұрған жерлерін бау-бақшалы гүлстанға айналдырыпты. Көрші елдермен сауда-саттық жасапты. Ғұндар сол алыс өлкелерде өсіп-өніп, халқы көп болыпты. Көк темір қару асынған әскері де сансыз көп екен. Күндердің күнінде ғұндардың көсемі Аттила батыр қайтыс болып, бүкіл халық, барша сарбаздар жылап-сықтап жатқанда ойда жоқта бұлардың еліне қалың қол келіп, жау шауыпты. Елдің күллі халқын қан жоса етіп, қырып салыпты. Тек тоғыз жасар бір ұл бала ғана тірі қалыпты. Қаладан шығып бара жатқан жау әскерінің бір нөкері қайтып келіп әлгі тірі қалған баланың аяқ- қолын кесіп, тоғайдағы саздаққа лақтырып тастайды. Тоғайға жортып жүрген бөрінің бір қаншығы саздақта қансырап жатқан баланы тауып алып, өз ініне апарып асырайды. «Көк бөрі» дастанында бұлардан басқа да аңыз-хикаялар айтылады. Әйтсе де, бәрінің негізгі айтар ойы – ежелгі түркілердің ата-тегі бөрі деген түйінге келіп саяды. Көк бөріні киелі санап, оны тотем түсіну қазақ қауымы арасында соңғы кезге дейін сақталып келген. Ал, мұның бір көрінісін қазақтың батырлар 60 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 жырынан аңғаруға болады. Мәселен, «Ер Тарғын» жырында батырдың ерлігін, төмендегідей етіп сипаттайды: Келген қалмақ жолықты Тарғын сында бөріге Қойға кірді бір бөрі Бөріктіре қырады Талай қалмақ құлады [3]. Қорыта айтқанда, «Көк бөрі» дастаны заманымызға кейінгі кезеңде өмір сүрген, бертін келе этностық тұрғыдан түркі тектес халықтарды қалыптастырған Батыс ғұн тайпалары тарихынан көп мәлімет беретін, түрлі аңыз-хикаяларға негізделген эпостық туынды. Орхон ескерткіштерін арнайы зерттеген ғалымдар М.В.Стеблева, Ғ.Айдаров, М.Жолдасбеков, Қ.Өмірәлиевтер жанры жөнінде әртүрлі пікірде. Бірі қара сөз, бірі өлең, бірі өлең мен қара сөз аралас жазылған деп бағалайды. Осының ішінде біраз толымды, дәлелді пікірді М. Жолдасбеков айтты. Ол кісі қазақтың жыр дәстүріне ұқсас екендігін нақты зерттеп, қазіргі тілге солай аударып шыққан. Біз осы аударманы пайдаландық. Енді қойнына талай сыр бүккен тастағы жазу не дейді?! Соған келейік. Жыр басы Білге қағанның ел-жұртына үндеуімен ашылады. Тәңірідей, тәңіріден жаралған, Түрік білге қаған Бұл шақта отырдым, Сөзімді түгел естіңдер: Бүкіл жеткіншегім, ұланым, Біріккен әулетім, халқым, Оңында шад, апа бектер Солында тархан, бұйрық бектер Тоғыз оғыз бектері, халқы, Бұл сөзімді мұқият тыңда, Терең ұқ. Содан соңғы ой арнасы – елдің тәуелсіздігі, бірлігі Түркі қағанатының тарихын еске түсірейік, ел есінен жаңылып, тәуелсіздік тізгінінен айырылып қалған уақыты 630-680 жылдар арасы болатын. Осы уақыттың қайғысы жырда күңірене суреттелген. Жырдағы оқиғаны ұйымдастырушы негізгі тұлға - Күлтегін [4]. Жырдың айтуынша, түркілердің тауғаштарға кіріптар болу себебі екі түрлі: Бірі – тауғаштардың алтын, күміс дүниесі, жібек матасына алданғаны. Оны аярсықпен беріп, жырақтағы түркілерді өзіне жақындата түсуді көксегенін түсінбеуі. Жырға назар аударайық: Соңындағы інісі ағасындай болмады, Ұлдары әкесіндей болмады. Біліксіз қағандар отырған екен, 61 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 Әміршілері де біліксіз екен, Жалтақ болған екен. Түркілердің оның ішінде қазақтардың, ежелден намысқой халық екендігі «Жаным - арымның садағасы» дейтін мақаланы да көруге болады. Қазақ үшін намысына тиетін сөздің ең үлкені – оң жақта әлпештеген қызының жау қолында кетуі, ата-ана моласының аяқ асты болуы, өз елін тастап, басқаның қолына кіруі. Бұрынғы қазақтар осы үш нәрседен қатты сақтанған. Тыйым сөздерге, мақал-мәтелдерге тиек етіп, ұлы қызының құлағына құйып, «Басқа елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол» деуі. Абайдың «өлген мола туған жер жібермейді» деуі сонда. Осындай дәстүрлі психология «Күлтегін» жырында да көрінеді. Тауғаш халқына ұлдары құл болды, Пәк қыздары күң болды. Түркі бектер түркі атын жоғалтып, Тауғаш бектерінің тауғаш атын тұтынып, Тауғаш қағына бағынды, Елу жыл ісін – күшін берді. Түркілердің «Елді халық едім, елім қазір қайда қағанды халық едім, қағаным қайда, қандай қағанға күш-қуатымды беремін», -деп қиналғаны да жазылған. Тонұқұқты жыраулар қатарына қосу себебіміз: «Түркі Білге қағанның еліне арнап жаздырдым, Мен Білге Тонұқұқ»- деуіне қарағанда, біз әңгімелеп отыған жырларды шығарушы Тоңұқұқ болуы мүмкін дейді М.Жолдасбеков. Ежелден ұлы жыраулар ханның қасында отырып, ақылшы кеңесші болған. Жарыққа бірге шыққан, әрі жауынгер, әрі білікті сөз ұстаған адамдар еді. Тарихтағы Бұхар жырау, Қазтуған, Доспамбеттер де дәл осындай тұлғалар. Тонұқұқ та Елтеріс Қапаған, Білге үш ханның тұсында жебеп-жекелеген. Тонұқұқ – сол кездегі түркі қағанатының саяси-әлеуметтік және әскери ісінің барлығы өз қолынан өткізген дана абыз. Орхон жазбаларын оқи отырып, түркі халықтарының алғаш қалыптасу процесін, өлең жасаудың, ақындық тәсілдің әдепкі адымдарын, бұл ескерткіштерді жасаған қауымның ой-дәрежесін анық байқауға болады. Тасқа басылып, еш өзгеріссіз жеткен Орхон жазуларының осындай деректік мәні өте-мөте күшті-ақ. Ата-бабадан ұрпаққа мирас болып келе жатқан қазақ сөз өнерінің үлкен мектебі бар. Бірі - өмір жайында терең толғанатын шежіре-шешендік, философиялық данышпандық мектеп. Мұның аты сақталып, бізге жеткен түпкі атасы - Асан қайғы, одан бұл өнер ғасырларды аттап, кешегі біздің ұлы Абайдың қолына тиді. Екіншісі - өле-өлгенше көмейі күмбірлеп, жағы сембеген дария-даңғыл жыраулар мектебі. Мұның әзірге жұрт білетін түпкі арнасы – Сыпыра жырау. Оған іліктес Қазтуған, Шалкиіз, Бұқар, Майкөт жыраулар аталады. Сондай ұлықты жыраулардың ең соңғы үздігі Жамбыл 62 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 мен Нұрпейіс еді. Ал, Асан Қайғы, Сыпыра жыраулардан да бұрын талай-талай ойшылдардың, ақын-жазушылардың өткендігі даусыз. Мәселен, біз сөз еткен Орхон жазуларында немесе одан беріректегі (ІХ ғасыр) «Оғыз-нама», «Қорқыт тәрізді түрк дәуірінің әр циклды тарихи-шежіре, ерлік жырларында әлі де қалыптасып бітпеген, дараланбаған ойшылдардың, ақын-жазушылардың аттары аталады. Орхон ескерткіштеріндегі Йоллығ тегін мен Тоныкөк (VІІІ ғасыр), «Оғыз- намадағы» Ұлығ Түрк (ІХ ғасыр), «Қорқыт» аңыз-жырларындағы дана Қорқыт (ІХ ғасыр) - осы ойымыздың айқын дәлелі бола алады. Орхон ескертікштеріндегі Тоныкөк талай ханға ақылшы болған, Күлтегіннің жорықтарына дем берген қарт данышпан ретінде көрінеді. Демек, жыраулардың ақындық өнері, ойшылдығы оларды сол тайпалық дәуірдің өзінде-ақ ел құрметіне бөлеп, ру-тайпаның ақсақалы, ақылгөйі дәрежесіне дейін көтерген. Ол дәуірдің бектері мен хандары алдағыны сол жырауларға болжатып отырған. Осы дәстүрді тіпті беріде (ХVІІІ ғасыр) өмір сүрген Бұқар жыраудан да анық көреміз. Жорыққа шығар алдында Абылай үнемі алдағына Бұқарға жорытқан. Ол Абылайдың түсін жорып, алдағы істі көбіне дәл болжап отырған. Тоныкөкке, дана Қорқытқа жуық бейнені «Оғыз-намадан» да көреміз. Ол – Ұлық Түрк. Ұлық Түрк те көп жасап, көпті көрген көнекөз ақылшы, батыр бастаған жорық-сапарлардың айнымас серігі. Жас шағында аттанып, жорықтан еліне қартайған шағында оралған Оғыз батырдың түсін жорып, Оғыздың тақтан тайып, тұғырдан түсетін мезгілінің жеткенін де болжайтын – сол Ұлық Түрк. Егер аты бізге жеткен ежелгі қазақ жырауларының бәрі шетінен батыр болғандығын ескерсек, онда тапқырлығымен, болжампаздығымен, шешендігімен дараланатын Ұлық Түрк «Оғыз-наманы» тудырушы жыраудың өзі болуға тиіс. Көне түркілердің шынайы көне тарихы мен тасқа қашап жазылған дастандарды өзара салыстыра отырып, Күлтегін жәдігерліктері жылнама шежіре емес, сол дәуірдің өзіне тән поэзиялық дәстүрінен жазылған әдебиет үлгілері деген түйін жасаймыз. «Күлтегін» жырының ерлікті, елдікті мадақтаған дәстүрлі қазақтың батырлық жырында өз жалғасын тапты. Мәселен, қазақтың «Алпамыс батыр», «Қобыланды батыр», «Қамбар батыр» сияқты жырларында батырдың жастық шағынан бастап, өмірінің соңына дейінгі ерлік істері жырланған. Түрік қағанатының есімі мәшһүр әскери қолбасшы, даңқты батыры Күлтегіннің он алты жастан бастап, қырық жеті жасына дейін, яғни өлгенге дейінгі ерлік істері эпостық сарынмен жырланады. Күлтегін тарихи адам болса да, жырда ол бейне бір аңыз қаһарманындай, ешқашан 63 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 жеңілуді білмейтін батыр ретінде көрсетілген. «Күлтегін» жыры тарихи фактілер тізбегі емес, ежелден еркіндік аңсаған түркі халқының бақытты өмір жайындағы арман-қиялын, тәуелсіздік үшін ғасырлар бойы жүргізіп келген ерлік күресін, кескілескен шайқастарда қол бастаған хас батырларын жыр еткен батырлық эпосының алғашқы үлгілері деп танығанымыз жөн сияқты. Қазақ ауыз әдебиеті бай, әсіресе ежелгі дәуірден көненің көзіндей сақталып келе жатқан дәстүрлі дастандар – батырлық жырлары көбірек дамыған деуге болады. Эпикалық шығармалар желісінде қара бастың қамы емес, халықтың мұрат-мақсаты үшін күрескен батырлар мадақталады. Қамбар батыр, Қобыланды батыр және Алпамыстың ел үшін атқарған ерлік істері, олардың туған жері, елі үшін өз басын ажалға тігуі бұл сөзімізге толық дәлел. Түркі халықтарын сыртқы жаудан қорғау үшін «түн ұйықтамай, күндіз отырмай», тыным таппай жүрген Күлтегіннің қанды шайқастардағы ең жақын көмекшісі, оның мінген тұлпары болып көрінеді. «Ер қанаты – ат» екені «Күлтегін» жырында да айтылады. Қанды шайқастарда Күлтегін батыр өзінің жеңіске жетуінің бір себебі – астындағы тұлпары деп біледі. Күлтегін сан түрлі шайқастарда әр түрлі сәйгүлік аттарға мініп, қан майданға шығады. Небір тұлпарлар Күлтегіннің мінісіне шыдамай, бірінен соң бірі құлап жатады. Мұның өзі батырдың қыруар күш-қуат иесі екенін аңғартып тұрған сияқты. Күлтегіннің жекпе-жекке түсетін қарсыласы неғұрлым күшті, айбарлы болса, батырдың майданға мінетін сәйгүлігі де соғұрлым жүйрік, даңқты болып келеді. Елдің қамын ойлаған ержүрек батырға тән басты белгілер: - батырдың текті ортадан шығуы; - жастайынан халық қамын ойлауы; - өзінің ерлік бейнесін елге ерте танытуы; - нағыз батырға лайықты тұлпар таңдауы; - елін сыртқы жаудан қорғау үшін сан рет шайқасқа шығуы; - батырдың шайқастарда міндетті түрде жеңіске жетіп отыруы; - халық құрметіне бөленуі сияқты болып келеді. Ал бұл қасиеттердің бәрі Күлтегін батырдың бойынан табылады. «Күлтегін» жырының басты идеясы – Күлтегін батырды Түрік қағанатының құдіретті тұлғасы етіп көрсету. Ал, Қапаған қаған жөніндегі шындықты айтудың өзі Күлтегіннің беделіне нұқсан келтірер еді. «Күлтегін» жырының авторын қатты қызықтыратын нәрсе – Түрік қағанатында болып жатқан сан алуан тарихи оқиғалар емес, «іші ассыз, сырты тонсыз, бейшара, мүсәпір халықты» Күлтегін батыр қалайша дәулетті, бақытты еткенін көркем сөз арқылы жеткізу болып табылады. 64 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 Ежелгі түркі жұртында қалың қол бастап, халқын сыртқы жаудан қорғаған дарабоз батырлары қайтыс болғанда бүкіл ел болып күңіреніп, аза тұтып, жүрек тебірентерліктей қасіретті жоқтау жырларын айтатын дәстүр болған. Бір адамның қайғысы бүкіл елдің қайғысына айналған. Сол арқылы ел қорғаудың киелі, қасиетті іс екені күллі қауымға жария етілген. Орхон жәдігерлерінің жанрлық ерекшеліктері туралы соңғы кезге дейін өзара қарама-қайшы екі түрлі көзқарас орын алып келді. Бірі – Күлтегін және Тоныкөк жәдігерліктері көркем әдебиетке, соның ішінде поэзияға, ешбір қатысы жоқ, Түрік қағанатының дәлме-дәл жазылған тарихы деп қарады. Екіншісі – руна жазуындағы бұл жәдігерліктерді поэзиялық туындыға тән барлық белгілері бар, ежелгі түркілердің өзіндік әдеби дәстүріне негізделген көркем туынды деп таныды. Бұл екі түрлі көзқарас ұзақ жылдар бойы әдебиетшілер, тілшілер, тарихшылар, т.б. арасында алуан түрлі пікір таластарын тудырып келді. Ал қазір Күлтегін және Тоныкөк жәдігерліктері көркем туынды екеніне ешкім күдіктенбейді. Орхон жәдігерліктерін поэзия ерлік жыры деп алғаш бағалаған ғалымдардың бірі академик-жазушы М.Әуезов болды. Ол руна жазуындағы жәдігерліктердің мазмұны мен сипаты туралы айта келіп, былай деп жазды: «олардың мазмұнында эпостық баяндау сазы басым, аңыздың көркемдік түрі де соған орайлас. Күлтегін, Тоныкөк немесе Суджа жазуларында қанша адам, қанша ерлік бейнеленген десеңізші?! Оларда әралуан рулар мен тайпалардың кескілескен шайқастардың, соғыс суреттерінің, батырлар ерлігінің, жорықтардың шежіресі бар. Тіпті сол жазулардың бірталайында Күлтегіннің ежелгі жырлардағыдай жеңілуді білмейтін батыр болғандығы баяндалады. Ол жазуларда хронологиялық тәртіп те бар. «Күлтегін» жыры тарихи фактілер тізбегі емес, ежелден еркіндік аңсаған түркі халқының бақытты өмір жайындағы арман-қиялын, тәуелсіздік үшін ғасырлар бойы жүргізіп келген ерлік күресін жыр еткен батырлық эпостың алғашқы үлгілері болып табылады. Сонымен, жыр ұйқастары, жыр шумақтары жайындағы сөзімізді аяқтай келе мынадай тұжырым жасауға болар еді; Біріншіден, өлең жасаудың, ойды көркем бейнелеудің әдепкі адымдары деп біз жырдағы жиі кезедсетін: іші-сырты, қасы-көзі тәрізді қос сөзді тіркестер мен тәтті сөз, асыл қазына, бағынды, жүгінді секілді ыңғайлас мәндес сөздердің жарасымды бірлігі деп есептейміз. Мұндай сөздер қатарласа, жапсарласа келіп шешендік ыңғайға ойысып, содан мақал-мәтелге, қанатты жолдарға, әуезді, ырғақты жырға ұласады. |