ЛИТЕРАТУРА
1.
Есин А.Б. Психологизм русской классической литературы. – М., 1988. – С.300.
2.
Гинзбург Л.Я. «О психологической прозе». – М.: Современный писатель,
1971, 1977. – С.188
3.
Демурова Н.М. Роман Джейн Остен «Гордость и предрассудки». – М.:
Прогресс, 1961. – С. 235.
4.
Austen J. “Pride and Prejudice”. – М.: Наука, 1961. – С. 375.
5.
Poovey M. “The Proper Lady and the Woman Writer. Ideology as Style in the Works
of Mary Wollstonecraft, Mary Shelley and Jane”
,
Chicago,
University of Chicago Press,
1985. – P. 407.
ТҮЙІНДЕМЕ
Бұл мақалада Джейн Остеннің «Тәкаппарлық пен жаңылыс» романының кейіпкерлерінің
ішкі дүниесін сипаттауда психологизм феномені көркемдік әдіс ретінде қолданылатындығы
жайлы айтылған.
(Тәукебаева Р.Б., Грачева В.А. Джейн Остеннің «Тәкаппарлық және жаңылыс»
романындағы психологизм мәселесі)
SUMMARY
This paper is dedicated to the consideration of the literary phenomenon of the "psychology" as
the primary means of characterizing the inner world of the characters of the novel by J. Austen "Pride
and Prejudice".
(Taukebaeva R.B., Gracheva V.A. About Psychology in the Novel of J.Austen «Pride and
Prejudice»)
14
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013
ӘОЖ 419.992 71:420
Қ.Б.УРАЗБАЕВ
филология ғылымдарының кандидаты,
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің доценті
Г.Е.ОРАЗАЛИЕВА
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің магистранты
АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ “ЖҮРЕК”
КОНЦЕПТІНІҢ БЕЙНЕСІ
Бұл мақалада “жүрек” концептін когнитивтік аспектіде зерттеу бірден-
бір мақсаттары болып есептеледі. «Концепт дегеніміз - этномәдени салада
сақталған, белгілі бір ұлттың ұрпақтан-ұрпаққа берілетін ықшам, әрең, терең
мағыналы шындықты болмыс, ұлттық мәдени құндылықтары жөніндегі сан
ғасырлық түсінігін білдіретін құрылым». Әлем тілдерінің барлығында
“жүрек” концепті адамның рухани өмірінің орталығы болып саналатын сезім
мүшесі ретінде қызмет атқарады. «Концепт сөздер мәдениеттің басты-басты
ұғымдарын оның элементтері ретінде таңбалай отырып, сонымен қатар
олардың мән-мағынасын да қамтиды». Ұлттық мәдениетті дүниенің тілдік
суреті ретінде қарастырған, әрі концепті белгілі бір этнос мәдениетінің басты
элементі, адамның менталды әлемінің басты ұяшығы деп танылған.
Кілт сөздер: концепт, жүрек, ағылшын тілі, қазақ тілі, этнос мәдениеті,
рухани өмір, адамның дүниеге көзқарасы, көңіл-күйі.
“Concept”
термині
В.З.Демьянковтың
пікірі
бойынша
ағылшын
сөздіктерінде «ұғым, идея, жалпы көрініс, тұжырым» мағынасымен берілген
[1,40]. Синклер Льюис, Аптон Синклер, Генри Миллер concept терминін сирек,
ал Джек Лондон өте жиі қолданады. Бұл сөз мынадай түрдегі анықтамамен
сәйкеседі: metaphysical, ludicrous, wider and deeper consept және т.б. [1,41]. Э.
Сэпир тілдің көмегімен жеткізілетін принциптегі ұғымдардың (concepts)
классификациясын ұсынды. Сэпирдің түсінігі бойынша концепт -өмірдің әрбір
эпизодтарын жинақтап тұрған ойдың қабығы. Қазіргі ғылыми еңбектерде concept
терминін когнитивистер, сонымен қатар жасанды ой жүйесін жасаушылардың,
психологтардың, семиотиктердің жиі қолданып жүргендігі байқалады. Өткен
ғасырдың 70-шы жылдары семантикалық тараптардың пайда болуына
байланысты бұл терминнің жаңа мағынасының негізі қалыптасты: концепті деп
тілдің жеткізілуін сипаттай отырып, араларындағы байланысын оларды
модельдейтін осыған сәйкес элементтерді атайды.
Концепт термині когнитивтік лингвистика ғылымының қажеттілігінен
туындайды. Концептің ұғымнан басты айырмашылығы ұғымда энциклопедиялық
ақпарат беріледі, яғни концепт кең мағынада қолданылады. «Ұғым» ғылыми
білімнің нәтижесін берсе, «концепт» сөздіктегі мағынамен қатар, алғашқы
15
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013
формасы этимологиясы, басты тарихи белгілерін ғана қалдырып қоймаған, оның
қазіргі заман ассоциациясын бағалау модуcын құраған көп қабатты құрылым.
Кейбір зерттеушілердің айтуынша ұғым мен концепт арасында өзгешелік
бар, яғни «концепт - единица коллективного знания, сознание (отправляющая к
высшим духовным ценностям), имеющая языковое выражение и отмеченная
этнокультурной спецификой» [2, 45].
Ұлттық мәдениетті дүниенің тілдік суреті ретінде қарастырған, әрі концепті
белгілі бір этнос мәдениетінің басты элементі, адамның менталды әлемінің
басты ұяшығы деп таныған ғалым А.Ислам: Концептінің басты белгілерінің бірі -
оның мәдени реңкте болуы. Сондықтан ол ұлттық ерекше дүниетанымды
түсінуде басты компонент болып саналады, -деп, оған мынадай анықтама береді:
«Концепт дегеніміз - этномәдени салада сақталған, белгілі бір ұлттың ұрпақтан-
ұрпаққа берілетін ықшам, әрең, терең мағыналы шындықты болмыс, ұлттық
мәдени құндылықтары жөніндегі сан ғасырлық түсінігін білдіретін құрылым»
[3,15].
Зерттеуге негіз болып отырған жүрек концепті кез-келген тілдің «тірек»
компоненті болып табылады. Бұл концептінің әлемнің тілдік бейнесінде жасалуы
адам табиғатының дуалистік сипатын көрсететіндігін білдіреді. Жүрек концепті
көп жағдайда және басым мөлшерде тілдің әлемдік бейнесін құрайды. Әлем
тілдерінің барлығында «жүрек» концепті адамның рухани өмірінің орталығы
болып саналатын сезім мүшесі ретінде қызмет атқарады. «Концепт сөздер
мәдениеттің басты-басты ұғымдарын оның элементтері ретінде таңбалай отырып,
сонымен қатар олардың мән-мағынасын да қамтиды» [4, 13].
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі қорқыныш, үрей мағынасын білдіретін
мына мысалдарды салғастырып көрейік. Қазақ тілінде: жүрегі бүлк (солқ) етті;
«көңілі қобалжыды, қорқып, үрейленді, секем алды». Ағылшын тілінде: heart leap
out of his mouth, сонымен қатар make smb’s heart leap out of his mouth - өлгенше
зәресі кету, шошыну»; «зәресі ұшты», «зәресі тас төбесіне шықты, құты қашты».
Белгілі бір тілдік бірлікті зерттегенде кейде ол өзінің толық күшінен айрылып
кездейсоқ жағдайға соқтыруы мүмкін. Ағылшын тіліндегі мәтіндерде себепті
жағдайларға байланысты жүрек қорқыныштан қозғалысы арта түседі.
Қазақ, ағылшын тілдеріндегі қайғы, қасірет, уайым, бақытсыздық
мағынасын білдіретін мына мысалдарды салғастырсақ: Қазақ тілінде: жүрегін
жаралады, жүрегіне жара (дерт) салды, «жанына жара салды». Ағылшын
тілінде: heart-ache «өте ауыр қайғы» (мұндағы heart «жүрек» және ache
«ауыру»); heart-break «қайғы-қасірет, уайым, мұңсыздық» (heart «жүрек» және
break «шағу, сындыру»).
Аталған тілдердегі қауып-қатер дабылы, жұртты дүрліктіру мағынасын
білдіретін сөздерді салғастырсақ: Қазақ тілінде: жүрегі дір (зу) ете қалды (түсті)
«бірден қатты шошыды; кенет қатты қорықты». Ағылшын тілінде: devour one’s
heart (eat one’s heart out немесе eat out one’s heart) «үнсіз қайғыру, үрейлену,
қорқу, қурау (солу), сағынудан (қамығудан) дымы құру (сарғаю)» (сөзбе-сөз
аудармасы: жүрегі азап, жапа шекті, қорлық көрді). Ағылшын тіліндегі «қауіп-
қатер дабылы, жұртты дүрліктіру» мағынасындағы тілдік бірліктер «жүректің
16
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013
үрейін ұшыру» мағынасында қолданылады.
Ал адамның ішкі адамгершілік қасиеттерін анықтайтын жүрек концептімен
байланысты тілдік бірліктердің діни әлемдегі қолданыс аясы ерекше: Мысалы:
жүрегі таза; жүрегі жылы; жүрегі суық; ақ жүрек; қара жүрек, жүрегі кірлі
т.б.
Қазақ ұғымындағы: аузын ашса жүрегі көрінеді «ақ көңіл, ақ жүрек адал,
үлкен жүректі, жаманшылығы жоқ адам»; ыстық жүректі «жақсы қасиетті»
білдіретін мағынада қолданылса, қара жүрек «нашар, жағымсыз іс әрекеттерді»
білдіретін мағынада адамдардың бейнесін бейнелеген. Одан басқа өңі қандай
қара болса, жүрегі де сондай қара «нашар адам, жақсылық емес, жаманшылыққа
бейім» дегенді білдіреді. Қазақ менталитетіндегі адамның діни наным-сенімге
беріктігін, Аллаға, Алла иіне, Алла жолына адалдығын жеткізетін тіркес - жүрегі
Аллада.
Ал ағылшын тілінде жүрек компонентімен байланысты: мысалы: Love your
heart = Lord love you heart! «Құдай алдында, сұра!»; Dear heart! Dear heart (God
немесе Lord bless your heart!). Cross one`s heart; «Құдайым-ай!; сүйіктім; ант ішу,
Құдай алдында ант ішу (жүректі шоқындыру)»; Bless my heart and soul «Тәңірім!
Құдайым! Шын сөзім!» және т.б.
Қорытындылай айтсақ, жоғарыда келтірілген тілдік бірліктер жүрек
компоненті негізінде туындаған мағыналарды түсінуге, олардың ұлттық санамен,
болмыспен, рухани мәдениетпен, халықтың әдет ғұрыптары және салт-
санасымен тығыз байланысты екеніне көз жеткіземіз.
ӘДЕБИЕТТЕР
1.
Демьянков В.З. Понятие и концепт в художественной литературе и в научном
языке // Вопросы филологии, 2001, №1(7). –С.35-46.
2.
Воркачев С.Г. Концепт счастья: понятийный и образный компоненты. – М.:
2001. –356 с.
3.
Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті
(салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдени сараптама): филол. ғыл. д-ры...
дис.автореф. - Алматы, 2004. – 54 б.
4.
Куштаева М.Т. «Тары» концептінің семантикалық құрылымы мен
лингвомәдени мазмұны: фил. ғыл. канд. ... автореф. - Алматы, 2005. – 21 б.
РЕЗЮМЕ
В статье рассматривается использование концепта “сердце” в когнитивном аспекте.
(Уразбаев Қ.Б., Оразалиева Г.Е. Отражение концепта “сердце” в английском и
казахском языках)
SUMMARY
The usage of “heart” concept in the cognitive aspect is considered in this article.
(Urazbayev K.B., Orazaliyeva G.T. The Reflection of “heart” Concept in English and Kazakh
Languages)
17
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013
УДК: 405
Т.М.БАЙМАХАН
кандидат филологических наук,
профессор МКТУ им. Х.А.Ясави
И.ШОРНАХОВА
магистрант МКТУ им. Х.А.Ясави
СТРУКТУРНЫЕ МОДЕЛИ ПРЕДЛОЖЕНИЯ
В РАЗНОСИСТЕМНЫХ ЯЗЫКАХ
В статье рассматриваются различные определения термина
“предложение”, теории моделей предложения в разноструктурных языках,
а именно в английском, казахском и русском языках. Анализированы также
общетипологические и специфические черты моделей предложения в
рассматриваемых языках. Суммируется, что предложение выполняет
номинативную функцию и характеризуется порядком расположения
составляющих ее компонентов.
Ключевые слова: предложение, морфологический тип, аффиксальная
морфема.
По выражению французского синтаксиса Л.Теньера, предложение
представляет собой «маленькую драму», которая включает в себя действие
(обозначаемую сказуемым ситуацию), действующих лиц (актаны) и
обстоятельства (сирконстанты) [1].
А.М.Пешковский
различает
предложение,
как
потенциальную
грамматическую единицу и фразу как интонационную речевую единицу.
Однако в то же время интонация выступает в его концепции как форма
выражения предикативности, являясь «одним из конструирующих факторов
предложения», А.М.Пешковский считает, что предложение существует не
только актуальная, но и как потенциальная единица [2].
В «Лингвистическом энциклопедическом словаре» предложение
характеризуется как «одна из основных грамматических категорий
синтаксиса, противопоставления в его системе слову (и словоформе) и
словосочетанию по формам, значениям и функциям (назначениям).
В широком смысле это любое - от развернутого синтаксического
настроения (в письменном тексте от точки до точки) до отдельного слова или
словоформы – высказывание (фраза), являющееся сообщением о чем-либо и
рассчитанное на слуховое (в произнесении) или зрительное (на письме)
восприятие» [3, 395].
2 Фриз определяет предложение как самостоятельное, замкнутое само по
себе сообщение [4]. А.Гардинер в своей книге “ the theory of speed and
18
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013
language” проводит границу языка и речи между словом и предложением,
считая его исключительно речевой категорией и определяет предложение как
“высказывание, которое представляет собою сообщение такой длины, какую
предусмотрел говорящий перед тем, как сделать паузу” [5].
Авторы “Теоретической грамматики современного английского языка”
определяют предложение как минимальную синтаксическую конструкцию,
используемую в актах речевой коммуникации, характеризующиеся
предикативностью и реализующую определенную структурную схему [6,
165].
А.Жапар дает следующее определение предложению: “Предложение
является грамматически организованным словом или сочетанием группы
слов, выражающих определенную законченную мысль. Ее природа и
грамматическая организованность характеризуется, с одной стороны,
наличием в нем интонации сообщения, а с другой, свойством синтаксических
категорий, выступающих в качестве его составных частей” [7, 155].
Несмотря на сложность изучаемой проблемы и цели нашего
исследования, мы придерживаемся следующего определения: «Предложение
в узком, собственно грамматическом смысле - единица сообщения, которая,
будучи образована по специально предназначенному для этого
грамматическому образу, обладает значением предикативности, то есть
семантической категорией, которая целым комплексом формальных
синтаксических средств соотносит сообщение с тем или иным определенным
или неопределенным временным планом действительности, и, своей
собственной семантической структурой, обнаруживает их в системе
формальных изменений и имеет определенную коммуникативную задачу,
выражающуюся интонацией и порядком слов» [8, 395].
Рассмотрим вопрос о теории моделей предложения в английском,
казахском и русском языках. В последние десятилетия теория моделей
предложения стала одной из центральных тем относительного и
теоретического синтаксиса разных языков. Существенной чертой любого
предложения является то, что для него в языке существуют свои собственные
структурные модели, причем эти модели поддаются полному перечислению и
описанию [9, 512]. Структурная (схема) предложения – это тот отвлеченный
образец, по которому может быть построено минимальное самостоятельное и
независимое сообщение [9, 546]. Описание, принимающее за отправной
пункт понятия модели предложения, принято называть системным
описанием. Модель предложения, по мнению О.И.Москальской, есть
основная единица и первая ступень структурного описания на уровне
предложения, позволяющая представить все многообразие конкретных
предложений языка естественного языка в виде конечного списка
синтаксических структур [10, 7].
Рассматриваемые языки, а именно, английский, казахский и русский
19
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013
относятся к разным морфологическим типам. В этих языках средства, имеют
разные формы. Для английского языка более характерным является
использование служебных слов и порядка слов в силу ограниченности
морфологических средств выражения субьектно-обьективных отношений.
Для казахского же основными средствами грамматических отношений
служат аффиксальные морфемы, остальные грамматические средства
употребляются сравнительно редко. Для русского языка, который относится
к числу языков с развитой системой словоизменения, характерным является
наличие предлогов. Все грамматические средства выступают в качестве
совокупного средства синтаксических отношений. Это свидетельствует о
системной целостности и взаимообусловленности разноуровных средств
иерархии. Порядок слов в предложении в рассматриваемых языках разнится.
Аналитический строй английского языка требует строго фиксированного
порядка слов в предложении и имеет следующую модель:
S+P+O/dir- indir/ + Ad (подлежащее + сказуемое + дополнение /прямое -
косвенное/ + обстоятельство).
Агглютинативный казахский язык, также как и английский, имеет
твердый порядок слов в предложении, но он отличается от порядка слов в
английском языке и имеет следующую модель:
Ad+S+O/ indir -dir/ + P. (обстоятельство + подлежащее + дополнение/
косвенное – прямое / + сказуемое).
Что касается флективно-синтетического строя русского языка, то здесь
мы имеем относительно свободный порядок слов с преобладанием основного
варианта, поскольку наличие падежных морфем достаточно четко
устанавливает отношение данного слова к другим словам в предложении
независимо от его места в предложении. Основной вариант модели
предложения в русском языке может быть представлен в следующем виде:
S+P+O (подлежащее + сказуемое + дополнение). Однако в особых
стилистических условиях русский язык допускает и другие, сравнительно
редко употребляемые, варианты порядка слов и имеет следующие модели:
O+P+S, O+S+P, P+O+S
Таким образом, суммируя все указанные точки зрения, мы приходим к
выводу, что предложение, как синтаксическая единица, в отличие от
словосочетания, выполняющего номинативную функцию, выражает
суждение, или побуждение, или вопрос, и может состоять как из одного, так
из нескольких знаменательных слов, и характеризуется порядком
расположения составляющих ее компонентов. Грамматическую основу
предложения составляет предикативность. Члены предложения есть
грамматически значимые части, на которые подразделяется предложение при
синтаксическом анализе; они могут состоять как из отдельных слов, так и из
словосочетаний, т.е. групп синтаксически связанных слов. Члены
предложения выделяются не по признакам их внутренней структуры, а на
20
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013
основе той функции, которую они выполняют в составе более крупных
синтаксических единиц. В предложении обычно выделяется группа подлежащего
и группа сказуемого, связанные между собой предикативным отношением.
Подлежащее и сказуемое являются главными членами предложения; в их составе
выделяются и другие члены, называемые второстепенными: определение,
дополнение, обстоятельство. Наиболее важную роль в предложении играют
подлежащее и сказуемое. Члены предложения представляют собой
синтаксические категории, которые возникают в предложении на основе форм
словосочетания и отражают отношения, т.е. способность выражать те или иные
приемы синтаксической связи (согласование, примыкание, управление).
Анализ над структурой предложения рассматриваемых языков позволяет
нам выделить следующие критерии выделения типов предложения:
1) порядок слов в предложении;
2) наличие предметов или послелогов;
3) согласование/несогласование подлежащего и сказуемого.
ЛИТЕРАТУРА
1.
Теньер Л. Основы структурного синтаксиса / Пер. с франц. – М.: Прогресс,
1988. – 653 с.
2.
Пешковский В.М. Русский синтаксис в научном освещении. – 7-е изд. – М.:
Учпедиц., 1956. – 511 с.
3.
Лингвистический энциклопедический словарь. – М.: Сов. энцикл, 1990. – 684 с.
4.
Fries Ch. The structure of English.An Introduction to the Construction of English
Sentences. -N.Y.: Harcourt, Brace & Co, 1952. – 372 c.
5.
Гардинер А. Теория речи и языка. – Оксфорд, 1951. – 298 с.
6.
Иванова И.П., Бурлакова В.В., Почепцов Г.Г. Теоретическая грамматика
современного английского языка. – М.: Высш. школа, 1981. – 285 с.
7.
Жапар А. Синтаксический строй кыргызского языка. 2.1: Учебник для вузов. –
Бишкек: Мектеп, 1992. – 429 с.
8.
Языкознание. Большой Энциклопедический Словарь. – М.: Большая
Российская Энциклопедия, 1998. – 685 с.
9.
Шведовка Н.Ю. Структурные схемы предложения и их регулярные
реализации. Грамматика современного русского литературного языка. – М., 1970. –
767 с.
10.
Москальская О.И. Проблемы системного описания синтаксиса. -2-е изд. – М.:
Высш.школа, 1981. – 175 с.
Достарыңызбен бөлісу: |