Жыл санап жайнап, көркейіп келе жатқан Астана еліміз бен Елбасының қуанышына

107
да  облыстар  әкімшіліктері  тарапынан  жасалған  экономикалық, 
мәдени қарым­қатынас шарттарында Ресейда тұратын қазақтарға 
мәдени­рухани  жәрдем  көрсету  жоспарланып,  бірте­бірте  іске 
аса бастады. Атап айтсақ, жыл сайын «Наурыз» мерекесін Ресей 
қалаларында  бірге  өткізіп,  Ресейде  тұратын  қазақ  жастары 
квота  бойынша  Орал,  Ақтөбе  қалаларының  педагогикалық 
институттары  мен  училищелерінде  оқып  білім  алып,  қазақша 
үйреніп  елдеріне  барып  жас  жеткіншектерді  өз  ана  тілдерінде 
оқытуға атсалысып жүр.
Ресейдің  қазақтар  көп  тұратын  өңірлерінде  қазақ  мектебі 
жоқ.  (Бұрынғы  Кеңес  Одағы  кезінде  қазақ  мектептері  болған). 
Ресейдегі  қазақтар  арасында  қазақ  тілі  факультативтік  пән 
ретінде жүргізіледі.
Орынбор  облысында  тұратын  қазақтарды  Ақтөбе  облысы 
әкімшілігі өз тарапынан азды­көпті мәдени­ағарту жұмыстарын 
жүргізіп  әр  уақытта  қолдау  көрсетіп  келеді.  Осындай  істің 
нәтижесінде  «Айқап»  атты  қазақ  тіліндегі  газет  Орынбор 
қаласында  жарық  көрді.  Бұл  басылым  облыста  тұратын  қазақ 
жұртының  өз  әдет­дәстүрін,  тарихын,  ұмыта  бастаған  тілін 
үйренуде біріктіруші, ұйымдастырушы болды. 
қытайдағы қазақтар
Бүгінгі таңда Қытайда бір жарым  миллионнан астам қазақ 
бар  деп  есептелінеді.  Олар  негізінен,  Қазақстанмен  шекаралас 
жатқан  Шыңжаң­Ұйғыр  автономиялы  өлкесінің  Қазақстанмен 
шекаралас  Іле  Қазақ  автономиялы  облысында,  сондай­ақ, 
Тарбағатай,  Алтай,  Еренқабырға,  Құмыл  аймақтарында, 
Боратала Моңғол автономиялық облысында орналасқан Сондай­
ақ,  Ішкі  Қытайға  қарайтын  Ганьсу  өлкесінде  де  қазақтар  бар. 
Қытайдағы  қазақтар  бұл  елде    жасайтын  57  ұлттың  арасында 
17­ші,  ал  мәдени  ықпалдастық  деңгейі  бойынша  5­ші  орынды 
иеленеді.  Қытай  қазақтарына  арналған  6  мемлекттік  баспа,  2 
арнайы  телеарна,  радио,  ондаған  газет­журнал  бар.  Бұған  қоса 
Шыңжаңдағы    кино  саласының,  Ұлттық  істер,  Тіл  және  жазу, 
Аударма комитеттерінде қазақ бөлімдері жұмыс істейді.
Қытайдағы қазақтардың ұлттық­мәдени жағдайы бір жүйеге 
түскен.  Мұнда  қазақ  мектептері  баршылық.  Кадр  мәселесінде 
қазақтардың үлес­салмағы есепке алынып отырады.
Қазақтың  әдеби­мәдени  саладағы  танымал  қайраткерлері 
де  жеткілікті.  Жалпы,  Қытайдағы  қазақтардың  ғылым­білім 
саласындағы деңгейі жоғары. Әсересе, қалалық жерде тұратын 
қазақтар оқуға, жоғары білім алуға айрықша мән береді. Қазақ, 
қытай  тілдерінен  басқа  ағылшын,  жапон  сияқты  шет  тілдерді 
меңгерген қазақ жастары аз емес.
Қытайдағы қазақтар төте (араб) жазуын пайдаланады. (1965 
жылдардан бастап 15 жылдай латын жазуын пайдаланған).  
моңғолИядағы қазақтар
Өткен  ғасырдың  тоқсаныншы  жылдардың  басында 
Моңғолияда 150 мыңдай қазақ бар еді. Кейін олардың біраз бөлігі   
Қазақстанға  көшіп  келді.  Қалғандары,  негізінен,  Баян­Өлгий 
аймағында  тұрады.  Сондай­ақ,  Ұланбатыр,  Эрденет,  Налайх 
қалаларында, Қобда, Увсы, Хэнтий, Төв, Сэлэнге аймақтарында  
да қазақтар баршылық.
Баян­Өлгий  аймағы    1940  жылы  құрылған.  Алғаш  аймақ 
орнағанда  халық  саны  –  33301,  отббасы  саны  –  7063  болған.  
1958 жылы Моңғол үкіметі Баян­Өлгийде қазақтың  ұлт аспаптар 
оркестрін  құру  туралы  қаулы  қабылдайды.  Осыған  орай  Баян­
Өлгийге Қазақстаннан Құрманғазы атындағы  консерваторияның 
оқытушысы  Қабидолла Тастанов және танымал хормейстер Зоя 
Жарасбаева  барады.  Кейін  оларды  белгілі  музыка  мамандары 
Алдаберген  Мырзабеков,  Мәлгаждар  Әубәкіров  алмастырады. 
Осы  кезеңде  Баян­Өлгийден  Ахметбек  Қисықұлы,  Мұсайып 
Құсайынұлы  сияқты  дарынды  жастар  Қазақстанға  келіп, 
Алматыдағы  Құрманғазы  атындағы  консерваторияға  оқуға 
түседі.  Мұның  бәрі  Моңғолиядағы  қазақтардың  мәдениеті  мен 
өнерінің дамуына үлкен ықпал жасайды.   
Қазіргі 
кезде 
Моңғолия 
қазақтарының 
басым 
көпшілігі  өз  ана  тілінде  оқиды.  Қазақтың  ұлттық 
ерекшелігін,  ежелгі  салт­дәстүрлерін,  ата  кәсібін  өте 
жақсы  сақтаған.    Баян­Өлгийде  үлкен  қазақ  театры  бар.  
        Сондай­ақ, мұнда қазақ халқының өткені мен бүгінгі мәдени­
рухани байлығын көрсететін үлкен мұражай да бар. 
Баян­Өлгийде  үлкен  Ислам  орталығы  бар.  Моңғолиядағы 
қазақтарды  көп  ойландыратын  жағдай  –  Қазақстанмен  қарым­
қатынас. 

108
Бұрын  Алматы  мен  Баян­Өлгий  арасында  ұшақ  үздіксіз 
қатынап тұрған. Кейін жекешелендіруге байланысты бұл қатынас 
нашарлады.  Алдығы  уақытта  Қазақстан  үкіметі  Баян­Өлгийге 
ұшақ ұшыру жөнінде шара қолданылуы керек.
Қазақстан мен Баян­Өлгий арасында автомобиль жолын салу 
жөнінде көптен айтылып келеді. Бұл жолдың алты түрлі жобасы 
жасалған.  Соның  екеуі  көңілге  айрықша  қонады.  Біріншісі 
–  Қазақстанның  Қатон­Қарағай  ауданы  арқылы  Ресейдің 
Ақалақан­Қалғұты  бағытымен  Баян­Өлгий  аймағына  өтеді. 
Бірінші  жоба  –  төте,  бірақ  шығынды  көп  қажет  етеді.  Екінші 
жол  тікелей  емес,  теріскейге  қарай  біраз  айналып  өтеді.  Бұл 
жол  ұзақтау  болғанымен  тез  арада  бітетін  түрі  бар.  Ресей  бұл 
жолдың  өздеріне  қарасты  бөлігін  жасап  қойған.  Ендігі  мәселе 
Қазақстанның бөлігіне тіреліп тұр. Егер Қазақстан жолдың осы 
бөлігін бітірсе, онда Баян­Өлгиймен арадағы қатынас қазіргіден 
әлдеқайда жеңілдейді.
Қазақстан мен Баян­Өлгийдің байланысында үлкен қиындық 
тудырып  отырған  мәселе  –  екі  елдің  ортақ  шекарасының 
жоқтығы.  Яғни,  Моңғолия  мен  Қазақстанның  түйісер  тұсына 
Қытай мен Ресейдің шекарасы жіңішке дәліз жасап кіріп кеткен. 
Кей тұста оның ені 40­50 шақырымнан аспайды. Кеңес Одағының 
кезінде Ресейге  қарасты Ақалақан деген жерде Баян­Өлгийдің 
малын Қазақстанға айдап өтетін арнайы жол болған. Қазір бұл 
жол жабылған.
Әрине, байланыс жөнінде әнгіме қозғаған соң мәдени­рухани, 
оқу­білім мәселесіне айрықша назар аудару керек. Әсіресе, оқу­
білім саласының маңызы айрықша. Бұрын Баян­Өлгий қазақтары 
бұл  жөніндегі  көмекті  Қазақстаннан  жеткілікті  алып  тұрған. 
Мектептегі  оқулықтар  түгелге  жуық  Қазақстаннан  келген. 
Педагог мамандардың көбі Қазақстанда даярланған. Оның үстіне 
Баян­Өлгий  жастары  Ресейдің  Мәскеуден  бастап,  небір  үлкен 
қалаларындағы атақты оқу орындарына түсіп, жоғары білім алған.
Баян­Өлгийде  қазақша  «Жаңа  өмір»,  «Шұғылы»  сияқты 
газет­журналдар шығады. Телерадио хабарларын тарату да жақсы 
жолға  қойылған.  Алматы  теледидарының  хабарын  мұндағы 
ағайындар  толық  көреді.  Дегенмен,  бұл  салада  да  ойланатын 
мәселелер  бар.  Мысалы,  қара  шаңырақ  ­  Қазақстан  анда­санда 
болса  да  Моңғолиядағы    қазақ  журналистерін  шақыртып, 
кәсіптік бағыт­бағдар беріп тұрса дейді ондағылар. Біздіңше, бұл 
да ­  ескеруге болатын ұсыныс.
Моңғолия  қазақтарының  Ресей  елінің  шекарасы  арқылы 
Қазақстанға  келуі  де  өте  қиын.Ал  Моңғолиядан  Қытай 
арқылы  келу  Ресеймен  салыстырғанда  әлдеқайда  оңай.  (Яғни, 
моңғолиялықтар  Қазақстанға  Қытай  арқылы  ешқандай  виза 
алмастан бірден келе береді.) Қазір Қазақстан мен Ресей Кедендік 
одаққа  бірігіп  отыр.  Соған  орай,  Моңғолия  қазақтарының 
Қазақстанға келуін нақты жолдарын қарастыру керек. 
Сондай­ақ,  Моңғолияның  түкпір­түкпірінде  шашырап 
жүрген  қазақтарға    қолдау  жасау  бірінші  кезекте  ескерілгені 
жөн. Өйткені, олар уақыт өте қазақы қалпынан алыстап, ұлттық 
ерекшелігінен қол үзе бастауы мүмкін. Сондықтан да олар дер 
кезінде жасалынатын көмек пен қамқорлыққа өте мұқтаж.
Ирандағы қазақтар
Өткен ғасырдың соңында Иранда отыз мыңнан астам қазақ 
бар  деп  есептелінетін.  Қазақстанға  көшуге  байланысты  қазір 
олардың саны әлдеқайда азайды. Бүгінгі таңда Иранда 8 мыңдай 
қандастарымыз тұрады. Яғни, Бендер – Түрікменде 500 отбасы, 
Горганда  400 отбасы, Кұмбетте 250 отбасы, Тегеранда 20 отбасы, 
Аракта  3  отбасы,    Ассалуиде  12  отбасы,  Мешхедте  18  отбасы, 
Шабахарда 4 отбасы бар.
     Иран қазақтарымен байланыс Кеңес Одағы тұсында да  
біршама  жақсы  жүрген.  Екі  ел  арасында  барыс­келіс  болған. 
Бірнеше  жастары  Қазақстанға  келіп  оқыған.  Соңғы  жылдары 
Иран  қазақтарының  біразы  Оңтүстік  Қазақстан  облысына, 
Маңғыстауға  қоныс  аударды.  Жалпы,  Иран  қазақтарымен 
байланысқа  кедергі  жасайтындай  үлкен  қиындықтар  жоқ. 
Дегенмен,  ол  жақтағы  қазақ  жастарын  Қазақстанға  алдырып 
оқытуға айрықша көңіл бөлген жөн.
ауғанстандағы қазақтар
Осыдан ширек ғасырдай бұрын алыс шетелдердегі қазақтар 
ең көп, тығыз орналасқан елдің бірі – Ауғанстан еді. Мұндағы 
қазақтар  негізінен  Мазари­Шариф  төңірегінде  тұратын.  Кабул 
қаласында және басқа жерлерде біраз қазақтар бар еді. (Жалпы 
ол  кезде  ресми  статистикалық  есептерде  Ауғаныстанда  30 
мың қазақ бар деп көрсетілген). Міне, осы қазақтардың басым 
көпшілігі  Ауғаныстандағы  соғыс  кезінде  шетелдерге  (Иран, 
Түркия, Сауд Арабиясы, Пакистан) өтіп кетті. Кейін олардың бәрі 
дерлік  Көші­қон  квотасы  арқылы  Қазақстанға  жетті.  Бұларды 
атамекенге алдыруға Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы да 
өз үлесін қосты. Мысалы Түркия, Сауд­Арабиясы, Пакистандағы 
қазақтардың  тізімін  жасап  Қазақстанның  тиісті  орындарына 
тапсыру, шақырту жібері мәселесін Қауымдастық жүзеге асырды.
Қазір  Ауғанстанда  қазақтардан  300­дей  отбасы  қалды  деп 
есептелінеді. Олармен байланыс өте қиын. Барыс­келіс мүлдем 
жоқ деуге болады. Мысалы, Өзбекстан мен Түркіменстан арқылы 
барудың, олардың көшіп келуінің өзі қиямет­қайым. Сондай­ақ 
Ауғаныстанда қазақ жерінен осыдан 150­200 жыл бұрын кеткен 
қазақтар бар. Олар өз шежіресін, ата­бабасын жақсы біледі. Бірақ 
қазақ тілін білмейді. 
Міне,  осыған  орай  Қазақстан  Сыртқы  істер  министрлігі, 
басқа  да  тиісті  мекемелер  Ауғанстанда  қалған  қазақтармен 
байланыс жасап, оларды ата­жұртқа алдыру мәселесіне айрықша 
назар аудару керек.
еуропа қазақтары
Германия.  Бұл  елде  жалпы  саны  –  300­дей  отбасы  тұрады. 
Оңың ішінде Кельнде – 200 үй, Мюнхенде – 60 үй, Берлинде – 
10 үй, қалғандары Гамбургте және басқа қалаларда бір­екі үйден 
бірнеше қалаға орналасқан.

109
Бұдан бес жыл бұрынғыға қарағанда отбасы саны – қырық 
шақты  үйге  көбейген.  Бұл  –  ер  жеткендердің  отау  болып 
шығуының арқасында.
Мұндағы  отандастарымыздың  көпшілігі  –  жұмысшылыр. 
Сауда ісімен айналысып жүргендер де баршылық. Зейнеткерлер 
де жеткілікті. Бірлі­жарым оқыған азаматтар да бар.
Мұндағылардың тұрмыстық жағдайы жаман емес. Әлеуметтік 
жағынан  да  жақсы  қамтылған.    Олар  ұлттық  дәстүрді  сақтауға 
тырысады. Бірақ, жастар ана тіліне шорқақ. Тегінде бүйтіп кете 
берсе, олардың ұлттық белгілерді жоғалтып алуы кәдік.
Франция. Бұл елде 200­ден астам отбасы бар. Олардың осы 
елдегі Қазақстан елшілігімен қарым­қатынастары жақсы. Түгелге 
жуығы кезінде Түркиядан барғандар. Басым көпшілігі жұмысшы, 
бірлі­жарым  саудамен  айналысатындары  да  бар.  Франциядағы 
Қазақ  мәдени  қоғамы  осы  елде    тұратын  қазақтардың  тізімін 
жасап, жарыққа шығарған. Балаларға арналған ертегілерді латын 
әрпіне  көшіріп  балдырғандарға  тартқан.  Футбол  командасын 
құрған. Жарыс өткізіп тұрады. 
Австрия.  Мұнда  20  отбасы  тұрады.Көбісі  жастар.  60­
қа  келгендер  бірлі­жарым  ғана,  әртүрлі  жұмыстар  атқарады. 
Байланыс бөлімінде, такси паркінде, дүкендерде жұмыс істейді. 
Жағдайларына  қарай  Вена  қаласының  әр  жерінде  тұрады. 
Мүмкіндігінше  Қазақстанмен  қарым­қатынас  жасағысы 
келеді. Орта мектепті, арнаулы мектептерді бітірген жастардың 
үлкен  университеттерде  білімін  жалғастыруға  мүмкіндіктері 
бола  бермейді.  Аз  болған  соң  ба  мұндағы  бауырларымыздың 
ұйымшылдығы жақсы.
Швеция.  Кейінгі  кезде  қандастарымыздың  саны  тез  өскен 
елдің  бірі  –  осы  Швеция.  Мұнда  да  Германия,  Австрия, 
Франциядағы сияқты бауырларымыз түрлі жұмыстарда. Зейнетке 
шыққан қарттар да баршылық. Тұрмыстары жақсы. Білетіндердің 
айтуына қарағанда, Швецияға Түркиядан алғаш қоныс аударған 
қазақтар 8 отбасы болған екен.  Содан бері Скандинавияға бет 
алған көш жыл сайын аздап болса да жалғасып, қазір Швециядағы 
қазақ отбасыларының саны  100­ден  асып кеткен. Олардың  55 
отбасы  Вестеросқа орналасқан. Алыста жүрген ағайындар үшін 
55 отбасы кәдімгідей  үлкен қауым. Және олардың бір­бірімен 
байланысы  да  жақсы,  негізінен  бір  көшенің  бойында  тұрады 
десе  де  болады.  Енді  жақында  олардың  қатарына  Түркиядан 
жаңадан көшіп келген қазақ 15  отбасы қосылған. Мұның үстіне 
соңғы  кезде  Швецияға  әртүрлі  жағдаймен    Қазақстаннан  да, 
басқа  елдерден  де  қоныс  аударған  қазақтар    көбейе  бастаған. 
Солардың  бірі  Кәбира    деген  қазақ  әйелі  Қырғызстанда  туып 
өскен;  біраз  жыл  сол  жақтағы  опозицияның  қатарында  болып, 
түрлі қоғамдық жұмыстарға белсене араласқан. Кейін Швецияға 
келіп, саяси баспана алып, содан кейін қызы мен күйеубаласын 
шақыртып,  Скандинавия  жеріне  біржолата  қоныстанған.  Қазір 
осындағы «Жасылдар партиясында» қызмет етеді.
Қазір  Еуропа  елдеріндегі  қазақтардың  оннан  астам  мәдени 
қоғамдары бар. Олар өзара бірлесіп Еуропа қазақ қоғамдарының 
федерациясын  құрған.  Федерация  төрағасы  –  белгілі  ғалым 
Абдулқайым Кесіжі.  
Қазір  Болгария,  Чехия,  Польша  сияқты  елдерде  де  қазақ 
диаспорасы  қалыптасып    келеді.  Венгрияда  да  өзін  қазаққа 
жақынбыз  деп  есептейтін  ағайындар  бар.  Олар  өздерін  Қазақ 
жерінен  ертеде  кеткен  қыпшақтармыз  дейді.  Сөздерінде  біраз 
қазақша  атаулар  кездеседі.  Олар    Қазақстанға,  Дүниежүзі 
қазақтары қауымдастығына бірнеше рет келіп кетті.
Бұдан басқа Норвегияда мен Данияда біраз  отбасы бар.
 
                          
ақш-та тұратын қазақтар
америка  Құрама  Штаттарындағы  қазақтар,  негізінен,  Нью­
Йоркте  тұрады.  Олар  ­  оншақты  үй.  Соңғы  кезде  олардың 
қатарына  Түркиядан барған бес­алты үй ағайын қосылды.
АҚШ­тағы  ағайындардың  тіршілігі  –  Еуропа  елдеріндегі 
қазақтармен ұқсас. Жұмысшылар, бизнесмендер, зейнеткердлер. 
Жер  шалғай  болғандықтан  олармен  қарым­қатынас  да  қиын. 
Дегенмен,  олардың  Қазақстанның  күнделікті  өмірінен  толық 
толық хабары бар.
түркИядағы қазақтар
Алыс  шетелдегі  бауырларымыздың  ішінде  Қазақстанмен 
қатынасы  ерекше    жақсы  ­  Түркиядағы  қазақтар.  Олардың 
атажұртпен аралас­құралас болғандарына  жиырма жылдан асты. 
Бұл әрине, аз уақыт емес.
Түркиядағы қазақтардың саны –15 мыңдай. Олар, негізінен, 
Стамбул, Салихлы, Анкара, Измир қалаларын мекендейді. Кәсібі 
– тері өндірісі, каучук бұйымдарын шығару, саудамен айналысу.
Бұл елде қазақтардың бірнеше ұйымы бар: олар – «Түркиядағы 
қазақтар мәдени қоры», «Яссауи атындағы діни орталық», «Қазақ 
жастарының  мәдени­білім  орталығы»,  «Ауғанстаннан  көшіп 
келген ағайындардың қоғамы».
Түркиядағы  бауырларымыздың  біздің  елшілікпен  қарым­
қатынастары жақсы. 
Түркиядағы  қазақтардың  ішінде  жоғары  оқу  орындарында 
дәріс  оқытып  жүрген  доцент,  профессорлар  да,  дәрігер, 
адвокаттар да бар.
 
                       
қырғызстандағы қазақтар
2009 жылғы есеп бойынша Қырғызстанда 33 мыңдай қазақ 
бар.  Олардың  басым  көпшілігі  (21  мың  адам)  Шу  аймағы  мен 
Бішкек  қаласында  тұрады.  Ыстықкөл  облысында  ­  10  мың, 
Талас облысында  ­ 8 мың қазақ бар. Баткен, Ош, Жалал­Абад 
аймағындағы қазақтар 4 мыңға жуықтайды. Бұрын қазақтардың 
«Отан»  және  «Алаш»  атты  екі  мәдени  орталығы  жұмыс 
істеген  еді.  2010  жылы  бұл  екі  орталық  қосылып,  Қырғызстан 
қазақтарының  қауымдастығы  деген  атпен  қайта  құрылып, 
Қырғызстан  халықтары  Ассамблеясының  құрамында  тұрақты 
жұмыс істеп келеді.
Қырғызстан  қазақтарының  арасында  ғалымдар,  жоғары 
білімді мамандар өте көп.
тәжікстандағы қазақтар
1989  жылғы  санақ  бойынша  Тәжікстанда  12  мыңнан 
астам  қазақ  болған  еді.  Тәжікстандағы  соғыс  кезінде  олардың 
басым  көпшілігі  Қазақстанға    қоныс  аударған.    Соған  орай, 
бүгінгі  таңда  Тәжікстанда  2  мыңдай  ғана  қазақ  қалған.  Бүлар, 
негізінен өткен ғасырдың 20­30 жылдары әртүрлі қуғын­сүргін 
салдарынан Қазақстаннаннан бас сауғалып барған қазақтардың 
ұрпақтары.  Қазір  олар  Душанбе  қаласы  мен  Гиссар,  Рудаки, 
Вахдат  аудандарында,  Қорғантөбе,  Нүрек,  Регар,  Ходжент, 
Шахритус, Жылыкөл, Колхозабад қалаларында, Таулы­Бадахшан 

110
автономиялы облысында тұрады. Бұл елде Зәуре Сәменованың 
жетекшілігімен  «Байтерек»  Қазақ  мәдени  орталығы  құрылған. 
Бұл орталық Тәжікстандағы Қазақстанмен бірлесіп айтарлықтай 
жақсы жұмыс істеп келеді. Бұдан бірнеше жыл бұрын «Нұрлы 
көш» бағдарламасымен  тәжікстандық 8 қазақ отбасы  Ақмола 
облысына  келіп  орналасты.  Болашақта  да  келуге  ынталы 
ағайындар баршылық. 
Бүгінгі таңда ТМД­ның жоғарыда айтылған елдерінен басқа 
да  біраз  мемлекеттерінде  қазақ  диаспорасы  бар.  Олардың  көбі 
­ кешегі Кеңес Одағы кезінде оқу іздеп, немесе әртүрлі жұмыс 
бабымен  барғандар.  Мысалы  Эстонияда,  Украина  мен  оның 
Қырым өңірінде және басқа елдерде аз қазақтар бастарын құрап, 
қазақ мәдени орталықтарын ұйымдастырған.
        
шетел қазақтарына қолдау кӨрсетудің
басым бағыттары
Соңғы кезде шетелдегі қазақ диаспорасының ұлттық­рухани, 
мәдени  жағдайына  байланысты  көптеген  күрделі  мәселелер 
шыға  бастады.  Мұның  ең  батысы  –  шетелдегі  қазақтардың 
болашақта  өздері  тұратын  елдердің  этникалық  ортасына  сіңіп, 
өз  ана  тілінен,  мәдениетінен,  салт­дәстүрінен,  менталитетінен 
айырылып  ассимилицияға  ұшырап  кетуі  қауіпті.  Бұл  қауіп, 
әсіресе,  Кеңес  Одағы  тарағаннан  кейін  айрықша  белең  ала 
бастады.  90­жылдардың  басына  дейін  ТМД  елдерінде  тұратын 
қазақтардың мектептерінде білім беру тұтас бір бағдарламамен 
жүрді. Қазір бұл жөнінен әр ел өзінше бағыт ұстануда. Бүгінде 
қазақтар үш түрлі – кириллица, латын, араб, әліпбиін пайдалануда. 
Аты  қазақ  мектебі  болғанымен  әр  елдегі  оқулықтар,  оқу­
әдістемелік құралдар бір­біріне мүлдем ұқсамайды. Сондықтан  
бір елдегі қазақ екінші елдегі қазақтардың ауызша айтқан сөзін 
ұққанмен  жазған  жазуын  түсінбейтін  жағдай  қалыптасыпты. 
Тіпті, қазақ тілінің грамматикасы да, қазақ әдебиетінің тарихи да 
түрлі­түрлі оқытылуда. Соған орай, бүгінгі таңда шетелдегі қазақ 
мектептерін бітіріп келген жастар Қазақстанның оқу орындарына 
түсе  алмайтын  болып  отыр.  Тіпті,  олардың  өздері  тұратын 
елдегі оқу орындарына түсу де қиын. Соған байланысты кейінгі 
кезде шетелдегі қазақ жастарының қазақша мектептерге баруға 
деген ынта­ықыласы күрт төмендеуде, қазақ мектептері де жыл 
сайын  азаюда.  Бұрын  Қазақстаннан  шыққан  қазақша  оқулық, 
көркем әдебиет, газет­журналдар шетелдегі қазақтарға, әсіресе, 
ТМД елдеріне кедергісіз барып тұратын. Соңғы уақытта мұның 
бәрі  дерлік  тоқтады.  Сырт  жерлердегі  қазақтар  Қазақстанның 
радио­теледидар  хабарын  көруге  де  өте  мұқтаж.  Қазақстанның 
концерттік топтарының шетелдегі қазақтарға баруы да азайды.
Шетелдегі  қазақтардың  Қазақстанмен  барыс­келісінде, 
шекарадан  өтуінде  де  қиыншылықтар  аз  емес.  Осыған 
орай, 
Қазақстан 
Республикасының 
шетелде 
тұратын 
отандастарды  қолдау  жөніндегі  мемлекеттік  саясатының 
Тұжырымдамасы  айқындалып,  нақты  жасалуы  тиіс.  Яғни, 
шетелдегі  қандастарымызбен  байланысты  бір  жүйеге  түсіріп, 
реттеп  отыратын  заңды  құжат  өте  қажет.  Өркениетті  елдердің 
көпшілігінде  мұндай  құжаттар  әлдеқашан  дүниеге  келген. 
Мысалы,  Жоғарыда  айтқанымыздай,  Ресейде  1999  жылы 
«Ресей  Федерациясының  шетелдегі  отандастарға  байланысты 
мемлекеттік  саясаты  туралы»  заң  қабылданды.  Бұл  заңда  – 
отандастарға жасалуға тиіс қамқорлық заңдық негізде бір жүйеге 
түскен. Бұл жөніндегі міндеттерді қолға алып, жүзеге асыру ел 
Президентінің,  мемлекеттік  басқару  органдарының  құзырында 
екендігі  және  ол  құқықтық,  дипломатиялық,  әлеуметтік, 
экономикалық, ақпараттық, білім беру, ұйымдастыру шараларын 
қамтитыны атап көрсетілген.  
Қазақстан  үшін  де  шетелдік  отандастарға  арналған 
осындай  құжаттың  қажет  екендігі  даусыз.  Біздің  ойымызша 
осы  жетіспеушіліктің  орнын  толтыру  керек.  Мұндай  құжат 
шетелдегі  қазақтарға  қолдау  көрсету  жұмыстарын  қандай 
бағыттарда  жүргізген  жөн,  бұл  саладағы  іс­шаралар  қайткенде 
нәтижелі  болады  деген  нақты  сұрақтарға  жауап  беруге  тиіс. 
Өйткені, шетелдегі қазақтар атажұртқа аз уақытта жаппай қоныс 
аудара  алмайды.    Яғни,  шетелдегі  қазақтардың  басым  көпшілігі 
үстіміздегі XXI ғасырда да өздерінің қазіргі мекенінде тұра береді. 
Міне,  осы  сан  миллион  халықтың  XXI  ғасырда  өзінің  ұлттық 
ерекшелігін сақтап қалуы Қазақстан Республикасының шетелдегі 
отандастарды  қолдау  жөніндегі  мемлекеттік  саясатына,  қолға 
алатын іс­шараларына тікелей байланысты. Соған орай, шетелдегі 
қазақтардың ұлттық жағдайын, мәдениеті мен салт­дәстүрін, ана 
тілінде  оқып  білім  алуын  сол  өздері  тұратын  этникалық  ортада 
дамытып,  өркендеуге  қолдау  көрсету  жөнінде  төмендегідей  іс­
шаралар нақты қолға алынуға тиіс деп есептейміз.

жүктеу/скачать 14,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: