ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ХАНЫМДАР МЕН АРУЛАР

214
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ХАНЫМДАР МЕН АРУЛАР
өмірге қызыға қарайтын, əфсананың жарқын образдары да, тарихтың 
нақты шынайы суреттері де бар.  
Біздің  бүгінгі  тақырыбымыз  қазақтың  əфсана  əлеміндегі 
образдардың ішіндегі ең күрделісі жəне ең көнесі Бай ана бейнесіне 
арналады. Біз Байана бейнесін ашу үшін «Қозы көрпеш – Баян сұлу» 
жырына сүйенеміз.  Бір қарағанда «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жыры 
екі  жастың  махаббаты  туралы  хикая.  Оның  өзегі  Ш.Уəлиханов 
айтқандай  «сұлу  Баянның  алтын  айдарлы  Қозы  Көрпешке»  деген 
махаббаты. Кейбір зерттеушілер бұл жырды «жауыздық пен əділет 
дүниесінің  тартысын  суреттеген  əлеуметтік-тұрмыстық  эпос» 
дейді [3, 145]. Зерттеушілердің көпшілігі жырдың əдеби-көркемдік 
жақтарын  зерделеуге  баса  назар  аударып,  оның  мазмұнынан 
«жағымды  жəне  жағымсыз  кейіпкерлерді»  іздеумен  айналысады. 
Сол  себепті  қазіргі  қазақ  академиялық  ғылымында,  оқулықтарда 
«бұл эпикалық жыр екі жастың арасындағы жаңа туған махаббатты, 
сол үшін күресті көрсетуге арналған, бұл бағыт сол заманда жаңалық 
еді» деген пікір үстем [3, 634-635]. 
Біз  эпосқа  басқаша  қарасақ  ше?  «Қозы  Көрпеш  –  Баян  сұлу» 
жырын  зерттеушылердің  ішінде  бұл  ұлы  жырдың  көне  заманның 
куəсі  екендігін  нақты  айтқандапр  бар  ғой.  Ә.Х.Марғұлан  «Қозы 
көрпеш  –  Баян  сұлу»  жырын  «мəңгілік  жыр»  деп  атағанды 
ұнататын.  Осы  күнге  дейінгі  жырға  байланысты  зерттеушілер 
қазақ заманын, мұңғыл заманын, тіпті əрі кеткенде түрік заманын 
меже қылып жатқанда Әлекең жырдың шығу уақытын б.з.д. екінші 
мыңжылдықпен байланыстырған еді:  «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» 
жыры  –  қазақ  эпосының  ең  ескі,  ең    жойқын  түрі»  дейді  үлкен 
əулиелікпен, көрегендікпен Әлекең [5, 307].
Біздің  ойымызша    «Қозы  көрпеш  –  Баян  сұлу»  ең  алдымен 
жаратылыс  құпиялары  туралы  сыр  шертетін  жыр,  этнографиялық 
зерттеу əдістерін, тарихи, танымдық деректерді пайдалана отырып 
осы соңғы тезисті делелдеп көрейік.
Баян  сұлу  –  көне  дүниедегі  жаратушы,  хақ,  құдай  образының 
əдеби  өңделген  түрі.  Бұл  атаудың  түп-тамыры  «бай»,  ол  қасиет, 
құт, байлық деген мағынада қолданылады. Байана – жер-су иесі, ол 
адамды,  жер  бетіндегі  аң-құс,  ағаш-шөп  т.б.  жарылқаушы  негізгі 
күш, құдырет. Біз көбінесе «бай» ұғымының əлеуметтік мағынасына 
ғана көңіл аударып, оның сакралды негізін ескере бермейміз.
«Байана»  туралы  алғашқы  жазба  деректерді  М.Қашқаридің 
сөздігінен  арғу  тайпаларына  қатысты  кездестіреміз.  Арғу 

215
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ХАНЫМДАР МЕН АРУЛАР
тайпаларының  ХІ  ғасырда  Испинджаб  (Сайрам)  мен  Баласағұн 
арасын  мекендегенін  (яғни  Сайрамнан  бастап  Шу  бойына  дейінгі 
қалалық өңірді) ескерсек, бұл ұғым түрік тайпаларының көпшілігіне 
қатысты екені анықталады [2, 128].
М.Қашқари  сөздігіндегі  «Байана  /бай»  сөздеріне  алғаш  көңіл 
аударған  А.Н.Самойлович  болатын:  «Слово  bayat,  которое  можно 
рассматривать  как  древнюю  форму  множественного  числа  на  –  t 
от вышеупомянутого слова bayan, обозначало, по словам Махмуда 
Кашгарского, бога на языке племени аргу и вместе с тем, как это нам 
известно  из  других  источников,  служило  названием,  по  видимому 
тотемного происхождения, одного из гузских племен» [8, 32].
Бұл тақырыпқа кейіннен келген этнограф Л.П.Потапов Байананы 
Алтай  телеуіттерінде  аспан  /көк/  құдайларының  басшысы,  ортақ 
атауы  дейді.  Соның  ішінде  жиі  қолданатыны  «Тотай  пайана»  – 
найзағай,  жаңбыр  мен  бұршақтың  иесі,  бұлт  түрінде  көрінеді. 
«Байанаға»  баласы  жоқ  жандар  сиынады,  байананы  «ене  йайачы» 
деп  атайды,  оған  арнап  құрбандық  шалады.  Егер  осыдан  кейін 
балалы болса, онда «про него говорили «өрөгө пайанадан йайылған 
бала» т.е. сотворенный верхним божеством ребенок» [6, 233].
Э.К.Пекарскидің    ХІХ  ғасырдың  соңында  жасалған  «Якут-саха 
тілінің сөздігінде»: «Байанай – общее название духов, покровитель 
охотников,  рыболовов,  промысловиков,  а  также  напутственное 
благославление (бата)» дейді.
Қазақ ішінде «Байана» құдайына табыну ұмтылғанымен де биік 
таулардың  бауырындағы  үңгірлерге  барып  «байанаға»  тəуəп  ету, 
құрбандық шалу, сырқатқа шипа, баласызға перзент сұрау дəстүрі 
əлі  жалғасып  келеді.  Сол  себептен  тау  үңгірлерінің  көпшілігі 
«əулие», Байананың қасиетті үйі есепті. Сондай қасиетті орынның 
бірі  Баянауладағы  Әулиетас  (Қоңыр  əулие)  үңгірі.  Н.Коншин 
«Баянауылдан  Қарқаралыға  дейін»  деп  аталатын  жол  жазбасында 
Әулиетасқа  табынып,  түнеп  жатқан,  зияратқа  келген  адамдарды, 
олардың құрбандық шалғанын, үңгірдің ішінде шырақ жағып, соның 
лапылдаған жалынына шомылатынын жазды.
Этнографиялық деректер «байана» образының түркі-моңғолдың 
телеуіттен басқа челкан (шалқан), құманды, шор, якут (сақа), бурят, 
қалмақ, моңғол т.б. арасында кеңінен тарағанын сипаттайды. Қазақ 
тіліндегі  «бəйтерек»,  «бəйшешек»,  «байғыз»  /байқұс/,  «бəйбіше», 
«бəйтөбет» т.б. ұғымдар қалай болғанда да «бай /байана/» сакралдық 
мағынасына  тікелей  байланысты  болса  керек.  Ол  үлкендікті, 

216
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ХАНЫМДАР МЕН АРУЛАР
қасиеттілікті  білдіреді.  Жиі  қолданылатын  сөздің  бірі  «баян»  – 
құтты,  берекені,  молдықты  білдіреді  жəне  байана  сөзінен  тікелей 
туындайды.  Бұл  жерде  «байана»  қасиетті  «Жер-сумен»  тікелей 
байланысты  болғандығын,  Тəңірінің  сепкен  дəнін  өсіріп-өндіріп 
шығаратын  ана  есепті  екенін  ұмытпау  керек.  Этнографиялық 
деректер  түркі-моңғол  халықтарының  Байана,  Ұмай  ана,  Май  ана 
деп атап жүргендерінің бір ғана ана құдайы екенін анықтайды.
Қазақтың  ішінде  сақталған  «ой-бай»  сөзінің  мағынасы  тек 
Байана  ұғымы  арқылы  ғана  түсінікті  болады.  «Ойбай»  Байананы 
көмекке шақыру, жалбарыну, толық нұсқасы «Ой-бай-ана». Ал енді 
іслəм уағызшыларының (молдалардың) «ойбай» сөзіне байланысты 
«шайтанның атын атама, бісміллə де, тіліңді кəлимаға келтір» деуі, 
Байана  атының  ұмытылуына  іслəм  дінінің  тікелей  ықпалы  бар 
екенін  көрсетеді.  Шындығында  да,  Сібір  түркілерінің  əлі  күнге 
есінде  жүрген  «Байана»  қазақтың  ішінде  тек  «Баян  сұлу»,  немесе 
одағай «ойбай» түріңде сақталуы іслəм дінінің тікелей ықпалының 
нəтижесі.
Көне заманда «байана» ұғымының географиялық жəне этникалық 
шекарасы  Еуразия  құрлығын  түгел  қамтып  жатты.  Бұл  ұғым  тек 
түркі-моңғолда ғана емес үнді-еуропа, финно-угор, семито-хамит т.б. 
тіл семьяларында кеңінен тараған. Бірақ толық мəнін тек Орталық 
Азия халықтары сақтап қалды.
Байана  қашан  Баян  сұлуға  айналды?  Бұл  мəселеге  түрік 
қауымдастықтарының іслəм дінін қабылдауымен тікелей байланысты 
қараған  жөн.  Байана  əуел  бастан  дүниетаным  моделінің  ішіндегі 
ең  бір  көркем  образ  болғандығына  дау  жоқ.  Ол  көне  бақсылық 
түсініктерде  аяғы  ауыр  əйел-ана  кейпінде  сүреттерге  түсті,  оның 
əдемілігін табиғаттың ең бір сұлу суреттерімен салыстырып отырды. 
Байана  туралы  түсініктерді  сақтаудың  жалғыз  жолы  одан  көркем 
образ  жасау  арғу-түрік  тайпалары  жайлаған  өлкеде  іслəм  туына 
бағынудан басталады деп жорамалдауға болады. Ендеше Баян сұлу 
бейнесіне  негіз  болған  Байана  Жаратушы  образы  ретінде  ондаған 
мыңдаған жылдар, ал Баян сұлу образы ретінде 1000 жылдан астам 
өмір сүрді.
Байана  мен  Қозы  Көрпеш  –  ұғымдарының  арасындағы 
тамырлы байланыс Э.Бенвенистің мына гипотезасын еске түсіреді: 
«Vazzaka»  –  прилагается  также  к  «земле»  –  bumi,  понимаемой  в 
широком  смысле  как  «царское  самодержавное  владение».  Анализ 
этого  прилагательного  остается  отчасти  гипотетическим.  По  всей 

217
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ХАНЫМДАР МЕН АРУЛАР
вероятности,  это  производное  от  vaz  –  быть  сильным,  дышать 
силой,  соответствия  которому  обнаруживаются  в  ведийском 
существительном vaia – сила, битва. В «героической» терминологии 
Вед vaia и его производные занимают важное место и охватывают 
множество понятий, скрывающих первичное значение слов. Кажется, 
vaia – обозначает силу, свойственную богам, героям и коням, силу, 
благодаря  которой  они  побеждают;  это  также  мистическая  сила 
жертвоприношения  вместе  со  всем  тем,  что  она  обеспечивает: 
благополучием,  удовлетворенностью,  мощью.  Это  также  сила, 
которая проявляется в дарах, откуда значения «щедрость, богатство».
…Если  бог  Ахурамазда  определяется  как  vazzaka,  то  лишь 
поскольку  он  одухотворен  этой  мистической  силой  –  vaia  (яғни 
Байанаға деген махаббаттың күшімен – Ж.А.). И царя титулуют по 
той же силе, и землю – естественную кормилицу, которая носит и 
кормит всех и вся» [1, 256-257]. 
Қорытындылай  келсек,  Қозы  көрпештің  Баян  сұлуға  деген 
махаббаты  адамның  Құдіретке  (Құдайға)  деген  сезімі.  Байана 
осы  құдыретті  күштің  иесі,  оның  мекені  Жер-Су,  ондағы  қасиетті 
əулие  үңгірлер  осы  күштің  жинақталған  орындары.  Қозы  Көрпеш 
Ахурамазда  образына  негіз  болған  бейне,  ол  жалпы  тіршілік  иесі, 
рух кəусəрін аңсаған адам.
Осы тақырыптың аясында «Сара/сары» ұғымына да талдау керек. 
Бұл  сөз  Еуразиялық  тілдердің  көпшілігінде  кездеседі.  «Қара»  сөзі 
сияқты  «сара-сарының»  функционалдық  мазмұны  өте  жоғары: 
ол  билікті,  тектілікті,  сапаны  білдіреді.  Ең  қызығы  «сары»  атауы 
қазақтың  батыс  топтарына  да  қатысты  қолданылады.  Бұл  қызық 
фактіні П.И.Рычков 1755 жылы жазған «Топография Оренбургской 
губернии»  кітабы  баян  етеді:  «В  рассуждении  киргиз-кайсаков 
надлежит знать и сие, что они не только никаких податей в казну не 
платят, но и пошлин с торгу их в Оренбурге и Троицкой крепости, 
где через все лето бывает такая же ярмарка, как в Оренбурге, ничего 
от них не берется, а берется оная пошлина за них с русских купцов, 
которые товары из их рук покупают, да и ханы их с народа никогда 
ничего  себе  требовать  не  могут…  Сами  себя  называют  они  сара-
кайсаки, что с арабского языка значит степного казака. Но больше 
и обыкновенно именуются они просто кайсаки или казаки» [7, 86].
Эпостағы  Қарабай  –  өте  көне  символикалық  образ.  Көне 
дүниетаным жобасында түрлі-түсті сипаттамалар көп қолданылады. 
Осыған  байланысты  төмендегідей  жорамалдар  жасауға  болады.

218
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ХАНЫМДАР МЕН АРУЛАР
Көне  дəуірдегі  топонимиялық  деректерді  қарастырсақ  «қара»  көп 
кездеседі. «Авестада» Қара (хара) жер бетін айнала қоршап жатқан 
мифтік  таулар  жүйесі.  Оны  құрметтеп  Арийлер  «Хара-Бэрэзайти» 
деп атайды, мағынасы Биік Қара тау. Ол жерде арий-тур тайпалары 
табиғаттың ұлы күштеріне арнап құрбандық шалды.
Орта  ғасырлық  оғыз-қыпшақ  аңыздарында  Қараспан  тауы, 
Қарашық тауы, Қара тау көп кездеседі.
Орта ғасырда қазақ жерін мекен еткен үлкен тайпалық этностардың 
үлкен бөліктері қара аталады. Қыпшақтың атақты ері Қобыланды – 
қара қыпшақ Қобыланды, қазақ жеріндегі хандарға орда болған көне 
қалалардың бірі, Рашид-ад-дин жазатын – Қарақорым (бұл Үгедей 
кезінде  көтерілген  моңғолдардың  Қарақорымынан  бөлек).  Рашид-
ад-диннің жазуына қарағанда Қарақорым Бетпақ далада, не Бетпақ 
далаға шекаралас алқапта болса керек. «Хараға» тек адамдар ғана 
емес Тағдырдың иесі сұлу Ашидің өзі де табынады: 
Когда молился Аши
Хаошьянха Парадата
Под Харою высокой,
Прекрасной, данной Маздой /Авеста/.
Ай  (Айғыз)  –  образы  жыр  сюжетін  байытатын,  көркем 
құралдардың  бірі  деп  есептеуге  болады.  Ай  мен  Таңсық  жырда 
Қарабайдың қыздары еді делінеді:
Айтады қыздарына келіп майда,
-Ай, Таңсық – менің екі қызым қайда? 
(Жанақ нұсқасы)
Бұл жерде бір шарттылық сезінгенімен Шығыстың негізгі белгі 
екенін ескерсек Ай, Таңсықтың Баянға апасіңілі болулары түсінікті.
Ай,  Таңсықтың  Баян  сұлу  мен  Қозы  көрпеш  махаббатына 
жанашырлығы  жырда  жақсы  суреттелген.  Белгілі  дəрежеде 
Ай,  Таңсық  образдары  космогониялық  сарындарға,  білімге 
негізделгенімен де жырдың көркемдік деңгейін көтеру үшін əр-түрлі 
қоғамдық тіршілікке белсене араласады.Таңсық (Айтаңсық) – жыр 
мазұмынындағы  қосалқы  кейіпкер.  Таңсықтың  негізгі  атқаратын 
функциясы Аймен ұқсас – туған жерге деген махаббат сезімін бекіту, 
жарға деген адалдық (ол екеуі де Баян бесікте атастырылған күйеуі 

219
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ХАНЫМДАР МЕН АРУЛАР
Қозыға адал болуы керек деп біледі), қазақ қыздарына тəн қам көңіл, 
жұмсақ жандар.
Бірақ  екі  образдың  түп  нұсқасы  көне  дүниенің  табиғат  əлемі 
туралы түсініктерінен туындаған. Ерте кезеңдегі жаратылыс ілімінде 
Байана  құдайдың  маңындағы  Әлем  жарықтары  осылар.  Тəңірі  – 
əлемнің ең жарық жұлдызы Күнмен, Байана Аймен байланысты, ал 
енді Ай мен Күннің ұштасар, ауысар тұсы – Таң. Бұл көшпелілердің, 
көшпелілерге  дейінгі  əлем  халықтарының  дүниетанымының 
құрылымы.  Біздің  пікірімізше  ғұн,  түркі  замандарында  табиғат 
туралы ілім əбден қалыптасып барып саңлақ мифтерге ауысқан.
Сонымен  бірге  «алтын  зерелі  қой»  бейнесі  гректің  ескі 
аңыздарында  жақсы  сақталған  аргонавтардың  хикаяларын  еске 
түсіреді. Яғни жырдағы алтын зерелі қой қазақ жерінде бірнеше мың 
жыл  бұрын  өмір  сүрген  көне  əфсаналардан  қалған  жұрнақ,  оның 
бір  шеті  Еуропада  болса,  бір  шеті  Үндістанда  жатыр.  Неге  алтын 
зерелі қой туралы сюжеттер аңызға еніп отыр? Мұны біз жырдың 
М.Ж.Көпейұлы жырлаған нұсқасындағы қоңыр тоқтыға байланысты 
əңгімеден сеземіз. Ол Қозының келгенін елдің алдымен біліп Баянға 
айтатын тіршілік иесі:
- Апеке, не бересің енді, – дейді,
 Күрең атты жездемді көрдім, – дейді.
Бұл  жерде  Библияда  айтылатын  Қабыл  мен  Әбілдің  əңгімесін, 
Әбілдің  Алла  тағалаға  өзім  баққан  ақ-адал  малым  деп  қоңыр 
тоқтыны  ұсынатын,  оны  Құдайдың  қабыл  алып,  ал  Қабылдың 
диқаншылық өнімін кері қайтаратынын еске алған лəзім. Қабылдың 
Әбілмен  өштесіп,  өз  бауырын  өлтіретіні,  осы  өштестіктің  адамзат 
арасында  əлі  де  сақталып  келе  жатқаны  оқырман  қауымға  белгілі 
болар?! Тарихи тұрғыдан біз бұл əңгімеден қандай ғибрат аламыз? 
Ең  алдымен  малшы  қауымның  төрт  түліктің  ішінен  қойды  қолға 
үйреткені  күмəнсіз.  Адам  тіршілігі  қойға  тікелей  байланысты 
болғандықтан,  қойдың  қасиетті  болуы  тіпті  де  заңды.  Егер  біз 
Байаның  ана  құдайы  екенін  монйындасақ,  онда  қоңыр  тоқтының 
оны «Апеке» деп атауы түсінікті болмақ. Қоңыр тоқтының жездесі 
Қозы  көрпеш  Жаратушыны  іздеп  жүрген  Жан.  Адам  баласының 
өз  бетімен  мал  бағып  тіршілік  жасай  бастауы  Құдайды  тануға 
бағытталған алғашқы қадамы.  Ендеше неге қоңыр тоқтыға сүйінші 
сұрамасқа?!Екінші  мəселе  тіпті  терең  жаратылыстану  түсінігіне 

220
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ХАНЫМДАР МЕН АРУЛАР
байланысты  болуы  керек.  Баян  тоқтының  айтқанына  сенбей 
қамшымен бір салып қалған екен-мыс. Сонда:
Қыздың соққан қамшысы киелі боп,
Қой құйрығы жырмыш боп бөлінеді.
Баян сұлуға қатысты айтылғанымен бұл мəселе тікелей Байанаға 
/жаратушыға/  тəн  қимыл.  Үшіншіден,  өзге  көшпелілерді  есепке 
алмағанның өзінде, қазақта қойдың иесі /меншік иесі/ əйел екенін 
еске алу керек. Мысалы жас отауға енші бөлінгенде «қосақ басы» 
дейтін,  қой  байлайтын  арқанды  атасы  келініне  береді.  Қандай 
жағдайда болсын қойдың иесі /қойды өсіру, союға таңдау, қойшыны 
күту/ т.б. əйел адам. Тіпті өзгені айтпағанда қазақтың көп əйел алу 
дəстүрі  қой  санымен  тікелей  байланысты  екенін  этнографиялық 
тұрғыдан дəлелдеу оңай.
Баянның қоңыр тоқтының желкесінен бір тал жүнін жұлып алуы,  
қамшысымен  арқасынан  бір  сипауы  т.б.  қимылдары  терең  мифтік 
түсініктерді ашатын кілт.
Байана ұғымына байланысты ест е болдатын бір мəселе өмірге 
қайта келу идеясы. Қозының қайта тірілуі, өмір мен өлім мəселесі 
қазақ  мифологиясындағы  ең  күрделі  жəне  əлі  зерттеле  қоймаған 
мəселе.  Біз  Қорқыттың  өлімнен  қашатынын  білеміз,  себебі  ол 
Алланың  кесімді  өмірін  мойындамады;  Домбауыл  /Домрул/ 
Әзірейілмен жекпе-жекке шығады, себебі Құдайдың адамды жасын 
толтырмай  алып  кетуіне  қарсы.  Бұл  қарсылықтың  айшықты  түрі 
жырда Қозының қайта тірілуі. Адам өмірге келген соң кəртəйіп өлуі 
керек, негізгі заңдылық сол. Бұл сонау тас дəуірінің терең түкпірінде 
/палеолит/  адам  жүрегі  мен  санасының  тіршілік,  адам  ғұмыры 
туралы  толғанған  сəтінде  туған  түсініктер.  Ең  əдемі  шумақтар 
жырдың соңына қарай кездеседі. Қозы мен Баянның өлген денелерін 
саяхаттап жүрген 40 кісі тауып алады:
Екеуі жатыр екен мойындасып,
Құшақтары бір-бірін қойындасып.
Өлді десе ажары бір тайған жоқ,
Тірі десе жаны жоқ нұры тасып.
Мəңгілік  образдарға  жарасымды  шумақтар  сияқты.  Қозы  мен 
Баянның нұры жер мен көкке симайтын нұр делінеді. Бұл космостың 

221
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ХАНЫМДАР МЕН АРУЛАР
ортасын  алып  жатқан  ұлы  құбылыс.  Адамның  рухани  пана  іздеп 
Жаратушыны ессіз сүйген махаббаты. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» 
жыры  ғажап  шумақтармен  аяқталады.  Қарапайым  қазақ  сөздері 
ұйқаса келе түсініксіз бір сырларды нұсқайды: «Өлді десе ажары бір 
тайған жоқ, тірі десе жаны жоқ нұры тасып!». Бұл сөздерді қалай 
түсінген дұрыс?! Менің интерпретация жасау мүмкіндігім шектеулі. 
Жыр «ажары бар, бірақ нұры жоқ» деп нені меңзеп тұр, бұл мен үшін 
беймəлім. Тек бір түсініктісі Адам баласының тіршілігі Жаратушыға 
деген сеніммен ғана мазмұнды болмақ. Егер сен Құдайды іздемесең, 
осы  жолда  қиыншылықтан  өтпесең  сенің  алтынның  салмағы, 
жылқыңның саны түк емес, мəселе Байананы іздеуде, ол Жаратушы, 
ол мəңгілік. Баян сұлу мен Қозы көрпештің жарқын бейнелерінен 
төгілген  нұр  Көк  пен  Жер  арасына  симайды  делінеді  эпоста.  Бұл 
ғарыштық  энергия  жаратылыстың  үйлесімін  ұстап  тұрған  негіз. 
Осы  дүлей  табиғатқа  мейірім  беріп  тұрған  құбылыс  Адамзаттың 
Жаратушыға деген махаббаты, осы жол Адамның рухани болмысын 
рухани сақтап қалатын бірден-бір жол. Өзге жолдың бəрі қараңғы. 
Құдайсыз Адам Ұлы Абай айтқандай: «Боқ толтырған боқтың қабы».
«Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырында бұдан басқа да жүздеген 
терең ғылыми ізденіске, талқыға салатын мəселелер көп. Басқасын 
айтпағанда, біздің мақаламызға енбей қалған «буаз марал» образы 
ше?  «Буаз  марал»  –  көне  дүниенің  тотемдік  түсініктерімен  тығыз 
байланысты  болса  керек.  Марал  /бұғы/  образы  сақ,  ғұн,  түркі 
мифологиясында ең белсенді орын алатыны оқырманға аян.
Терең семиотикалық, семантикалық толғаныстар, тарихты жəне 
этнографияны  білу,  герменевтика  зерттеу  əдістерін  игеру  қажет. 
«Қозы  көрпеш  –  Баян  сұлу»  жырының  үстінде  ғасырлар  емес 
мыңжылдықтардың,  ондаған  мыңжылдықтардың  тоңы  жатыр. 
Бұл  жырдың  негізгі  нұсқасы  аңыз-əфсана  түрінде  қола  дəуірінде 
шыққанға  ұқсайды.  Ғұн  дəуіріндегі  ұлы  қозғалыстардың  кезінде 
«Қозы көрпеш – Баян сұлу» əңгімесі жаңғырып жыр түріне ауысқан 
сияқты. Сол қиын – қыстау заманда қалың ел бас қосып Аягөздің 
бойынан  атақты  дыңды  салса  керек.  Дың  алысқа  аттанған  /батыс, 
оңтүстікке/  ғұн  қауымдарына  маяк  /белгі/  сияқты  еді.  Қам  көңіл 
қариялар  мен  əжелер,  бойжеткен  қыздар  сол  белгіге  қайта-қайта 
қайрылып соғып, егіліп жылар еді. Қабырғасы қайысқан азаматтар 
ұлы  даланың  өн  бойында  /Шығыс  –  Батыс/  дыңдарды  өзінің 
əулиелеріне  арнап  көтере  бергені  де  сол  себепке  ұқсайды:  Қозы 
көрпеш – Баян сұлу, Домбауыл əулие, Теке əулие т.б.

222
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ХАНЫМДАР МЕН АРУЛАР
Түрік – ашина қағанаттарының заманында іслəм дінінің енуіне 
байланысты «Қозы көрпеш – Баян сұлу» əңгімесі елеулі өзгеністерге 
түсті.  Жырдың  ішкі  мазмұнын  сақтап  қалмақшы  болған  дала 
жыршылары  жырға  формалды  өзгерістерді  бірсыпыра  енгізді. 
Байана Баян сұлу атанды, Қозының романтикалық сипаты күшейді. 
Қарахан  мен  Сарыхан  Қарабай,  Сарыбай  атанды  т.б.  Бірақ  жыр 
өзінің негізгі өзегін, мəйегін сақтап қалды. Қазіргі күні ана вариант, 
мына  вариант  деп  жүрген  нұсқалардың  көпшілігі  кезінде  айлап 
айтылатын жаратылыс, тіршілік, рух, табиғат, адам, жаратушы, хақ 
туралы үлкен жырдың əр түрлі бөліктері ғана.
Байана тарихы, міне, осындай. 

жүктеу/скачать 3,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: