Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2013

 
145 
УДК 616.89-008.447+615.851: 159.9 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Т.В. Синицкая  
Украинский научно-
исследовательский институт 
социальной, судебной 
психиатрии и наркологии МОЗ 
(Украина), научный сотрудник 
Эффективность 
когнитивно-
поведенческой 
терапии в системе 
психопрофилактики 
аддиктивного 
поведения 
студенческой 
молодежи  
в процессе 
диспансеризации 
 
Аннотация 
В  статье  рассматривается  эмпирическое 
обоснование применения групповой терапии на 
основе  когнитивно-поведенческого  метода  в 
структуре  превенции  аддиктивного  поведения 
студентов  ВУЗов.  Обсуждается  выработка 
навыков  ассертивного  поведения  на  основе 
превентивных  программ,  интегрированных  в 
учебно-воспитательный 
процесс 
ВУЗа. 
Эмпирически 
подтверждено 
саногенное 
влияние  обучения  навыкам  ассертивности,  а 
также повышение приверженности к здоровому 
образу  жизни  на  структуру  аддиктивного 
поведения студенческой молодежи. 
Ключевые  слова:  психопрофилактика, 
превенция, аддиктивное поведение, когнитивно-
поведенческая психотерапия. 
 
 
В 
настоящее 
время 
со 
стороны 
государства  Украины  уделяется  достаточно 
большое  значение  вопросам  здоровья  и 
внедрению  инновационных  здоровьесберегаю-
щих технологий [1]. Вызывает обеспокоенность 
тенденция  к  ухудшению  состояния  здоровья 
молодежи,  увеличения  частоты  социально 
опасных  болезней,  в  том  числе  туберкулеза  и 
ВИЧ/СПИДа, расстройств психики и т.д. [1,2,4]. 
Подобный  рост  заболеваемости  населения 
происходит,  как  известно,  в  результате 
распространения  т.н.  факторов  риска,  в 
частности,  табакокурения,  злоупотребления 
алкоголем  и  употребления  наркотиков,  прежде 
всего,  среди  лиц  молодого  возраста.  В  то  же 
время,  проблема  приверженности  украинского 
студента  к  ценностям  здоровья  и  здорового 
образа  жизни  остается  одной  из  важнейших 
задач  учебно-воспитательного  процесса  в 
рамках 
образовательной 
среды, 
как 
и 
украинского общества в целом [2].  
Приоритетным  направлением  профилак-
тической  работы  была  и  остается  первичная 
профилактика  аддиктивного  поведения  (АП), 
особенно  в  студенческой  среде,  как  основном 
интеллектуальном потенциале Украины [5].  
Объектом  исследования  есть  процесс 
превенции АП, предметом является мониторинг 
эффективности  программы  психопрофилактики 
АП  среди  студентов  ВУЗов  г.  Киева.  Целью 
данного  исследования  является    оптимизация  
превентивных  технологий  учебно-воспитатель- 

 
146 
ного процесса высшей школы на основе методов когнитивно-поведенческой терапии. 
По  определению,  профилактика  —  это  система  мер,  направленных  на 
предупреждение  возникновения  определенного  явления;  цель  профилактики  АП  среди 
молодежи  —  отказ  молодых  людей  от  употребления  психоактивных  веществ  (ПАВ). 
Существующие  профилактические  программы,  как  правило,  не  дают  гарантий,  но 
позволяют сделать употребление ПАВ молодежью менее вероятным, благодаря решению 
следующих конкретных задач [9]:  
1. Объективное информирование молодежи о действии ПАВ на организм. 
2.  Ориентация  молодого  человека  на  внутренний  ресурс  делать  свой  собственный, 
оптимальный выбор (повышение ассертивности).  
3. 
Овладение  определенными  поведенческими  навыками,  облегчающими 
следование здоровому образу жизни. 
Современные  представления  о  профилактике  АП,  как  известно,  предполагают 
проведение  на  3-х  системных  уровнях  (семья,  учебное  заведение,  место  жительства) 
профилактических интервенций нескольких видов [3,4]:  
1. Универсальные профилактические интервенции ориентированы на популяцию, не 
имеющую  предшествующего  риска  развития  АП  (в  частности,  проводимые  в  рамках 
учебных  программ  профилактические  меры,  направленные  на  выработку  социальных 
навыков отказа от употребления ПАВ, развитие ассертивности и т.д.).  
2.  Выборочные,  избирательные  профилактические  вмешательства,  которые 
ориентированы на отдельные группы населения, подверженные риску АП. 
3.  Профилактические  вмешательства  по  индивидуальным  показаниям  - 
индивидуально-ориентированная  профилактика  АП,  нацеленная  на  лиц,  у  которых 
имеется высокий риск развития аддиктивного расстройства. 
4.  Профилактика  АП,  нацеленная  на  изменение  особенностей  среды  обитания 
(например, доступность табака, алкоголя и наркотиков и т.д.).  
Наша профилактическая программа строится на основании принципов в согласии с 
научно обоснованными стратегиями, в частности: направленность на снижение факторов 
риска  и  рост  защитных  факторов;  обращение  к  специфическим  региональным 
особенностям  употребления  ПАВ,  социально-демографическим  и  политическим  реалиям 
региона;  адресность  интервенций  определяется  характеристиками  популяции, 
возрастным,  этническим  и  проч.  особенностям;  охват  превентивными  интервенциями 
начальной, средней, и высшей школы, семьи и микросоциальных систем; направленность 
на выработку определенных навыков (см., напр., стратегию NIDA [8, с. 2-5]).  
В  Киевском  национальном  университете  технологий  и  дизайна  (КНУТД) 
профилактика  зависимостей  носит  комплексный  характер,  направленный  на 
своевременное  предупреждение  причин  зависимости  задолго  до  их  возникновения  и 
проводится  в  рамках  системы  диспансеризации  студенческой  популяции.  Как  известно, 
первичная  профилактика  АП  имеет  основной  целью  предотвращение  возникновение 
расстройства  или  болезни,  предупредить  возможные  негативные  исходы  онтогенеза,  а 
также  оптимизировать  развития  личности.  В  КНУТД  разработана  и  апробирована 
комплексная  программа  психопрофилактики  АП  в  рамках  внеучебной  работы  со 
студентами,  направленная  на  активизацию  личностного  потенциала,  что,  как  указывают 
специалисты [9, 5, 5], позволяет перейти от разрозненных воспитательных мероприятий к 
созданию  терапевтической  социокультурной  среды,  отвергающей  аддиктивные 
реализации личности.  
Данная  программа  реализуется  в  КНУТД  комплексно,  на  протяжении  всего 
учебного процесса (система педагогических задач) и вне учебной воспитательной работы 
(профилактические  методы)  со  студенческой  популяцией.  Соответственно,  целью 
авторской ППП является формирование в образовательной среде КНУТД приверженности 
к  здоровому  образу  жизни  у  студентов.  Основной  задачей  ППП  есть  профилактика  АП, 
социально-значимых  заболеваний  в  студенческой  популяции  университета.  Важным 

 
147 
элементом  программы  психологической  профилактики  (ППП)  является  тренинг 
ассертивности,  проводимый  со  студентами  группы  риска.  Идентификация  группы  риска 
произведена с помощью интегрального показателя теста на ассертивность [11], граничное 
значение  которого  на  уровне  не  выше  12  баллов,  условно  представляют  группу  риска 
развития АП.  
Когнитивно-поведенческая терапия (КПТ) показала свою эффективность в лечении 
различных  расстройств  социальной  и  тревожной  этиологии  [5].  Тем  не  менее, 
неассертивность  личности,  считающаяся  важным  предиктором  аддиктивного  поведения, 
является  переменной,  влияющей  на  результат  социальных  интеракций,  в  ходе  которых 
возможно употребление ПАВ. Некоторые данные свидетельствуют о том, что отсутствие 
ассертивности  представляет  собой  специфическую  составляющую  в  спектре  социальной 
тревоги,  что  оправдывает  применение  КПТ-стратегий  [13].  По  этим  причинам,  мы 
разработали  программу  ППП,  включающую  комбинацию  нескольких  КПТ-стратегий, 
нацеленных  на  минимизацию  неуверенного  поведения,  пропаганду  здорового  образа 
жизни,  а  именно  когнитивной  реструкторизации  и  поведенческой  активации, 
организованных в форме социально-психологического тренинга.  
Для  определения  эффективности  ППП  нами  использован  психодиагностический 
комплекс из 8 индикаторов:  
1.  Пять  AUDIT-подобных  тестов  [10],  представляющих  информацию  об  аддиктивном 
статусе  и  структуре  АП  исследуемого:  от  донозологических  форм  формирующейся 
зависимости  до  клинически  выраженных  её  проявлений,  -  5  интегральных  показателей, 
предназначенных для выявления расстройств, связанных с: 
- TOBACCO-UDIT — употреблением табака; 
- AUDIT — использованием алкоголя; 
- STIMULANTS-UDIT — употреблением психостимуляторов; 
- GAMBLING-UDIT — увлечённостью азартными играми (играми на деньги); 
- COMP-UDIT — увлеченностью компьютерными играми (в том числе сетевыми играми в 
Интернет); 
2. Тест на ассертивность (автор: В. Каппони) – 3 индикатора ассертивности, отражающих 
структуру социальной интерактивности испытуемого [11]. 
Выборку  исследования  составили  студенты  КНУТД,  мужского  пола  со  средним 
возрастом  16±1,8  лет.  Участие  в  исследовании  было  добровольным,  студенты  были 
информированы  о  его  цели  и  содержании.  На  протяжении  учебного  семестра  было 
проведено  8  сессий  тренинга  ассертивного  поведения,  включая  две  дополнительные 
диагностические сессии с тем, чтобы изучить терапевтический эффект ППП и определить 
факторы,  связанные  с  редукцией  неуверенного  поведения,  а  также  изменением 
характеристик АП.  
Схема эксперимента выглядит следующим образом: А1→ эксперимент → А2, Б1→ 
Б2,  где  А  -  экспериментальная,  Б  -  контрольная  подвыборки.  Эксперимент  включал  8 
сессий тренинга ассертивности, индивидуальные и групповые консультации по вопросам 
когнитивной и поведенческой коррекции неуверенного поведения, а также неадаптивных 
когниций.  При  том  логика  эксперимента  предполагает  оценку  эффекта  проделанной 
работы  -  сравнительного  статистического  анализа  между  соответствующими  массивами 
данных:  А1↔  А2,  А2  ↔  Б2,  Б1  ↔  Б2.  Экспериментальная,  А  (n=59),  и  контрольная,  Б 
(n=53), подвыборки сформированы на основе процесса рандомизации общей выборки: 
1. предложено участие, информирование (n=137); 
2.  оценка  возможности  участия  -  исключены  студенты,  не  мотивированные  к 
исследованию, с недостаточным знанием украинского языка (n=25); 
3. скрининг с помощью AUDIT-подобных тестов (n=112) [10]; 
4. рандомизация выборки на 2 подвыборки: А (n=56) и Б (n=56); 
5. оценка подвыборок с помощью психодиагностической батареи тестов. 

 
148 
Предварительный  статистический  анализ  по  критерию  Колмогорова-Смирнова 
показал,  что  данные  обоих  подвыборок  не  подчинены  нормальному  закону 
распределения, что предполагает использование не параметрической статистики (см. табл. 
1). 
Повторный скрининг студенческой популяции после проведения мероприятий ППП 
свидетельствует об изменении структуры АП (см. рис. 1) на достоверно значимом (ρ≤0,05) 
уровне (см. табл. 2).  
Обсуждение результатов следует начать  с того, что,  несмотря  на предварительный 
характер этого исследования, наши результаты показывают ее эффективность. Основным 
критерием  результата  предложенной  ППП,  очевидно,  является  изменение  структуры  и 
свойств АП у экспериментальной подвыборки. 
Как  следует  из  таблицы  2,  изменение  структуры  АП  у  экспериментальной 
подвыборки коснулось нескольких аспектов, а именно достоверные различия претерпели 
показатели  риска  развития  расстройств,  связанных  с  употреблением  табака, 
психостимуляторов, увлечённостью гемблингом и игрой в сети Интернет. 
Кроме  того,  изменились  характеристики  ассертивности:  социальные  уверенность и 
приемлемость,  оптимизировались  –  первая  выросла,  а  вторая  –  уменьшилась  на 
достоверно значимом уровне. 
 
Таблица 1 Описательные статистики А- и Б-подвыборок до эксперимента 
 
Индикаторы 
эксперимента 
Меры центральной тенденции 
Тест Колмогорова-Смирнова 
для одной выборки 
А1 
Б1 
А1 
Б1 
m 
σ 
m 
σ 
Z 
ρ** 
Z 
ρ** 
Таб 
12,80 
2,80 
12,31 
1,96 
0,69 
0,005 
1,08 
0,012 
Алко 
14,42 
2,05 
13,87 
2,93 
1,58 
0,014 
1,59 
0,013 
Нарко 
4,95 
1,76 
4,58 
1,60 
1,90 
0,001 
1,62 
0,011 
Азарт 
8,25 
2,40 
9,09 
2,30 
1,57 
0,015 
1,76 
0,004 
Сеть 
2,46 
1,02 
3,74 
1,41 
1,84 
0,002 
1,71 
0,003 
У 
5,45 
2,48 
6,63 
2,83 
4,52 
0,0001 
4,21 
0,0001 
Н 
5,14 
1,18 
6,09 
1,75 
1,51 
0,021 
2,38 
0,0001 
П 
4,43 
1,23 
4,12 
1,72 
1,63 
0,010 
2,09 
0,0001 
Примечания: m – среднее значение, σ – стандартное отклонение, * - односторонний и ** - 
двухсторонний  уровни  значимости;  Таб,  Алко,  Нарко,  Азарт,  Сеть  –  показатели 
испытуемых  по  AUDIT-подобным  тестам,  соответственно,  TOBACCO-UDIT,  AUDIT, 
STIMULANTS-UDIT,  GAMBLING-UDIT,  COMP-UDIT  [10];  У,  Н,  П  –  соответственно, 
социальные  уверенность,  напористость,  приемлемость  –  показатели  теста  на 
ассертивность [11]. 
 
 

 
149 
 
Рисунок 1. Результаты эксперимента 
 
 
Таблица 2 Данные сравнительного анализа U-критерием Манна-Уитни 
 
Индикаторы 
Средние значения, баллы 
А1/А2 
Б1/Б2 
А1 
А2 
Б1 
Б2 
U 
ρ* 
U 
ρ* 
Таб 
12,80 
11,43 
12,31 
12,4 
3799,7 
0,032 
12,31 
1,96 
Алко 
14,42 
13,40 
13,87 
14,23 
12,07 
2,63 
13,87 
2,93 
Нарко 
4,95 
3,01 
4,58 
4,49 
3845,5 
0,031 
4,58 
1,60 
Азарт 
8,25 
6,59 
9,09 
9,29 
1474,5 
0,001 
9,09 
2,30 
Сеть 
2,46 
2,1 
3,74 
3,82 
1962,0 
0,001 
3,74 
1,41 
У 
5,45 
6,12 
6,63 
6,58 
3905,0 
0,009 
6,63 
2,83 
Н 
5,14 
5,88 
6,09 
6,67 
8,17 
1,63 
6,09 
1,75 
П 
4,43 
2,17 
4,12 
4,25 
3747,5 
0,016 
4,12 
1,72 
Примечания:  *  -  односторонний  уровень  значимости;  Таб,  Алко,  Нарко,  Азарт,  Сеть  – 
показатели  испытуемых  по  AUDIT-подобным  тестам,  соответственно,  TOBACCO-UDIT, 
AUDIT,  STIMULANTS-UDIT,  GAMBLING-UDIT,  COMP-UDIT  [8];  У,  Н,  П  – 
соответственно, социальные уверенность, напористость, приемлемость – показатели теста 
на ассертивность [11]. 
 
Данные  контрольной  выборки  по  истечении  эксперимента  изменились  на  уровне 
значимости не достаточном для содержательной интерпретации. 
Подводя  анализ  результатов,  можно  сказать,  что  предложенная  комплексная 
программа  психопрофилактики  АП  в  рамках  внеучебной  работы  со  студентами, 
направленная  на  активизацию  личностного  потенциала,  может  быть  использована  в 
учебно-воспитательном процессе высшей школы. 
 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1
 
Про  схвалення  Концепції  реалізації  державної  політики  у  сфері  протидії 
поширенню  наркоманії,  боротьби  з  незаконним  обігом  наркотичних  засобів, 

 
150 
психотропних речовин та прекурсорів на 2011-2015 роки /  [Розпорядження КМ 
України від 13.09.2010 р. № 1808-р]. - Урядовий кур'єр № 175 від 22.09.2010 р. 
2
 
Про  затвердження  Загальнодержавної  програми  «Здоров'я-2020:  український 
вимір»  /  [Проект  Закону  України]  /  Электронный  ресурс  /  Режим  доступа: 
http://moz.gov.ua/ua/portal/Pro_20120316_1.html#2 
3
 
Ялтонский  В.М.  Профилактика  аддиктивного  поведения:  проблема,  требующая 
обсуждения  и  решения  //  Аддиктивное  поведение:  профилактика  и 
реабилитация. – C. 45-48. 
4
 
Руководство по аддиктологии / Под ред. проф. В. Д. Менделевича. – СПб.: Речь, 
2007.—768 с. 
5
 
Сосин И. К. О наркологической ситуации в Украине / И. К. Сосин, Ю. Ф. Чуев // 
Український вісник психоневрології. – 2010. – Т 18, вип. 3 (64). – С. 174. 
6
 
Сидоров П. И. Наркологическая превентология. – М.: «Гениус», 2005. – 796 с. 
7
 
Lobjoie  C,  Pélissolo  A.  Efficacy  of  a  cognitive-behavioral  group  therapy  in  patients 
with  fear  of  blushing  /  Encephale.  2012  September,  №  38(4).  -  345-350  p.  / 
Электронный  ресурс  /  Режим  доступа:  http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/ 
22980476 
8
 
Robertson,  E.B.,  David,  S.L.,  &  Rao,  S.A.  Preventing  drug  use  among  children  and 
adolescents / [A research-based guide for parents, educators, and community leaders] / 
[NIDA,  Substance  Abuse  and  Mental  Health  Services  Administration].  -  U.S. 
Department of Heals and human service National Institutes of Hels. - 2003. – 49 p. 
9
 
Сирота Н.А. Эффективные программы профилактики зависимости от наркотиков 
и  других  психоактивных  веществ  /  Н.А.  Сирота,  В.  М.  Ялтонский  //  Вопросы 
наркологии. – 2008. - №3. – С. 93-104. 
10
 
Метод  комплексной  оценки  аддиктивного  статуса  индивида  и  популяции  с 
помощью системы AUDIT-подобных тестов / И. В. Линский, А. И. Минко, А. Ф. 
Артемчук и др. // Вісн. психіатрії та психофармакотерапії.— 2009.— № 2 (16).— 
С. 56–70. 
11
 
Каппони  В.  Сам  себе  психолог  /  Каппони  В.,  Новак  Т.  –  СПб.:  Питер,  2008.  – 
220с. 
12
 
Beck, A. T., Wright, F. D., Newman, C. F., & Liese, B. S. Cognitive Therapy of 
Substance Abuse. New York: Guilford, 1993. 
13
 
Peter  J.  N.  A  Randomized  Clinical  Trial  of  Transdiagnostic  Cognitve-Behavioral 
Treatments  for  Anxiety  Disorder  by  Comparison  to  Relaxation  Training.  -  Behavior 
Therapy. – 2011. - №10 (1016). – Р. 2-8. 
 
ТҮЙІН 
 
Мақалада топты терапия қолданысының эмпиризмдік қисыны бас негіз когнитивті-әрекеттік 
әдістің  ЖОО  студентінің  аддиктивті  тәртібінің  превенциі  құрылымында  қарастырылады. 
Ассертивті  тәртіп  дағдысының  өндірімі  бас  негіз  ЖОО-ның  оқу-тәрбие  үдерісіне  деген 
интеграциялық-превентивтік бағдарламалары талданады. Эмпиризмдік тәлім-тәрбиенің саногендік 
ықпалы ассертивтілік дағдыларының, ал да бейілділіктің көтермелеуінің салауатты өмір салтына 
студент жастың аддиктивті тәртібінің құрылымын растайды. 
 
RESUME 
 
The article is devoted to the empirical justification for the use of group therapy based on cognitive-
behavioral  methods in  the structure  of prevention  of addictive  behavior  university  students.  We  discuss 
the  development  of  skills  of  assertiveness  based  prevention  programs  that  are  integrated  into  the 
educational  process  of  the  university.  Empirically  there  were  validated  sanogennykh  influence 
assertiveness skills training, as well as increased commitment to a healthy lifestyle on the structure of the 
addictive behavior of college students. 

 
151 
ӘОЖ 37.091:316.6:005.32 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А.Ш. Танирбергенова 
«Тұран-Астана» университеті, 
п.ғ.к., доцент 
 
А.М. Сарсенова 
«Тұран-Астана» университеті, 
магистрант 
Педагогикалық 
ұжымдағы 
әлеуметтік-
психологиялық 
ахуал 
 
Аннотация 
Мақалада  педагогикалық  ұжым  ұғымына 
анықтамалар беріліп, өзіндік сыни пікір негізінде 
мағынасы  нақтыланған.  Авторлар  педагогикалық 
ұжымдағы  әлеуметтік-психологиялық  ахуалдың 
дұрыс болуының алдымен сол ұжымда білім алып 
жатқан  оқушылардың  психологиясына  әсері  зор 
екендігін айқындаған. 
Мақалада  педагогикалық  ұжымды  басқару 
әдістері  мен  стиліне  психологиялық-әлеуметтік 
талдау,  білім  беру  мекемелерінің  басшыларына 
нақты 
басқарушылық 
мәселелерді 
шешуге 
психоконсультативтік  көмек  көрсету  шаралары 
нақты қарастырылған. 
Түйін 
сөздер: 
Педагогикалық 
ұжым, 
әлеуметтік-психологиялық  ахуал,  білім  беру 
мекемелері, 
моральдық-психологиялық 
тұрақтылық. 
 
 
Қазақстан  Республикасының  Президенті  
Нұрсұлтан  Әбішұлы  Назарбаевтың  «Болашақта 
еңбек  етіп,  өмір  сүретіндер  –  бүгінгі  мектеп 
оқушылары.  Мұғалім  оларды  қалай  тәрбиелесе, 
Қазақстан  сол  деңгейде  болады.  Сондықтан 
ұстазға жүктелетін міндеттер ауыр» деген сөздері 
бүгінгі 
педагогикалық 
ұжымдарға 
үлкен 
міндеттер  артады  [1].  Ұстаздар  мемлекет  пен 
қоғам  арасындағы  алтын  көпір  тәріздес.  Осы 
орайда  ұлы  ұстаз  Ыбырай  Алтынсариннің  бала 
тәрбиесін  жас  көшетке  теңегендігі,  қалай  тәрбие 
берсең баланың солай өсетіндігі ойға оралады. Ал 
ұрпақ  тәрбиесіндегі  табысқа  жетудің  ең  бірінші 
алғышартының  бірі  –  педагогикалық  ұжымдағы 
әлеуметтік-психологиялық 
ахуалдың 
жоғары 
деңгейде болуы.  
«Педагогикалық  ұжым  –  педагогикалық 
көзқарастардың  сенімдері  мен  іс-әрекеттерінің 
бірлігімен  ұйымдасқан  оқу-тәрбие  мекемесі 
(мұғалімдер,  тәрбиешілер,  директор,  оқу  ісінің 
меңгерушісі,  мектеп  дәрігері)  қызметкерлерін 
біріктіреді» [2].  
Педагогикалық ұжымның ең бірінші міндеті 
оқушыға  білім  нәрін  егіп,  бойына  жоғары 
адамгершілік  қасиеттерін  қалыптастыру  болып 
табылады. 
Имандылық, 
бір 
ұжымдағы 
әріптестеріне және оқушыларға  құрметпен  қарау, 
ұйымшылдық,  жолдастық  және  өзара  көмек 
көрсету, абырой-намыс қасиеттерін,  орындаушы- 

 
152 
лық пен тәртіптілік, өзара түсіністілікке қол жеткізуге ұмтылыс, өзінің білім саласындағы 
біліктілігін  жетілдіруге  тырысу  қасиеттерін  дамыту  өзекті  мәселе.  В.А.Сухомлинский 
өзінің  өмірлік  тәжірибесін  зерделей  келе  былай  деп  ой  түйеді:  «Мектеп  алдындағы 
мақсатқа  жету  үшін  педагогикалық  ынтымақтастық  рөлін  ұмытпау  қажет»  [3,  255-б.]. 
Жоғарыда  аталған  міндетке  қол  жеткізу  үшін  педагогикалық  ұжымда  әлеуметтік-
психологиялық  ахуалдың  тұрақтылығын  сақтау  маңызды  болып  табылады.  Білім 
жүйесінің  барлық  ауыртпалықтары  мен  қиындықтарына  табанды  төзе  білу  қабілетін, 
бастамашылдықты,  өз  бетінше  әрекет  ете  білуді,  ұстаз  бен  оқушы  арасындағы 
белсенділікті  қалыптастыру  -  заман  талабы.  Яғни,  әлеуметтік-психологиялық 
тұрақтылыққа қол жеткізген педагогикалық ұжымда ғана сапалы білім, дұрыс тәрбие және 
өзіндік даму болады.  
Ұжымда тұрақтылықты қалыптастыруға Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік 
билік  органдарының  тиісті  шешімдерін,  мемлекеттік  саясатты,  саяси-әлеуметтік  ахуал 
туралы  мәліметтерді  білім  жүйесіндегі  мекемелерге,  педагогикалық  ұжымдарға, 
шәкірттерге,  ата-аналар  кеңесіне  уақтылы  жеткізу  және  түсіндіріп  отырудың  орны 
ерекше.  Саяси  ағарту  материалдарын  меңгерген  немесе  хабар-ошары  бар  қауымның 
әлеуметтік-психологиялық ахуалды нығайтуға әсері нәтижелі болады.  
Педагогикалық  және  оқушылар  ұжымын,  ата-аналар  кеңесінің  өзара  іс-әрекетін, 
бірлігін және ұйымшылдығын қамтамасыз ету дегеніміз жоғары білім мен сапалы тәртіпке 
қол жеткізу деген сөз.  
Білім  беру  мекемелері  орналасқан  өңірлерде  қолайлы  ахуалды  қалыптастыру 
мақсатында  мемлекеттік  билік  органдарының  және  жергілікті  өзін-өзі  басқару 
органдарының  тиісті  құрылымдарымен,  қоғамдық  бірлестіктермен  өзара  әрекеттестікті 
ұйымдастыру  және  қолдаудың  маңызы  зор.  Педагогикалық  ұжымдарды,  оқушылар 
ұжымын  және  ата-аналар  кеңесін  психологиялық  жағынан  дайындау,  оларға  білім 
жүйесіндегі  әрекеттің  психиканы  жарақаттайтын  факторларын  жеңуге  психологиялық 
көмек  көрсетуге  септігін  тигізеді.  Білім  саласындағы  негізгі  және  қосалқы  ұжымдарды 
әлеуметтік-психологиялық  сауықтыру  жұмыстары  алдыңғы  кезекте  атқарылатын  іс-
шаралардың қатарында болуы тиіс. Бұл жұмыс жыл бойына тұрақты өткізілуі керек.  
Білім  беру  мекемелерінің  бос  уақытын  ұйымдастыру,  оқу-ағарту  басылымдарының 
жүйесін,  мәдени  ойын-сауық  мекемелерінің  жұмысын  қамтамасыз  ету,  мектептерді, 
мектепке  дейінгі  оқу  орындарының,  ата-аналар  кеңестерін  моральдық-психологиялық 
ахуалды  қамтамасыз  ету,  оларды  техникалық  құралдармен  жабдықтау,  олардың 
пайдалануын,  уақытылы  жөнделуін  және  қалпына  келтірілуін  ұйымдастыру  қашанда 
көңіл  бөлуді  қажет  етеді.  Қазақстан  Республикасының  білім  саласындағы  міндеттерін 
орындауда педагогтардың кәсіби біліктілігін бағалау, жеке-психологиялық ерекшеліктерін 
зерделеу,  кадрларды  іріктеу  процестерін  психодиагностикалық  қамтамасыз  етудің  де 
маңызы  зор.  Икемдену  процесін  психологиялық-әлеуметтік  қамтамасыз  ету, 
педагогтардың  Қазақстан  Республикасының  Білім  және  ғылым  министрлігінің  білім 
саласындағы  қойылған  міндеттерін  орындауға  дайындығына  психологиялық  қолдау, 
психологиялық  кеңестер,  олардың  арнайы  шеберлігін,  дағдысы  мен  жеке  қасиеттерін 
қалыптастыру бойынша практикалық іс-шараларды жүргізудің алатын орны ерекше. 
Педагогтерге  қызметтік  және  жеке  проблемаларды  шешуге  психологиялық 
консультациялық  көмек  беру,  күйзеліс  жағдайларында  болу  салдарларын  жою  бойынша 
психологиялық  оңалту  шаралары,  ұжымның  жүйке-психикалық  жағдайында  қолайсыз 
үрдістердің  алдын  алу  бойынша  іс-шараларды  ұйымдастырудың  деңгейін  көтеру  үнемі 
қадағалауда болатын жағдай.  
Педагогтерді  тағылымдамадан  өткізу  үдерісінде  кәсіби-біліктілік  әлеуетіне 
психологиялық-әлеуметтік  баға  беру,  кәсібилік  қасиетін  жетілдіру  мен  дамытуға 
психоконсультациялық  және  психокоррекциялық  көмек  көрсету  өмір  талабы.  Қызметтік 
ұжымда  ішкі  топтық  үдерісті  бағалау  мен  психологиялық-әлеуметтік  зерделеу,  жанжал 
жағдайында немесе оған алғышарт жасалғанда адамдар арасындағы қарым-қатынастарды 

 
153 
психологиялық коррекциялау моральдық-психологиялық ахуалды тұрақтандыру бойынша 
шараларды  жүзеге  асыру  кезек  күттірмейтін  істердің  бірі.  Педагогикалық  ұжымды 
басқару  әдістері  мен  стиліне  психологиялық-әлеуметтік  талдау,  басшыларға  нақты 
басқарушылық мәселелерді шешуге психоконсультативтік көмек көрсету керек. 
Идеологиялық  және  тәрбиелік  жұмыс  жүйесінің  құрылымына  мыналарды  кіргізу 
керек:  ақпараттық-тәрбие  жұмысы;  мектеп  тәртібі  мен  құқықтық  тәртіпті  нығайту 
жөніндегі  жұмыс;  әлеуметтік  жұмыс;  мәдени  ойын-сауық  жұмысы.  Моральдық-
психологиялық  ахуалды  қамтамасыз  ету  жағдайына  жеке  жауапкершілік  білім  беру 
мекемелерінің  басшыларына,  олардың  тәрбие  және  әлеуметтік-құқықтық  жұмыстары 
жөніндегі  орынбасарларына  жүктеледі.  Бұл  бір  күнде іске  асатын  шаруа  емес.  Дегенмен 
тұрақты айналысқан жағдайда межелеген табыстарға қол жеткізуге болады.  
Қазіргі  уақыт  әлеуметтік-психологиялық  ахуалды  қамтамасыз  ету  іс-шараларының 
жаңа  формаларын  іздестіруді  қажет  етеді.  Өйткені,  қазіргі  ғасыр  ақпараттардың, 
ғылымның  мен  технологияның  ғасыры.  Нанотехнологияларды  меңгеруде  педагогикалық 
ұжымдар оқушылардан бір елі де кеш қалмауы тиіс. Ұстаздар жаңалықтардың жаршысы 
болып,  жаңашылдықтың  жалынын  лаулата  білуі  керек.  Оқушы  қолындағы  планшетпен 
жұмыс істеуді бүгінгі ұстаздың әрқайсысы жетік меңгеруі тиіс. Сонда ғана мұғалім, ұстаз 
оқушының,  студенттің  тілінде  сөйлей  алады.  Ал  бұл  үшін  күнделікті  ізденіс  өте  қажет. 
Күнделікті  сабағын  беріп,  ескі  оқулықтар  бойынша  ертеңгі  күннің  оқу  жоспарын  жасау 
қазіргі  уақытқа  сәйкес  келмейді.  Қазіргі  заманда  білімнің  бір  саласы  интернет-
ресурстарына  келіп  тіреліп  тұр.  Мектептен  шыққан  оқушы  бұрынғыдай  доп  қуып,  асық 
ойнамайды, керісінше, интернет-клубтарға барып, ғаламдық ақпарат  әлеміне сүңгиді. Ал 
қазіргі  ұстаздар  қауымы  сол  интернеттің  зиянды  екендігін  айтып  жатады.  Интернеттің 
қандай зиянды жақтары бар екендігін айту үшін мұғалімнің өзі сол интернетті жетік білуі 
керек емес пе?  
Әлеуметтік-психологиялық  ахуалды  қамтамасыз  ету  күштеріне  тоқталайық.  Оларға 
Қазақстан  Республикасының  Білім  және  ғылым  министрлігі,  жоғары  және  арнаулы  оқу 
орындарының,  мектеп-лицей,  гимназиялардың  басшылары,  олардың  оқу-тәрбие  жұмысы 
жөніндегі  орынбасарлары, басқа да мүдделі басқару органдары  мен  лауазымды адамдар; 
Қазақстан  Республикасының  Білім  және  ғылым  министрлігінің  педагогикалық  оқу 
орындары қатысады. 
Әлеуметтік-психологиялық  ахуалды  қамтамасыз  ету  құралдарына:  білім  саласының 
басылымдары  мен  полиграфиялық  құралдары;  патриоттық  тәрбиенің  техникалық 
құралдары; ақпараттық-психологиялық әрекеттің техникалық құралдары; психологиялық-
әлеуметтанулық әдістер мен әдістемелер; компьютерлік жергілікті желілер және интернет-
ресурсты жатқызып отырмыз.  
Білім  беру  мекемелері  әлеуметтік-психологиялық  жағынан  қажетті  техникалық 
құралдарымен  қамтамасыз  ету  тиісті  жабдықталым  мекемелері  арқылы  жүзеге 
асырылғаны  дұрыс.  Бұл  жағдайда  осы  салаға  мамандандырылған  техникалық 
құралдардың  жиынтығы  шоғырланатындығы  сөзсіз.  Әрі  осы  салаға  қажетті  техникалық 
жабдықтарды  дамытуға  да  мүмкіндік  туады.  Білім  беру  мекемелерінің  әлеуметтік-
психологиялық  жағынан  қамтамасыз  етілуіне,  олардың  ұдайы  дайындығына  және 
қойылған  міндеттерді  шешу  қабілеттілігіне  басшының  оқу  және  тәрбие  жұмыстары 
жөніндегі орынбасары тікелей жауап беруі қажет. 
Педагогикалық  ұжымдар  қашан  да  әлеуметтік  психологиялық  жағынан  қолдауды 
қажетсінеді. Қоғамда педагогикалық ұжымдарға қарсы жағымсыз көзқарастардың  да бар 
екендігі  жасырын  емес.  Қоғамның  ересек,  естияр  мүшелері  арасында  қалыптасатын 
әлеуметтік  психология  біртіндеп  үйдегі  балаларға,  солар  арқылы  оқушылар  ұжымына 
беріледі.  «Мұғалімдер  айта  береді»  деген  психологиялық  көзқарас  бір  күнде  пайда  бола 
қалған жоқ. Жаңсақ пікір, біржақты ойға қарсы әлеуметтік, толық негізделген әлеуметтік-
психологиялық  ахуал  қарсы  тұрмаған  жағдайда  жағымсыз  әсерлердің  санаға  тез 
сіңетіндігі  анық.  Ал  оған  қарсы  әлеуметтік  күресті  әдетте  кешеуілдетіп  жүргіземіз.  Дер 

 
154 
кезінде  ондай  біржақты  пікірлерге  соққы  беріліп  отырса,  онда  педагогикалық  ортадағы 
әлеуметтік-психологиялық ахуал да әлсіремеген болар еді.  
Әлеуметтік-психологиялық  ахуалды  қамтамасыз  ету  бойынша  өкімде  мыналар 
көрсетілуі  тиіс:  білім  беру  мекемелеріндегі  жағдайдан  және  елдегі  әлеуметтік-саяси 
ахуалдан  қысқаша  қорытындылар;  қандай  нақты  тапсырмалар  тұрғандығы,  оның 
әрекеттерінің  ықтимал  сипаты  (нақты  амалдары  мен  тәсілдері,  ақпараттық–
психологиялық  әсер  етудің  ықтимал  нысандары,  педагогикалық  ұжымның  моральдық-
психологиялық  жағдайына  әсер  етуге  қабілетті  басқа  да  елеулі  факторлар);  моральдық-
психологиялық  жағдайды  қамтамасыз  ету  мүддесіндегі  жоғары  тұрған  органның  іс-
шаралары; педагогтерді моральдық–психологиялық дайындаудың мақсаттары, міндеттері, 
негізгі  күш-жігердің  шоғырландырылуы;  білім  беру  мекемелеріндегі  нақты  қандай  іс-
шаралар  дайындау  және  өткізу;  моральдық-психологиялық  жағдайын  қамтамасыз  ету 
міндеттерін  шешу  кезінде  өзара  әрекеттестік  пен  басқаруды  ұйымдастыру,  моральдық-
психологиялық  жағдай  туралы  хабарламалар  мен  ақпараттардың  ұсынылу  тәртібі  мен 
мерзімдері.  
Білім  беру  мекемелерінің  басшылары  әлеуметтік-психологиялық  ахуалды 
қамтамасыз  етудің  негізгі  міндеттерін  және  олардың  орындалу  мерзімдері  мен  тәртібін 
белгілейді,  басшының  оқу-тәрбие  бойынша  орынбасарының  ұсыныстарын  қарайды, 
моральдық-психологиялық  жағдайды  қамтамасыз  ету  жоспарын  бекітеді,  ұжым 
мүшелерінің  моральдық-психологиялық  жағдайы  туралы  хабарламалардың  ұсынылу 
тәртібі мен мерзімдерін белгілейді, моральдық-психологиялық жағдайды қамтамасыз ету 
міндеттерінің  орындалуына  бақылау  жасауды  ұйымдастырады,  іс-шараларды  өздері 
өткізеді  және қатысады.  Білім  беру мекемелерінің  басшылары білім беру, тәрбиелеу ісін 
ұйымдастыру  кезінде  әлеуметтік-саяси  және  моральдық-психологиялық  жағдайды 
бағалаудан  шығарылған  қорытындыны  ескереді,  тәрбие  және  әлеуметтік-құқықтық 
жұмыстар  органдарымен  бірлесе  отырып  іс-қимыл  шараларын  және  оны  моральдық-
психологиялық жағдайды қамтамасыз етілуін ұйымдастырады.  
Басшының  тәрбие  жұмыстары  жөніндегі  орынбасары  келесі  іс-шараларды  жүзеге 
асырады:  моральдық-психологиялық  жағдайды  қамтамасыз  ету  бойынша  өкім  жобасын 
дайындайды;  оның  орындалуының  әлеуметтік-саяси  және  моральдық-психологиялық 
жағдайын  бағалайды;  оны  қамтамасыз  ету  бойынша  ұсыныстарды  жасайды;  жоспарды 
әзірлеуді  басқарады  және  моральдық-психологиялық  жағдайды  қамтамасыз  етудің 
орындалуын  ұйымдастырады;  бағыныштыларына  міндеттер  қояды,  моральдық-
психологиялық жағдайды қамтамасыз ету мүддесінде  Қазақстан Республикасының тиісті 
органдарымен,  жергілікті  өзін-өзі  басқару  органдарымен,  сондай-ақ  қоғамдық 
бірлестіктерімен  әрекеттестікті  ұйымдастырады;  моральдық-психологиялық  жағдайды 
қамтамасыз ету іс-шараларының орындалуына тікелей жауап береді; оның қамтамасыз ету 
күштері мен құралдарының қолданылуын тікелей басқарады.  
Білім  беру  мекемелерінде  моральдық-психологиялық  жағдайды  қамтамасыз  ету 
бойынша  шаралар  жоспарына  ақпараттық-тәрбие,  мәдени  ойын-сауықтық,  әлеуметтік 
және  психологиялық  жұмыс,  тәртіпті  нығайту,  педагогикалық  ұжымды  ақпараттық-
психологиялық қорғау жөніндегі жұмыс міндеттерін іске асыру бойынша шаралар кіреді 
және ұжымның алдында тұрған нақты міндетті  орындауды қамтамасыз етуге жіберіледі. 
Арнайы  іс-шараларды  моральдық-психологиялық  жағынан  қамтамасыз  ету  жоспарлары 
күні бұрын жасалады.  
Я.А.Коменский:  «Жақсы  ұйымдасқан  мектептің  заңдары»  [4,87б.]  атты  еңбегінде 
білім  беру  мекемесінің  мақсат-міндеті  қандай  болу  керек,  ол  өз  міндетін  орындап  шығу 
үшін  қандай  алғышарттардың  маңызды  болуы  керектігіне  ғылыми  тұрғыдан  тоқталады. 
Қалай  болғанда  да,  шәкірт  бойына  терең  білімнің  ұялауы  ұстаздың  білімді  болуымен 
қатар,  ондағы  әлеуметтік-психологиялық  ортаға  да  тікелей  байланысты  екендігі 
байқалады.  

 
155 
Дамыған  елдердің  тәжірибесінен  түйіндегеніміз,  жас  ұрпақтың  ғылыми 
жаңалықтарды игеруімен, білімінің деңгейімен және қызметкерлердің мамандандырылған 
кәсіби  деңгейімен  мемлекеттің  гүлденуі  айқындалады.  Мұндай  биіктікке  жетуде  ең 
алдымен  ұжымдағы  әлеуметтік-психологиялық  жағдайдың,  соған  сәйкес  ортаның  болуы 
маңызды екендігі анық.  
А.С.Макаренко  өзінің  еңбектерінде  педагогикалық  ұжымның  толыққанды  ұжым 
болып  қалыптасуына,  айрандай  ұйыған  орта  болуына  ерекше  мән  берген  [5,  188-б.]. 
Жоғарыда  атап  өткеніміздей,  ұжымның  белгілі  бір  қасиеттері  ең  алдымен  оның 
мүшелерінің  көңіл-күйіне,  жұмысқа  қабілеттілігіне,  психикалық  және  дене  дамуына 
байланысты болып келеді. Ұжымның әлеуметтік-психологиялық ахуалы деп атайтын бұл 
құбылыс бүкіл оқу процесіне, тәрбие істеріне және мектептен тыс іс-шараларға, басқа да 
педагог  пен  оқушылар  арасындағы,  педагог  пен  ата-аналар  арасындағы  және  ата-аналар 
мен  оқушылар  арасындағы  қарым-қатынастарға  өзінің  әсерін  тигізеді.  Сондықтан,  бұл 
күрделі  мәселені  бір  мақала  көлемінде  зерделеп  шығу  да  мүмкін  емес.  Біз  бүгінгі 
мақаламызда  педагогикалық  ұжымда  әлеуметтік-психологиялық  жағдайдың  орнықты 
болуы  үшін  өзіміздің  көзбен  көрген,  көңілге  түйген  бірқатар  ой-пікірімізді  ғана  айттық. 
Оны жүзеге асыру, қорытындысын шығару алдағы күннің еншісі екендігі сөзсіз.  
 
 

жүктеу/скачать 3,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: