Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2013

 
177 
УДК 81’276:33 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
С.Б. Загатова 
Евразийский гуманитарный 
институт, к.филол.н., профессор 
 
Эмотивная лексика  
в художественном 
тексте  
 
Аннотация 
Все  поступки  человека  связаны  с 
ощущениями самого себя и своего отношения 
к  окружающему  миру.  Переживание  этого 
отношения 
человека 
к 
окружающему 
составляет  сферу  эмоций.  Эмоции  способны 
предвосхищать ситуации и события, которые 
реально  еще  не  наступили,  и  возникают  в 
связи  с  представлениями  о  пережитых  ранее 
или  воображаемых  ситуациях.  Языковая 
репрезентация  эмоций,  в  особенности  в 
художественном  тексте,  позволяет  раскрыть 
чувственную сферу человека. 
Ключевые  слова:  эмоция,  эмотивность, 
эмотивная  лексика,  языковая  репрезентация 
эмоции,  художественный  текст,  контекст, 
ситуация. 
  
 
Как известно, эмоции как одна из форм 
отражения,  познания,  оценки  объективной 
действительности,  признается  представи-
телями 
разных 
наук, 
прежде 
всего, 
психологами и философами.  
Еще  античные  философы  указали  на 
важность  эмоций  в  человеческой  деятель-
ности.  Аристотель,  к  примеру,  полагал,  что 
эмоции – это особый вид познания мира. 
Эмоции  (от  лат.  emovere  -  волновать, 
возбуждать)  -  особый  класс  психических 
процессов 
и 
состояний 
(человека 
и 
животных), 
связанных 
с 
инстинктами, 
потребностями,  мотивами  и  отражающих  в 
форме 
непосредственного 
переживания 
(удовлетворения,  радости,  страха  и  т.д.) 
значимость  действующих  на  индивида 
явлений  и  ситуаций  для  осуществления  его 
жизнедеятельности.  Сопровождая  практи-
чески 
любые 
проявления 
активности 
субъекта,  эмоции  служат  одним  из  главных 
механизмов  внутренней  регуляции  психи-
ческой 
деятельности 
и 
поведения, 
направленных на удовлетворение актуальных 
потребностей [1]. 
По  мнению  психологов,  эмоции  - 
особый класс субъективных психологических 
состояний, 
отражающих 
в 
форме 
непосредственных  переживаний,  ощущений 
приятного  или  неприятного,  отношения 
человека  к  миру  и  людям,  процесс  и 
результаты его практической деятельности [3, 
с.436].  
 

 
178 
 
Подчеркивая  значение  эмоций  в  личностном  становлении  человека,  В.К.Вилюнас 
пишет:  «Эмоциональное  событие  может  вызвать  формирование  новых  эмоциональных 
отношений к различным обстоятельствам... Предметом любви-ненависти становится все, 
что познается субъектом как причина удовольствия-неудовольствия» [2, с.9].  
Природу  эмоций  возможно  объяснить  следующим  образом.  Как  показано  выше,  в 
психологии эмоции определяются как переживание человеком своего отношения к чему-
либо  (к  настоящей  или  будущей  ситуации,  к  другим  людям,  к  самому  себе  и  т.д.).  Все 
поступки  человека  связаны  с  ощущениями  самого  себя  и  своего  отношения  к 
окружающему  миру.  Действуя,  он  не  только  производит  те  или  иные  изменения  в 
природе,  в  предметном  мире,  но  и  воздействует  на  других  людей  и  сам  испытывает 
воздействия, идущие от них и от своих собственных действий и поступков, изменяющих 
его  взаимоотношения  с  окружающими;  он  переживает  то,  что  с  ним  происходит  и  им 
совершается; он относится определенным образом к тому, что его окружает. Переживание 
этого отношения человека к окружающему составляет сферу эмоций. 
Эмоции позволяют каждому живому существу надежно оценивать свое состояние и 
воздействие  факторов окружающей  среды,  а  также  предвидеть  эти воздействия.  Эмоции 
могут возникать как в реальном, так и воображаемом плане, то есть вызываться не только 
реальными событиями, но и представляемыми объектами. Обычно они не имеют каких-то 
внешних выражений и привязаны к каким-либо определенным ситуациям, возникают при 
различной деятельности человека. 
Эмоции  обычно  следуют  за  актуализацией  мотива  и  до  рациональной  оценки 
адекватности  ему  деятельности  субъекта.  Они  есть  непосредственное  отражение, 
переживание  сложившихся  отношений,  а  не  их  рефлексия.  Эмоции  способны 
предвосхищать  ситуации  и  события,  которые  реально  еще  не  наступили,  и  возникают  в 
связи с представлениями о пережитых ранее или воображаемых ситуациях. 
Таким  образом,  эмоции  -  особая,  своеобразная  форма  познания  и  отражения 
действительности,  так  как  в  них  человек  выступает  одновременно  и  объектом,  и 
субъектом познания, т.е. эмоции  связаны с потребностями человека, лежащими в основе 
мотивов его деятельности. 
Изучение  эмоций  представляют  собой  определенную  важность  и  в  современной 
лингвистике.  Вопрос  о  языковом  выражении  человеческих  эмоций  интересовал  многих 
лингвистов, актуальным он остается и сейчас. С одной стороны это связано с пониманием 
самого  широкого  круга  проблем  индивидуального  опыта  и  человеческой  деятельности  в 
целом,  с  другой  стороны,  со  сложностью  определения  понятия  «эмоция»  и  с  проблемой 
выражения  эмоциональных  значений.  Как  отмечает  В.И.Шаховский,  специфика  эмоций 
заключается  в  том,  что  они  одновременно  являются  и  объектом  отражения  в  языке,  и 
средством отражения самих себя и других объектов действительности, а также то, что их 
невозможно отделить от отражающего субъекта [4]. 
Достаточное  количество  исследований,  связанных  с  изучением  языковой 
репрезентации  эмоций  (Н.Д.  Арутюнова,  Л.Г.  Бабенко,  А.  Вежбицкая,  В.Н.  Телия, 
В.И.Шаховский  и  др.),  позволяет  представить  общую  картину  изученности  проблемы 
эмоций  в  линвистике,  а  также  указать  на  сложность  и  дискуссионный  характер  этой 
области исследований.  
Цель  данной  статьи  —  рассмотреть  языковые  единицы,  выражающие  эмоции 
человека.  Для  выявления  лексики,  которая  связана  именно  с  конкретными  эмоциями 
важно  определить  понятие  «эмотивность».  Под  эмотивностью  мы  вслед  за 
В.И.Шаховским понимаем реализацию эмоций на языковом уровне [4]. 
Психологи  отмечают  универсальность  эмоций,  так  как  все  испытывают  и  будут 
испытывать одни и те же чувства: радость, горе, любовь, грусть. Эмоциональные реакции 
на те или иные предметы и явления одинаковы для людей всего мира, безотносительно к 
их культуре, языку или образовательному уровню. 

 
179 
В реализации эмотивного значения особая роль отводится художественному тексту, 
так  как  именно  в  художественном  тексте  эмоции  отражают  внутренний  мир  героев  в 
различных обстоятельствах, в отношениях с другими субъектами.  
Из  романа  Эрве  Базена  «Гадюка  в  кулаке»  (H.Bazin.  Vipère  au  poing)  нами  были 
выбраны  лексические  единицы,  представляющие  отрицательные  эмоции  гнев  и  страх, 
которые,  являясь  сложными  с  психологической  точки  зрения,  обладают  определенной 
устойчивостью с точки зрения лингвистики.  
Гнев трактуется как эмоция, которая характеризуется стремлением сломить какое-то 
препятствие. Обратимся к примерам. 
(1) Quant à moi, je me tus. Ce déballage me trouvait aphone (HB, p.45).  
(2) Frédie, lecteur passionné, était devenu enragé. 
- La folle ! La cochonne ! répétait-il en se déshabillant, si haut que ses injures traversaient 
la cloison. 
Et, tout à coup, contractant ces termes énergiques, il rebaptisa notre mère : 
- Folcoche! Saleté de Folcoche ! 
Nous ne la connaitrons plus que sous ce nom (HB, p.45). 
Из  текстовой  ситуации  следует,  что  мадам  Резо  решила  устроить  семейные 
исповеди, которые были ей необходимы для того, чтобы дети доносили друг на друга. Это 
вполне  устраивало  ее  любимца  Марселя,  но  разозлило  старших  сыновей.  Эмотивная 
лексика  me  trouvait  aphone,  devenu  enragé  указывает  на  эмоциональное  состояние 
персонажей, как реакцию на несправедливость: Марсель, исповедь которого была больше 
похожа  на  донос,  был  восхален  матерью.  Особо  сильное  по  интенсивности  проявление 
эмоции  было  у  Фреди,  которого  к  тому  же  лишили  возможности  читать.  По  шкале 
интенсивности эмоция гнев в примере (2) является наиболее интенсивным и devenu enragé 
выражает  ярость.  Проявление  ярости  подтверждается  также  контекстом:  именно  здесь 
мадам  Резо  навсегда  получила  свое  меткое  прозвище  Folcoche  (Психомора):  Nous  ne  la 
connaitrons plus que sous ce nom. 
В  следующем  примере  эмоция  гнев,  передаваемая  существительным  la  rage,  имеет 
оттенки ярость/злость/ненависть и выражает  чувство ненависти персонажа, Жана Резо, к 
своей матери.  
(3)  La  rage  au  cœur,  je  dus  assister  au  sauvetage  de  Folcoche  par  elle-même.  Sauvetage 
par  elle-même,  je  dis  bien,  car  elles  étaient  deux  dans  l'Ommée :  la  fragile Mme  Rézeau,  toute 
couturée,  sans  muscles,  manquant  de  souffle,  et  l'indomptable  Folcoche,  décidée  à  vivre  son 
double,  malgré  l'eau  sale  qui  lui  trempait  les  cheveux,  lui  rentrait  dans  la  gorge,  vivement 
recrachée, malgré nos silencieuses prières à Satan (HB, p.112). 
Благодаря  эмотивной  лексике,  удалось  описать  внутренний  мир  сразу 
повзрослевшего в своих суждениях подростка.  
В  нижеследующем  отрывке  показано  нарастание  эмоционального  состояния 
Психоморы  на  примере  глагола  glapir.  На  интенсивность  проявления  эмоции  гнева 
указывает префикс, который употреблен через дефис re-glapit.  
(4) - Retire ce crayon ! glapit, ou plutot s'étrangle, Folcoche. 
Silence. L'assaillant se concerte. Papa émet faiblement : 
- Serait-il arrivé quelque chose à ce petit ? 
Pour le rassurer, je siffle trois ou quatre mesures de La Petite Emilie. 
- Et il se fiche de nous. Avec ça ! Re-glapit Folcoche. 
Prodigieusement, intéressés et tout regaillardis, Cropette et Frédie contemplent, du bout du 
couloir, ce spectacle stupéfiant d'un enfant Rezeau refusant sa porte à la justice familiale. Je ne le 
vois pas, mais je les devine, car la mégère, au paroxysme de la fureur, leur jette brusquement : 
- Allez-vous rentrer dans vos tanières, vauriens ! 
-  De  la  tenue,  ma  chère,  de  la  tenue !  répète  sans  arrêt  M.Rezeau.  Les  cris  n'avancent  à 
rien. Nous sommes des Rezeau, que diable (HB, p.114). 

 
180 
Высшая  степень  эмоционального  состояния  злости  и  ярости  в  данном  контексте 
достигается сочетанием au paroxysme de la fureur. 
Следующий пример интересен тем, что отец Резо, безвольный, всегда безропотный, 
выражает вспышку гнева, направленную на свою могущую жену. Однако сатира и ирония, 
которые пронизывают данный контекст, показывают преходящий характер этой вспышки 
гнева. Эмотивная лексика дает обратный эффект: не успев появиться, эмоция утихает, тем 
самым еще более подчеркивая слабость, бесхарактерность этого персонажа.  
(5) Alors se produisit un évenement considérable. Le grand chasseur se campa devant son 
épouse, les veines de son cou se gonflèrent et le tonnerre de Dieu lui sortit de sa bouche : 
- Non, mais, Paule! Est-ce que tu vas nous foutre la paix, oui ! 
-Vous dites? 
Folcoche restait pétrifiée. Papa ne se controlait plus. Ce lymphatique devint violet. 
- Je dis que tu nous casses les oreilles. Laisse ces enfans tranquilles et fous-moi le camps 
dans ta chambre. 
Nous  jubillons.  Mais  l'excès  même  de  cette  colère  de  faible,  bien  douce  à  nos  tympans, 
nuisait  à  notre  cause.  Folcoche  connaissait  son  métier.  Elle  ne  bougea  pas  d'un  centimètre,  se 
statufia dans le genre noble (HB, p.48). 
Страх  как  отрицательная  эмоция  может  возникнуть  не  только  в  реальной,  но  и 
воображаемой ситуации опасности. Например: 
(6)  Mon  père  devint  très  blanc.  L'indult !  Remettre  en  question  ce  glorieux  privilège,  le 
supprimer  peut  être...  Impossible !  Toute  la  gloire  Rezeau,  si  pénible  aux  Kervadec  (dont  la 
chapelle  particulière  ne  bénéficie  pas  de  la  même  faveur),  reposait  sur  ce  droit  d'entendre  la 
messe à domicile, même le dimanche. Mon père fit un geste d'horreur (HB, p.62).  
Эмотивы  devint  très  blanc,  fit  un  geste  d'horreur  передают  эмоциональное  состояние 
страха (скорее всего, перед женой) и беспокойства по возможной потере славы семейства 
Резо.  Это  пример  создания  как  реальной,  так  и  воображаемой  ситуации  для  реализации 
эмоции персонажа.  
(7) Cropette était blanc comme une mariée (à jamais compromis, le frère!) J'avais préparé 
un flacon. Je comptai – c'est long ! - je comptai cent gouttes et rétablis le niveau avec la même 
quantité d'eau (HB, p.109). 
В  примере  (7)  эмотив  était  blanc  comme  une  mariée  представляет  эмоцию  страх, 
выражая  внутреннее  состояние  персонажа.  Контекст  позволяет  уточнить  вид  страха.  Из 
текстовой  ситуации  мы  узнаем,  что  сыновья  решили  отравить  мадам  Резо,  и  участие 
принимал  даже  ее  любимчик  Кропетт.  Речь  идет  о  страхе-боязни  перед  конкретной 
опасностью  —  самого  акта  отравления  и  боязни  раскрытия  содеянного  после  вскрытия 
(Mais l'autopsie révélera l'empoisonnement!).  
Таким  образом,  исследование  репрезентации  эмоций  неразрывно  связано 
одновременно с разумом и с чувственной, духовной сферой человека. В художественном 
тексте  все  данные  о  персонажах,  их  характерах  и  мыслях,  истории  их  жизни  не  только 
придуманы  автором,  но  и  отобраны  и  организованы  таким  образом,  чтобы  они  служили 
реализации  авторского  замысла.  Эмотивная  лексика  способствует  осознанию  идейного 
смысла художественного текста и пониманию психологии человека в целом. 
 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1
 
Большой психологический словарь / Сост. Мещеряков Б., Зинченко В. М.: Олма-
пресс. 2004. 
2
 
Вилюнас  В.К.  Основные  проблемы  психологической  теории  эмоции  // 
Психология эмоций. Тексты. М.: Изд-во МГУ, 1993.  
3
 
Немов Р.С. Психология. М.: Владос, 2003.  

 
181 
4
 
Шаховский В.И. Категоризация эмоций в лексико-семантической системе языка. 
Воронеж: Изд-во Воронежского ун-та, 1987. 
5
 
HB- Bazin H. Vipère au poing. - Moscou: Editions du Progrès, 1979. 
 
 
ТҮЙІН 
 
Мақалада  көркем  мәтіндегі  қорқыныш  пен  ашу  эмоциялары  тілдік  репрезентативтілігі 
қаралады. 
 
RESUME 
 
In  the  article  the  author  considers  the  language  representation  of  emotions  of  the  words  “страх” 
and “гнев” in the context of a literary text. 
 
 
 

 
182 
ӘОЖ 81’276:33:005.912 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А.Е. Абдрахманова 
Еуразия гуманитарлық институты, 
ф.ғ.к., доцент 
Ұлттық сипаттағы 
лингвомәдени 
бірліктер 
 
Аннотация 
Бұл  мақалада  қазақ  халқының  салт-
дәстүр,  әдет-ғұрпымен  тікелей  байланысты 
туындаған  ұлттық  танымдық  лингвомәдени 
топтарды  ұлттық  салт-дәстүр  лингвомәдени 
бірліктері 
ретінде 
қарастыру 
керектігі 
жөнінде  айтылады.  Өйткені  ол  сөздердің 
көпшілігі  ұлт  дүниетанымындағы  адам 
санасында  берік  орын  алған  салт-дәстүрге 
байланысты сөздік қорымызға енген. 
Түйін  сөздер:  лингвомәдени  бірліктер, 
фразеологиялық  мағына,  ұлт  тілі,  ұлт 
танымы,  көркемдік  мән,  ұлттық  мінез, 
дүниетанымдық лексика. 
 
 
Тіл  білімін  зерттеуші  ғалымдар  ұлт 
танымын  беретін  шығарма  ұлт  тілінде 
жасалып,  қабылданған  жағдайда  көркемдік 
және  қабылдау  немесе  жеткізу  тұрғысынан 
болсын  жоғары  деңгейде  болып  шығады  дей 
келіп, бұл ерекшелікті «ұлт тілі – ұлт танымы 
– көркемдік мән» үштік бірлігінің бір-бірімен 
сабақтастығы арқылы түсіндіреді. Кез келген 
көркем  шығарма  тілінде  кездесетін  қазірде 
көне боп саналатын немесе тарихи сөздердің, 
архаизмдердің 
халықтың 
сол 
кездегі 
күнделікті 
тұрмыс-тіршілігімен, 
салт-
дәстүрімен  байланысты  пайда  болуының 
өзіндік себептері болады.  
Осыған  байланысты  зерттеуші  Ж. 
Абдрахманова 
жазушы 
Ә. 
Кекілбаев 
шығармаларындағы  ұлттық-дүниетанымдық 
лексика  топтарын  тарихи  дүниетанымдық 
лексика,  тұрмыс-тіршілік  дүниетанымдық 
лексика, 
психологиялық 
дүниетанымдық 
лексика 
деп 
бөліп 
қарастырса 
[1], 
Г.Снасапова  дүниенің  тілдік  бейнесіндегі 
ұлттық  сипатты  айқындаушы  лингвомәдени 
көрсеткіштерді  тіл,  мәдениет  пен  өркениет 
ұғымдарының  өзара  байланысы  тұрғысында 
талдайды  [2].  Ал  Қ.  Қайырбаева  «Қазақ 
тіліндегі  этномәдени  атаулардың  символдық 
мәні»  атты  зерттеуінде  тілде  мәңгілік 
ақиқатты  көрсету  үшін  қолданылған  мәдени 
символдардың 
көп 
өзгерістерді 
бастан 
кешіріп  ұжымдық  санадағы  образдарға 
айналатынын 
айтады. 
Олар 
этностың 
дүниетанымын,  өмір  сүру  ерекшелігін, 
талғам-танымын  көрсететін  рухани  мәдениет 
негізі  –  салт-дәстүр,  әдет-ғұрыптардан  анық 
көрінеді дейді [3, 25-б.]. 
 

 
183 
 
Белгілі  бір  ұлттың  дүниеге  көзқарасын,  өмір  сүру  ерекшелігін,  талғам-танымын, 
ұлағат-өнегесін оның рухани мәдениет  үлгілері – салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпынан көруге 
болады,  сондықтан  қазақ  әдебиетінің  көрнекті  жазушысы  Сәкен  Жүнісов  прозалық 
шығармаларындағы  дүниетанымдық  сөздерді  халықтың  салт-дәстүр,  әдет-ғұрпымен 
тікелей  байланысты  туындаған  ұлттық  танымдық  лингвомәдени  топтарына  жатқызып, 
ұлттық  салт-дәстүр  лингвомәдени  бірліктері  ретінде  қарастырған  жөн.  Өйткені  ұлт  өмір 
сүріп өткен даму үрдісі бойынша қалыптасқан сөздердің көпшілігі ұлт дүниетанымындағы 
адам  санасында  берік  орын  алған  салт-дәстүрге  байланысты  сөздік  қорымызға  енгені 
белгілі.  
«Тіліміздегі  тұрақты  тіркестердің  мағыналық  астарында  халықтың  ерте  уақыттан 
бергі өмірінің бүкіл болмысы сақталып суреттеледі. Халықтың күнкөріс, тұрмыс-тіршілік 
негізінде жан-жақты өрбіген түсінік пайымдаулары, соған байланысты қалыптасқан салт-
дәстүр,  әдет-ғұрыптардың  өзгешеліктері  тілдік  қолданыстағы  тұрақты  тіркестерден 
көрініс табады. Сондықтан тұрақты тіркестер – халқымыздың ұлттық ерекшелігін бойына 
сіңірген  басты  мәдени  байлығымыздың  бірі.  Әр  ұлттың  тіліндегі  фразеологизмдердің 
тұтас  жиынтығы  сол  ұлт  тіліне  тән  өзіндік  бейнелі  сөз  орамдары  арқылы  оның  бүкіл 
заттық, рухани өмірінен хабардар етеді» [4, 3-б.]. 
Дәстүрлі тіршілік пен мәдени өмір фразеологиялық мағынаның пайда болуына әсер 
етеді.  Образға  негізделген  көрініс  тіл  арқылы  жарыққа  шыққанда,  ондағы  ұлттық 
қабылдау,  қазақи  дүниетаным,  ойлау  ерекшеліктері  бірден  аңғарылады.  Сөзіміз  дәлелді 
болу үшін қаламгердің шығармасынан мысал келтірсек. 
...Қарасай көзін тайдырып әкетіп, қалтасынан шақшасын алды да, ерніне жарты уыс 
насыбайды сала беріп, «жас отаудың» отына май құя салды [5, 158-б.]. 
Отқа май құю – қазақ халқының салт-дәстүрі, яғни жаңа түскен келін мен күйеудің 
босағаны  бірінші  аттағанда  берер  ырым-сыбаға,  жол-жорасы  (Келіннің  қайын  атасының 
үйіне бірінші рет келгенде жасайтын ырымын «отқа май құю», «отқа салар» дейді) [6, 22-
б.]. 
Салт-дәстүрлер  әрбір  халықтың  тәлім-тәрбие  беру  ережелері  мен  нормаларының 
жинағы  болып  табылады  және  олар  жазылмаған  заң  есебінде  жүреді.  Ислам  дәуірі 
адамдардың діни сенімін тұрмыс-тіршілігінің барлық саласына бейімдеп, құдайға мінәжат 
ету  мен  табыну  тәрізді  культтік  ұғымдарды  білдіретін,  мәселен,  отқа  май  құю  сияқты 
тұрақты тіркестер тобының тууына себепші болды. Ал ұсынылған сөйлемдегі бұл тұрақты 
тіркес өзінің тура мағынасында емес, салт-дәстүр, наным-сенімдер негізінде қалыптасқан 
тұрақты тіркес ретінде дау-дамайлы жайды өршіте түсті, жел берді [6, 422 б.] ауыспалы 
мағынасында жұмсалып тұр. 
Қазақ  тұрмысындағы  әйелге  қатысты  тамыры  терең,  ұлттық  сипаты  теңдессіз, 
қасиетті салт-дәстүрдің бірі – төркіндеу. Төркіндеу – ұзатылған қыздың өмір бойы өтеуге 
тиісті борышы. 
– Қайда жіберуші ем, үйіне барып келеді. 
– Ешқайда да бармайды. Отыр әлі желіктірмей. 
–  Бір  жыл  бойы  қара  жамылып  отырғаны  де  жетер.  Барсын.  Біраз  серпіліп 
қайтсын  [5,  43-б.].  Автордың  серпіліп  қайтсын  тіркесін  қолдануының  мәнісі  мынада 
болса  керек:  Ертеде  ұзатылған  қыз  туған  ауылына  жыл  жетпей  бармаған.  Тіпті  ауылы 
шалғай  болса,  екі-үш  жылға  дейін  туыстарын  көрмейтін  кездері  де  болған.  Өзінің  аман-
саулығын  білдіріп,  тұрмысындағы  хал-жайын  таныту  үшін  және  елі  мен  жеріне  деген 
сағынышын  басып,  туыстарының  арасында  біраз  күн  ойнап-күліп  қайту  үшін  арнайы 
сапар шегеді.  
Антұрған  «қырық  жетіңді  байлап-матап берер малы жоқ  «тақыр кедей» еді,  аяқ 
астынан қалыңсыз әйелге жарыды-ау!» деп қалжыңдаса керек [5, 336-б.]. Қазақ салтында 
қырық жеті – айттырылған қыз үшін төленетін қалың мал мөлшері [6, 563-б.].  
Әлі де бір кәдеге жарасам, сол жетеді [5, 153-б.]. Кәде – қалыптасқан дәстүр, жөн-
жора,  салт-жоба  [6,  369-б.].  Келтірілген  мысалда  кәдеге  жарау  –  қажетке  жарады,  бір 

 
184 
пайдаға  асты;  іске  асты,  бір  керегіне  жарады  [6,  242-б.]  деген  тұрақты  тіркес  ретінде 
жұмсалған. 
– Байқаймын, олжалы көрінесіздер, сауға. 
– ...Шынымды айтайын,  – байлар едім, бірақ мұның сыры болып тұр. Бұл өзі  осы 
өңірді шулатып жүрген арлан. Әдейі елге апарайық деп ек [5, 32-б.]. Сауға – 1. Соғыстан 
түскен олжадан не ауланған аңнан берілетін сый. 2. Ауысп. Араша сұрау, бір жолға ашуды 
қи деген мағынада айтылады [6, 716-б.]. Бұл контексте сауға алғашқы тура мағынасында 
қолданылып тұр. Мұндай халық дәстүрінен қазақ жұртының жомарттығы байқалса керек. 
–  Жарайды, қисынын табармын. Бірақ, – деп бала басын қисайта қарап күлімсіреді, 
– алдын-ала ырымын жасаңыз. Көрімдігі кейін. 
–  Егер сен жеңгелікте тұрып, жігіт көңілінен шықсаң, жан пида, – деп Ақан атын 
тоқтатты  да  сұқ  қолына  тағып  жүретін  қадірлі  бұрама  сақинасын  алып,  –  шеш 
биялайыңды, – деді. 
...  Әйтсе  де  есіңізде  болсын,  жүйткіген  жүрек  болмаса,  желіккен  жел  көңілге 
жеңгетай бола алмаймын, – деп жұмбақтаған бала оқыс тебініп қалып шаба жөнелді [5, 
36-б.]. 
Қыз  бен  күйеу  жігіттің  арасында  делдал  болып  жүрушілікті  немесе  күйеу  жігіттің 
қыз  жеңгесіне  беретін  сый-сияпаты,  ырым-кәдесін  жеңгелік  деп  атайды  [6,  295-б.]. 
Жеңгеліктің  сыйлығы  ретінде  Ақанның  алтын  сақинасы  ұсынылып  тұр.  Қалқа  бала  мен 
Ақан  арасындағы  әдемі  қалжыңды  жазушы  қазақ  халқының  әдет-ғұрпымен  шебер 
қиюластырған.  Қасқыр  байлау,  айыбын  жуу  тәрізді  салт-дәстүрмен  ілесе  қолданылатын 
этикет  үлгілерімен  бірге  көрімдік  сияқты  ырым-жоралғылар  да  белгілі  бір  бата-
тілектермен қоса қолданылып, бір нәрсе сыйлау арқылы іске асып отырған. 
–  О кім ол? Қандай қонақ мезгілсіз жүрген? 
–  Ұры  қонақ.  Қадірлі  қонақ,  –  деп  жігіт  жымыңдағанда,  Қадишаның  жүрегі  су 
етті: «Ұры қонақ!» [5, 76-б.]. 
Айттырған  қызға  тойдан  бұрын  күйеудің  жеңгелеріне  деген  сыйлықтарын  алып, 
қыздың аулына жасырын келу дәстүрін ұрын келу дейді [6, 544-б.]. Келтірілген мысалдағы 
ұры қонақ дегені ұрланып келген күйеуді меңзеп тұрғаны. 
Келіндердің күйеуінің және оның туған-туыстарының, ауылдың үлкен адамдарының 
атын  атамай,  оларға  жанама  ат  қоюы  ұлттық  стереотиптегі  салт-дәстүр  лингвомәдени 
бірліктер  болып  есептеледі.  Мысалы:  Бәрін  ұстап  отырған  осы  Қайкен  деуге  болады. 
Жеңгелері  де  оны  ерекелетіп,  алдап  ұстайды.  «Сылқым  жігіт»,  «Ерке  бала»,  «Сал 
жігіт» дегенге төбесі көкке жеткендей болады [5, 407-б.].  
Қазақ  халқы  жесір  қалған  әйелді  иелену  дәстүрін  әмеңгерлік  деп  атайды  [6,  88-б.]. 
С.Жүнісов  «Жапандағы  жалғыз  үй»  романында  жесір  қалған  келіні  Ақбөпені  қайнысы 
Халелге  қосқысы  келген  Қарасайдың  ниеті  арқылы  ата  салтымыздағы  әмеңгерлік 
дәстүрінің мәнін былайша береді: 
–  Ана  кішкентайларды  жетімсіретпейік,  жат  жұрттың  қолына  қаратып 
жүдетпейік деген болулары керек, – деп Қарасай әңгімені алыстан орағытып, бықсытып 
отырды да, әлден уақытта барып лап еткізді. – Халелім де ер жетіп, ақылы толысты. 
Отау  иесі  болатын  шаққа  кәміл  жетті.  Әмеңгерлік  құдай  жолын  түсінген  екен. 
Айналайын  Ақбөпе  екеуі,  аман  болса,  елдің  алды  болатынын  өзім  сезем.  Құдасымен 
болған осындай әңгімеден кейін енді Қарасай баласы Халелді үгіттейді: 
– Бірақ сұм ажал дегендеріңе жеткізбеді. Ана кішкентайлары да тірі жетім. Енді 
оларды  біреуге  телміртіп,  жаутаңдатып  қоюдың  реті  болмас.  Олай  болған  күнде 
Жәлелдің  аруағы  ырза  емес.  Ендігі  айтарым,  оларға  аға  ғана  емес,  Жәлелдің  орнына 
қамқоршы бол. Қанатыңның астына ал. Ақбөпештей бала ілуде кездесер. Атадан қалған 
мирас бар. Оны да тентіретіп жіберу атамызға лайық емес [5, 38-б.]. 
Біреуге  телміртіп,  жаутаңдатып  қоймау,  аруағы  ырза  болмау,  қамқоршы  болу, 
атадан  қалған  мирас,  тентіретіп  жіберу  атамызға  лайық  емес  сияқты 
лингвокультуремалар әмеңгерлік бойынша орныққан стереотиптер болып тұр.  «Тілімізде 

 
185 
әмеңгер сөзі кірме сөздер тобына жатады, Радлов сөздігінде (2-т., 945-950 бб.) һәман/әмен 
сөздері  «дәл  өзі,  соның  өзі»  деген  дәлдікті  нұсқайтын  мағына  береді,  әм  сөзі  –  әрекет 
иесінің  басқа  біреулермен  бірлестігін,  ортақтығын,  өзара  байланысын  білдіреді.  Түркі 
тілінде  әтәган  сөзі  әйел,  зайып  (супруга)  мағынасын  ал,  амін  сөзі  «адал,  сенімді»  деген 
ұғымды  береді.  Яғни  әмеңгер  сөзінің  бастапқы  негізі  амін//амаган  (адал,  сенімді  әйел) 
деген сөздердің дыбыстық өзгеріске ұшырап (а~ә, і~е) амін-әмен болып өзгеріске түсуінен 
туындап, ал -гер жұрнағы іс-әрекет иесінің атауын білдіреді деп болжаймыз» [7, 22-б.].  
Сүйінші – қуанышты жеткізген адамға берілетін сый-сияпат, жоралғы [6, 750-б.].  
–  Аһа-ей,  Ай-ей!  Таулар,  таулар!  Шыңдар,  құздар!  Сүйінші,  сүйінші!  Сүйіншімді 
беріңде-е-ер! Мен енді жалғыз емеспін, менің де ұлым болады. Жаңа дүниеге жаңа ұрпақ 
келеді. Жаңа ұрпа-а-ақ! Ұрпа-а-ақ! [5, 323-б.]. 
Ендігі  кезекте  көркем  мәтіндегі  ұлттық  мінез  лингвомәдени  бірліктердің 
қолданысына тоқталар болсақ. 
Болмыс  «ұлттық  мінез»  ұғымымен  байланысты.  Ұлттық  мінез  этнопсихологияның 
негізгі  ұғымы  бола  отырып,  менталитетке  табиғаты  жақын  болғанмен,  оның  өзіндік 
ерекшеліктері  бар.  Ұлттық  мінезді  белгілі  бір  әдеп  қалыптарының  жиынтығын 
зерделемей, құндылықтарға деген бағытының басымдылығын білмей тану қиын. «Ұлттық 
мінез  –  көпқырлы  құбылыс.  Мәселен,  неміс  халқын  ежелден  ұқыпты,  тәртіпті  десе, 
жапондықтарды,  қытайлықтарды,  кәрістерді  еңбекқорлар  деп  атайды,  ал  шведтер  мен 
финдерді  салқынқанды,  ұстамды  жандар  десе,  испандар  мен  итальяндарды,  керісінше, 
қызуқанды,  темпераменттілер  деп  атайды.  Әрине,  бұл  қасиеттер  ұлттық  менталитетті 
толық  түсіндіре  алмайды,  бірақ  әртүрлі  табиғи-тарихи  ортада  өмір  сүрген,  дамыған, 
өркениеттенген  халықтардың  өзгешеліктерінен  деректер  бере  алады,  оларды  жан-жақты 
қарастыруға түрткі болады» [8, 33-б.].  
Ұлттық  мінез  туралы  айтқанда,  қазақ  халқының  мінезіне  тән  рухани  әрі 
адамгершілік  құндылықтарды  жоғары  бағалау  ерекшелігін  айту  керек.  Ондай 
құндылықтарға  ақкөңілділік,  адалдық,  батырлық,  үлкенді  құрмет  тұту,  намыс,  т.б.  асыл 
қасиеттерді  жатқызуға  болады.  Әрбір  адам  үшін  бұл  қасиеттер  ерекше  жоғары 
бағаланады.  «Өткен  күндер  белгісі»  повесінің  бас  кейіпкері  атынан  сөйлеп  тұрған  автор 
қазақ  ұлтына тән  ұялшақтық  мінезді,  үлкеннің  алдында  суырылып  сөйлеуді  ерсі  көретін 
қазақи тәрбие көрген бала мінезін былайша береді: 
–  Өй,  қайырлы  болсын  айтсайшы  ағайға,  -  деп  күңк  етті.  Бірақ  мен  сондайдан 
қатты  ұялатын  ем.  Үндеместен  отыра  бердім.  Расында  да  кішкентай  балаға 
жараспайды екен. 
Әкемнің бір досы осы ұялшақтығымды сезіп қалғандай: 
–  Ыдырыстың  баласы  қайда?  Жаңа  тұр  еді  ғой,  –  деп  мені  іздей  бастағаны  бар 
емес пе. Бетім ду ете қалды [5, 405-б.].  
Абай  өзінің  он  жетінші  сөзінде  қайрат,  ақыл,  жүрек  үшеуін  айтыстырып,  бәрін 
жүрекке бағындырады, себебі жүрек – махаббат, имандылық, ар-ұяттың орналасқан жері. 
Қазақ  ұлты  болмысының  ерекшелігі  осыдан  көрінеді.  Махаббат,  имандылық,  ар-ұят 
сияқты  қасиеттерсіз  сабырлылықтың  болуы  мүмкін  емес.  Сабыр  сақтаған  адам  ғана 
қанағатшыл.  Қанағатсыздықты  қазақ  қашанда  шектен  шыққандық  деп  түсінген.  Шектен 
шығу,  астамшылдық  жасауды  қазақ  бекершілік  деп  есептеген.  Жазушы  халықтан  қалған 
осындай  философиялық  түйінді  көкейінде  түйе  отырып,    кейіпкерлерін  былайша 
сөйлетеді: 
– Құй, Ағайша. Өмір қайтып келмейді. Дүние бізді таппайды, біз дүниені табамыз. 
Қолдан  мал  кеткенмен,  бақ  кеткен  жоқ.  Мынау  емес  пе  бақыт  деген,  Ағайша!  –  деп 
сылдыратып стол үстіне бір топ кілтті бір соқты. Япишкина Қарапет деп отырғанда, 
оны Ағайша деп қазақша атағанына өзі мәз боп күліп жатыр. 
– Пр-р-равильно, ком-пон...компонион! – Агафия тілі күрмеле сұқ қолын шошайтып, 
стаканға тағы құйды. – Складқа тұр деп мен ақыл беріп ем ғой. Мені тыңдасаң өлмейсің. 

 
186 
Совхоздың бар тетігі екеуміздің қолымызда. Ақша болса, бәрі болады. Сол үшін [5, 180-
б.]. 
С.Жүнісовтің  дүние-байлыққа  жақын  кейіпкерлерінің  осындай  жағымсыз 
қылықтарын  әшкерелеуінің  астарында  байлық  «бір  жұттық»  деген  қазақ  түсінігін 
аңғарамыз. 
Жазушы прозалық шығармасының қайсысында болмасын кейіпкерлер мінезін қазақ 
ұлтына  ғана  тән  ұғымдармен  ашады:  Қашанда  ұрыс  шығарып,  үй  ішіндегі  адамдарды 
қуырдақша  қуырар  алдында,  Қарасай  осылайша  белгілі  нәрсені  түсінбегендей  жорта 
қазбалап  сұрап,  соқтығуға  қара  іздейтін  [5,  33  б.].  Сөйлемдегі  қуырдақ  сөзінің  ұлттық 
тағам  ретіндегі  мағыналық  табиғаты  тек  қазақ  тілінде  ғана  толыққанды  түрде  түсінікті 
болады.  Бірақ  сөйлемде  бұл  сөз  тура  мағынасында  емес,  апшысын  алу,  берекесін  кетіру 
ауыспалы  мағынасында  жұмсалып,  қуырдақ  сөзіне  -ша  жұрнағының  жалғануы  арқылы 
қуырдақша қуыру тұрақты теңеуін жасап тұр.  
– Осы сенің мінезің-ақ, жоқ нәрсеге кілт ете қаласың. Кідісің, - деді Атымтай. 
–  Сенің  де  мінезің  оңып  тұрған  шығар.  Жығылып  жатып,  сүрінгенге  күлесің-ау. 
Жарайды, қанмен кірген мінезді екеуміз енді түзей алмаспыз. Мінезсіз адам болмайды. ... 
Мен  кіді  емеспін.  Дұрыс  таба  алмадың.  Мен  –  шамшылмын.  ...Сен  менен  ойыңдағыны 
бүгіп, әлденені жасырғаныңды сезсем-ақ, шамдана кететінім содан [5, 321-б.]. 
Кіді  –  сәл  нәрсеге  секем  алғыш,  кілт  етпе,  шамшыл  –  1.  шамқой,  шамкес, 
шамданғыш. 2. Ауысп. Қисық, қыңыр, қырсық, ызақор [6, 436-б.]. 
Қазақтың  кең  сахарасындай  мінезі  кең,  жерін  жыртып,  кейін  қазбасаң  біле 
бермейтін, бар алтынын ішке сақтайтын, ғажайып бай жердей, мақтаншақтығы жоқ 
тұйық,  самал  желіндей,  баяу  тербелген  көліндей  жуас,  бұлтсыз  мөлдіреген  кіршіксіз 
аспанындай жүрегі таза, ақ көңіл [5, 230-б.]. 
Кейіпкер мінезін қазақ елінің жерімен, байлығымен, табиғатымен теңестіру арқылы 
жазушы оның қазақи ұлттық мінезін бейнелеп тұр. 
Сәкен  Жүнісов  кейіпкерлерінің  іс-әрекеті,  мінез-құлқы  арқылы  қазақтың  ұлттық 
менталитетін шебер берген. Мал өсіруші халықтардың бірі – қазақтар. Көшпелі халықтың 
менталитеті  басқа  отырықшы  елдерге  қарағанда  кейбір  ерекшеліктерімен  ерекшеленген. 
Ол  ерекшеліктер,  біріншіден,  ұдайы  мал  бағып,  соның  соңында  көшіп-қонып  жүруі.  Ол 
үшін  көбінесе  ен  дала,  жазық  жайлаулардың,  тіпті  шөлді  жерлердің  қажеттілігі  еді. 
Екіншіден,  көшпелі  халықтың  бүкіл  өмір  сүру  тәсілі,  әдет-ғұрпының  сол  көшпелі 
тұрмысқа бейімделуі, көшпелі мал өсіруші елдің бүкіл тұрмысы, тұрған үйі, киген киімі, 
ішкен тамағы, бәрі сол жағдайға сәйкестендірілгені. Үшіншіден, көшпелілердің бір жерге 
шоғырланбай,  мал  бағу  жағдайына  сәйкес  ауыл-ауыл  болып,  бірінен-бірі  алшақ  тұруы. 
Сонау скиф,  сақ дәуірінен бастап қазақ халқы малды ен далада,  шөлді жерлерде баққан. 
Сондықтан  олар  сол  қыстың  боранына,  жаздың  аптап  ыстығына  төзімді,  еті  дәмді  қой, 
жылқы, түйе малын ұстаған. Мал өнімі  ішсең – сусын, жесең – азық, кисең  – киім, тұрсаң 
– үй, ал тауар айырбасында – ақша ретінде пайдаланылған.  
Осыған дәлел ретінде талданып отырған көркем шығармадан мысал келтірейік: 
...Қарасай  саусағына  түкіріп,  сан  қолдан  өтіп  ескі  шүберекше  босаған  бір  топ 
ақшаны майыстырып, асықпай санады. Ең соңғысын қайырғанда бетіне қан теуіп, қалы 
жыбыр етті. Тағы санады.  
–  Базарда ет арзан екен. Ыстықта саситын болған соң, арзанға бердім. 
–  Не дейт... Ақ адал малдың етін арзан бердім дегенше, менің етімді арзанға бердім 
десейші.  Енді  сен  қалып  ең  бұл  үйде  менің  етімді  жемеген.  Шық  үйден.  Шық  деген  соң 
шық! Батыр қараңды [5, 125-б.]. 
Жазушы  кейіпкеріне  «менің  етімді  арзанға  бердім  десейші»  деген  сияқты 
сөйлемдерді  айтқыза  отырып,  оның  сараңдығын  көрсетумен  қатар,  сөз  астарында  қазақ 
халқына  тән  ұлттық  болмыс  малжандылықты  байқатып  тұр.  С.  Жүнісов  шығармасында 
тілді  тарихи  дәуірге  сай  сөйлету  ерекшелігімен  бірге,  сол  кезеңдегі  ұлттың  байырғы 
дүниетанымын  көрсете  алған.  Себебі  кез  келген  ұлт  тілінде  сол  ұлттың  тілінде  ғана 

 
187 
мағынасы жан-жақты, табиғи түрде өз деңгейінде көріне алатын сөздер кездеседі. Мұндай 
сөздерді 
С.Жүнісовтің 
көптеп 
қолдануы 
жазушы 
шығармаларының 
қазақи 
дүниетанымдық көрінісін байқатады.  
Қазақтардың  дүниетанымына  көшпелі  өмір  салты  ерекше  ықпал  етті.  Қазақ  –  дала 
кеңістігіндегі  әр  көріністің,  әрбір  іс-әрекет  пен  мінез-құлықтың  байыбына  жетуге, 
олардың түйінді жағын анықтауға мән берген халық. Олар өз тілінде табиғи және көшпелі 
әлеуметтік  өмірін  тікелей  бейнелеп  беруге  әуестенді,  дүниенің  құрылымын,  оның 
жасырын  күштері  туралы  түсінігін  әр  деңгейде  сараптады.  Халқымыздың  идеялық 
ізденістері, ой-өрісінің және сана-сезімінің өсуі, сөйтіп, рухани кеңістігінің ауқымдалуы – 
қазақтардың дүниетаным философиясын қалыптастыруға ықпал етті. Қазақ үшін дүние  – 
тірі  заттың  тіршілігіне  негіз,  оның  өсіп-өнуіне  бастама  боларлық  табиғат  және  ел-жұрт 
ортасы,  туған  жер  мен  елде  қалыптасқан  атамұра  мен  сана-сезімнің  түрлері  мен 
көріністері, рухани мұра мен адамдардың мінез-құлық қатынастарының тәсілдері [9]. 
Қазақ  халқында  «Сабыр  түбі  –  сары  алтын»  деген  мақал  бар.  Сабырлылықты 
даналық  белгісі,  сабырсыздықты  қазақ  арсыздық  деп  білген.  Сабырлылық  таныту  үшін 
ақыл,  ес,  мінез  керек.  Бойдағы  сабырлылық  ойыңа  тұрақтылық,  ісіңе  –  береке,  бойыңа 
қайрат  әкеледі  деп  түсінген  жазушы  «Жапандағы  жалғыз  үй»  романында  кейіпкеріне 
мынандай  мінездеме  береді:  Сырт  қарағанда  Жәміш  ...  ашуының  алды  бар,  арты  жоқ, 
әшейін бір парықсыз жан секілді. Қарасаймен қазір сөзге келіп қалса, енді бір айналғанша 
соның бәрін ұмытып, ... соның қасы мен қабағына қарап жүргені.  Ал, шындап келгенде, 
ол  мүлдем  басқаша:  Жәміш  ұзақ  жыл  отасқан  Қарасайдың  бар  мінезін,  бар  қасиетін  бес 
саусақтай біледі. Оның талайға жасаған зәбіріне де, жұртқа деген арам пиғылына да кәнігі. 
Әйтсе  де,  соның  бәрін  сыртқа  шығармай,  ішке  түйеді.  «Маңдайға  жазған,  құдай  қосқан 
қосағым,  енді  қартайғанда  одан  кетіп  қайда  барам»  деп,  бірнеше  баланың  анасы  болған 
әйел, ендігі жерде от басы, ошақ қасының бүтіндігін ойлайды. Қарасайдың бар қылығын 
кешіретіні де осыдан [5, 126-б.]. 
Кейіпкер мінезін беретін сөздер мен сөз тіркестері арқылы автордың ашуының алды 
бар,  арты  жоқ;  қасы  мен  қабағына  қарау  (райына  қарады,  көңілін  аулады);  сыртқа 
шығармай, ішке түю (сыр бермей іште сақтау); от  басы, ошақ қасының бүтіндігін ойлау 
(үй-іші,  бала-шағасын  ойлау)  сияқты  фразеологизмдерді  қолдануын  шаңырақ  ұйытқысы 
қазақ әйелінің қасиетін көрсетуі деп түсіну керек. 
Қазақ  –  қонақшыл,  қонақжай  халық,  бұл  –  оның  ұлттық  мінезіндегі  басты 
көрсеткіші. Көшпелі қазақ қонақжайлылықтан этикалық, эстетикалық, қала берді даналық 
тағылым іздеген.  
–  Жо-жоқ,  енді  ешқайда  бармайсың,  Файзолла  үйі  ешқайда  қашпайды.  Біздің  үйге 
келген қонақ ешқайда баспайды, қазір Әлекең жалғыз тоқтысын сойып тастайды. 
Әдейі күтініп, дайын тұрғандай. Біреу лезде майшам алып шықты. Даурыға, еліре 
сөйлейтін Әлтай қарт Ақандарды үйге бастап кіргенде, қораға  бас сұға бере бір-біріне 
үйлеспейтін балықтың шырыны мен қымыз исі мүңк ете қалды. 
...– Ал, Ақанжан, қымыз іше отыр, мына бауырсақ пен майды қарбытыңқырап жеп 
алыңдар,  жолда  ашыққан  шығарсыңдар.  Оу,  бірақ  ет  жей  алмай  қаларсыңдар.  Ет 
демекші,  әй,  әй,  мұндар,  мал  қайда,  мал,  –  деп  Әлтай  ауыз  жаққа  қарай  айғайлағанша 
болған  жоқ,  желкесінен,  құйымшағынан  ұстап,  тегене  құйрық  тоқтыны  дедектетіп, 
қара мұртты жігіт: «Ассалаумағалейкум!» деп кірді [5, 101-б.]. 
Осы  бір  далалық  ашық  мінез,  жарқын  көңіл,  кеңпейілділік,  қонақжайлылықты  С. 
Жүнісовтің  прозалық  шығармаларының  қай-қайсысынан  болсын  кезіктіреміз.  Жазушы 
шығармалары  тіліндегі  мұндай  тілдік  қолданыстар  сонымен  қатар  ұлттық  мәдениеттің 
көрінісін көрсетеді. Мысалы:  
– Жәміш-ау, қазанға жылқы етін салыпсың. Соғымның сыбағасы өз алдына. Құдаға 
тартар басың қайда? [5, 33-б.]. 
–  Ал  Ырыскелді  қарағым,  ертең  кел  біздің  үйге,  сыбағаңды  жеп  кет,  осы 
шақырғаным, ұмытпа, кел ертең. 

 
188 
–  Жоқ,  ақсақал,  қазір  сыбаға  жеп  жүретін  уақыт  емес,  әуелі  сізбен  кеңседе 
сөйлесейік, содан соң барармын, – деп Ырыскелді суық жүзбен қала берді [5, 429-б.]. 
Осы  үзіндідегі  кейбір  сөздердің  мән-мағынасына  тоқталып,  лексикалық  шолу 
жасасақ. 
Соғым – қыста союға арнап бағып семірткен мал; қыста сойылуға арналған, бағып-
күтілген семіз мал. Сыбаға – заттан, астан бір адамға арналған үлес; 1. Қадірменді, сыйлы 
адамға арнайы сақталған соғым еті, мүше. 2. Ауысп. Әр адамның өзіне лайық еншісі, үлесі: 
а)  еншісіне,  үлесіне  ие  болды;  ә)  жазасын  алды,  сазайын  тартты  [6,  754-б.].  Бұл  сөздер 
қыста  жеуге  арнайы  сойылған  мал  етінен  туған-туысқанына  сақтап  қойып,  дәм  татыру 
мағынасын  беру  үшін  жұмсалып,  қазақ  халқының  қонақжайлылығын,  ағайын,  құда-
жекжат арасындағы үлкен сыйластықты аңғартады. 
Тілдік  амалдармен  қатар  салт-дәстүр,  символдар  тоғысын  құрайтын  және  қарым-
қатынас  кезінде  айрықша  түсіндіруді  немесе  арнайы  ұғымдарға  сүйене  талдауды  қажет 
ететін  аталған  компоненттер  этностар  арасындағы  байланыстарды  тереңдетеді,  сол 
арқылы  жекеленген  халықтардың  дүниетанымын,  аксиологиялық  құндылықтарын  танып 
білуге мүмкіндік береді. 
Қорыта 
айтқанда, 
С. 
Жүнісов 
халық 
тілі 
байлығын, 
оның 
ішінде 
лингвомәденитанымдық  көрсеткіштерді,  ұлт  тілінің  табиғатын  өзінің  көркемдік 
құралдарының  бірі  ретінде  және  кейіпкер  бейнесін  (салт-дәстүрін,  мінез-құлқын, 
дүниетанымын,  тыныс-тіршілігін)  таныта  түсу  мақсатында  қолданған.  Жазушының 
қолданған  дәстүрлі  дүниетанымдық  лексикасы,  мәдени  лексика  элементтері  тіл  мен 
ұлттың  бірлігін  көрсетеді,  ұлт  тіршілігінің  тілдегі  бейнесі  болып  табылады,  кейінгі 
ұрпақтың  ұлттық  салт-дәстүр,  әдет-ғұрыпты,  этномәдени  тіршілікті  тануы  үшін,  өткен 
өмірді  көз  алдына  келтірудегі  құнды  тілдік  фактілер  ретінде  ақпараттық  мәліметтер 
береді. 
 
 

жүктеу/скачать 3,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: