Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2013

 
167 
ӘОЖ 821.512.122 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ә.Қ. Шапауов  
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау 
мемлекеттік университеті,  
ф.ғ.к., доцент 
Cұлтанмахмұт 
Торайғыровтың  
«Айтыс» 
поэмасының 
көркемдік 
табиғаты туралы  
 
Аннотация 
Бұл  мақалада  Сұлтанмахмұт  Торайғыровтың 
“Айтыс” 
дастанының 
көркемдігі, 
құрылымы 
жөнінде  сөз  болады.  Нәтижесінде  диалогиялық, 
сюжетсіз,  лирикалық-философиялық  дастан  екені 
дәлелденеді. 
Түйін  сөздер:  Сұлтанмахмұт  Торайғыров, 
поэма, айтыс, көркемдік ерекшелік, әдеби мұра.  
 
 
Ахмет  Байтұрсынұлы  Қазақ  ССР  Халық 
Ағарту  комиссары  болып  тұрған  уақытта,  қазақ 
халқының әдеби мұрасына байланысты екі комиссия 
құрылғаны  тарихтан  белгілі.  Біріншісі  –  Абай 
Құнанбаевтың  шығармаларына,  мұрасына  жауапты 
болып Мұхтар Әуезов, ал, екіншісі  – Сұлтанмахмұт 
Торайғыровтың  әдеби  мұрасын  жинау,  жариялауға 
жауапты 
болып 
Жүсіпбек 
Аймауытовқа 
тапсырылады.  Сол  ХХ  ғасыр  басында  басталған 
игілікті іс, бүгінгі күнге шейін жалғасын тауып келе 
жатыр [1, 17].  
Сұлтанмахмұттың  шығармалары  тұңғыш  рет 
кітап  болып  1922  жылы  Қазан  қаласында,  араб 
әріптерімен  «Адасқан  өмір»  деген  атаумен  үш 
дастаны  («Айтыс»  дастаны  да  бар)  басылғаны 
белгілі.  Құрастырушысы  ХХ  ғасыр  басындағы 
қазақтың белгілі ақыны Бернияз Күлеев. Екінші рет 
кітап  болып,  ал  шығармаларының  толық  жинағы 
ретінде  алғаш  рет  1933  жылы,  сол  кездегі  астана 
Қызылорда  қаласында,  жазушы-драматург,  өнерпаз 
арысымыз 
Жүсіпбек 
Аймауытовтың 
үлкен 
парасаттылығының  арқасында  дайындап  кеткен 
жұмысы жүзеге асты. Ақынның еліне арнайы барып 
[Ж.Аймауытов. 
– 
Ш.Ә.], 
қолжазбаларын 
жиыстырып,  шын  ниетімен  қамқор  болған, 
нәтижесінде  аласапыран  заманнан  бүгінгі  ұрпаққа 
аманат етуде Жүсіпбектің еңбегі өлшеусіз.  
Қазақ  әдебиеттануында  Сұлтанмахмұттанудың 
ғылыми  негізін  салушы  профессор  Бейсенбай 
Кенжебаев.  Зерттеуші  Б.  Кенжебаев  1947  жылы 
«Сұлтанмахмұттың  ақындығы»  атты  тақырыпта 
кандидаттық  диссертация  қорғады.  1949  жылы 
«Сұлтанмахмұттың  ақындығы»,  1958  жылы  «Қазақ 
халқының 
ХХ 
ғасыр 
басындағы 
демократ 
жазушылары»  (Осы  еңбектің  негізінде  1959  жылы 
докторлық  диссертациясы  дайын  болды.  –  Ш.Ә.), 
1968  жылы  “Сұлтанмахмұт  Торайғыровты  зерттеу, 
тану  мәселесі”,  1973  жылы  «Қазақ  әдебиеті 
тарихының  мәселелері»,  “Әдебиет  белестері”,  “ХХ 
ғасыр   басындағы   әдебиет”,    1975    жылы    «Асау 

 
168 
жүрек»  және  т.б.  кітаптары  мен  бірнеше  зерттеу  мақалаларын  ақынның 
шығармашылығына арнады [2, 29].  
Профессор  Б.  Кенжебаев,  біріншіден,  С.Торайғырұлы  әдеби  мұрасын  жинаушы, 
екіншіден,  Сұлтанмахмұттың  шығармаларын  1944,  1950,  1957,  1962,  1987  жылдары  бір, 
екі  томдық  таңдамалы  шығармалар  жинағын  құрастырып,  жарыққа  шығарушы, 
үшіншіден,  ақын  шығармаларының  тағдырын  зерттеуші,  төртіншіден,  Сұлтанмахмұт 
шығармаларының  мәтінтанушы  (текстологі),  бесіншіден,  С.Торайғыров  жайында 
түсірілген деректі фильмнің сценарий авторы, алтыншы, сұлтанмахмұттану тарихын қоса 
жазған зерттеуші. 
Жалпы, Сұлтанмахмұттануға әр  уақытта үлес қосушылар: Ж.Аймауытов, Б.Күлеев, 
М.Әуезов,  Б.Кенжебаев,  Ы.Дүйсенбаев,  Б.Шалабаев,  Қ.Мұқаметханов,  Т.Кәкішев, 
А.Еспенбетов, Е.Өтебаев, З.Жұмағалиев, Д.Ысқақ, Қ.Ергөбеков, Б.Мамыраев, Т.Жабағин, 
Л.Ақбаева. 
Кейінгі  уақытта  Сұлтанмахмұттың  шығармашылығын  арнайы  зерттеуші  ғалым 
Арап  Еспенбетов.  Зерттеуші  А.Еспенбетов  1975  жылы  «Сұлтанмахмұттың  лирикасы» 
деген  тақырыпта  кандидаттық,  1992  жылы  «Сұлтанмахмұт  Торайғыров»  атты 
монографиясын  жариялап,  ал  1993  жылы  «С.  Торайғыровтың  шығармашылығы» 
тақырыбында докторлық диссертация қорғады [3, 29].  
Соңғы жылдары Сұлтанмахмұттануға үлкен үлес қосушы профессор Ермек Өтебаев 
есімін ерекше атауға болады. Ғалым Е. Өтебаев С.Торайғыровтың ата - тегіне, заманына, 
ғұмырының  көпшілікке  белгісіз  тұстарын,  туған  және  қайтыс  болған  жылдарындағы 
жаңсақтық  жөнінде,  кейбір  шығармаларының  дұрыс  басылмау  себептеріне  байланысты 
жариялаған мақалалары кейінгі зерттеушілерге ой салады [4, 2]. Сонымен бірге ақынның 
шығармаларын  мектепте  оқыту  мәселесіне  (Т.Жабағин),  және  философиялық 
көзқарастарына арналған (М. Дүйсенов, Л. Ақбаева) зерттеулер де құнды. 
ХХ  ғасыр  басындағы  елдегі  аласапыран  жағдай  Сұлтанмахмұтқа  қатты  әсер  етті. 
Осы кезде елдің тұрмысын алға қарай жылжытып, қазақ халқына бостандық әпереді деген 
[«Таныстыру»  дастанындағы]  зиялылар  қауымының  әрекетіне  көңілі  толмады.  Қасіретке 
толы халық өмірі ақынды қала мен даланың айқасына, орыс пен қазақтың тәжікелесуіне 
әкеліп соғып, дүниеге «Айтыс» дастаны келді. 
Сұлтанмахмұттың  “Айтыс  (қала  ақыны  мен  дала  ақынының  айтысқаны)”  атты 
дастаны  жариялылықтың  жарық  сәулесі  түскенше  жабық  шығармалар  сөресінен  орын 
алып  келгені,  дастанға  “байшылдық-ұлтшылдық  пиғылды  әспеттейтін  зиянды  шығарма” 
деген ат қойылып, айдар тағылып, тұтқындық күй кешкені мәлім. 
«Айтыс»  дастанында  оқиға  тұтастығы  жоқ.  Дастан  екі  адамның  әңгімелесуі, 
пікірсайысы түрінде жазылған. Дастанның мақсаты – қос ғасыр тоғысында қоғамдық жаңа 
биікке  көтерілгелі  тұрған  қазақ  секілді  халықтың  бойындағы  кемшілігі,  жетістігі  қандай 
екенін таразылау. Дала ақыны, қала ақыны – бірі ескіні қолдаушы, бірі жаңаны жырлаушы 
сипатында  көрінеді.  Бірін  -  бірі  сыйлай  отырып  сынайды,  бірінің  ұлттық  жетістік  деп 
тапқанын  екіншісі  дәлелді  оймен  талдай  келіп,  бүгін  оның  да  жаңалыққа,  жақсылыққа 
саналмасын айтады.  
“Айтыс”  –  әдебиеттің  ерекше  атап,  тоқталуды  қажет  ететін  түрі,  ғасырларға 
жалғасын таба беретін қасиетті өнері. Ал, Сұлтанмахмұттың “Айтыс” дастаны тіпті бөлек, 
ол екі ақынның айтысы, қаһарман ретінде “қала ақыны мен дала ақыны” деп алып екеуін 
ортаға шығарып, ауыздарына сөз салып айтыстырады. Ақын Сұлтанмахмұтты ХХ ғасыр 
басында  қазақ  даласында  болып  жатқан  саяси  жағдайлар  қатты  толғантып,  өзінше  баға 
бергізген шығармасы.  
Дастан  бастан  аяқ  екі  адамның  әңгімелесуі,  пікір  сайысы  түрінде  жазылған. 
«Мұндай құбылыс орыс және басқа елдер әдебиетінде “диалогическая речь” деп аталады. 
Бұл қазақ әдебиетінде бұрыннан бар жанр. Мысалы: С.Бисалиевтың “Жұмбақ әңгімесі”, У. 
Ғұмаровтың  “Екі  молданың  кеңесі”,  Нұржан  мен  Сапарғалидың  қайымдасулары  сол 

 
169 
сарыннан  онша  алыс  емес.  Бұл  жанр  түрін  жазба  әдебиеттің  машығына  дейін  көтерген 
Сұлтанмахмұт болды», - деп ой қорытады профессор З.Т. Жұмағалиев [5, 3].  
Қала  адамының  ауыл  адамына  менсінбей,  паңдана,  кекірлене,  кемсіте  қарайтын 
алғашқы аман-саулығы былай өрбиді: Қала ақыны: 
Сен кімсің семіз, толық тән жағынан? 
Өгіздей бар шығарсың әл жағынан. 
Көрінген көрнегіңнен, жүрісіңнен, 
Топастығың білінген ар жағынан. 
Дала  ақыны  қала  ақынының  бұл  тосын  сауалына  бірден  ашуланып  –  аптықпай, 
ежелгі даланың табиғатымен, парасаттылығымен жауап қайтарады, дала көркін сымбатты 
жырға бөлейді, елінің ерлігін паш етеді. Оған: 
Мен – қазақ, қазақпын деп мақтанамын, 
Ұранға “алаш” деген атты аламын. 
Сүйгенім – қазақ өмірі, өзім – қазақ, 
Мен неге қазақтықтан сақтанамын? 
Ерікті ен даланың құсынша ұшып,  
Ержеттім кеңшіліктің сүтін ішіп. 
Сен құсап сармасадай ілбиткен жоқ, 
Қаланың көшесінде жоқтық қысып. 
- деген жолдар толық мысал бола алады. 
Ақын өмір сүрген ХХ ғасырдың басында қазақ даласында, әлем тарихында дүбірлі 
оқиғалар болған жылдар. Патшалы Ресей қазақ даласына тереңдей ене бастаған. Дүниені 
дүр  сілкіндірген  орыс  төңкерісшілері  аяғынан  қаз  тұрып  келе  жатқан  қазақ  жұмысшы 
табы  мен  кедейлерінің  де  көңілдеріне  күн  сәулесіндей  күрес  рухын  сепсе,  екіншіден, 
бұрынғы  үкіметтің  езгісінен,  халықтың  басым  бөлігінің  тұрмысы  төмендігінен, 
сауатсыздығынан елді әбден тұралатқан болатын. 
Сұлтанмахмұттың  «Айтысы»  «қазақ»  деген  кім?,  даласының  қандай  екенін, 
жағдайлары  қалай,  қандай  кәсіппен  шұғылданатынын,  әдет-ғұрпын,  салт-санатының 
қандай  екенін  айтқысы  келіп,  өзі  кейіпкер  етіп  алған  «қала  ақыны  мен  дала  ақынын» 
айтыстырады.  Ақын  қыр  адамы,  қыр  төсінде  туып,  өскендіктен,  шынында,  дала 
табиғатының артықтығына көзі жете отырып, «дала» ақынына бүйрегі бұрыла сөйлетеді. 
Сұлтанмахмұт екі ақынды бір-біріне сынатады, кемшіліктерін айттырады. Шығармада сөз 
болатын ата қоныстың тұтастығы, ана тілі мәртебесінің, ғасырлар бойы қалыптасқан салт-
дәстүрдің  берік  сақталуы,  дамыған  өнер-білім  мен  бір  бүтін  ауыз  бірлік  болуы  қажет 
екенін ескертеді [5,4].  
«Айтыстағы»  әр  жайдан  әңгіме  қозғап,  сөз  сайысына  түскендердің  жөн  –  жобасы 
қилы-қилы. Даланың намысын қорғаушы ақынның тұрағы мен түсінігі бесенеден белгілі, 
ал оның қаланың атынан сөйлейтін қарсыласы біздіңше «уақытша үкімет». Негізінде ақын 
Сұлтанмахмұт  қалаға,  қала  тіршілігіне,  мәдениетіне  қарсы  емес.  Қос  ғасыр  тоғысында 
қазақ даласындағы тіршілікті астарлап болса да көрсете білген көріпкелділігі. 
«Айтыс»  дастаны  –  Сұлтанмахмұттың  саяси  бағдарламасы.  Атап  айтқанда,  сол 
уақытта  армандаған  қазақтың  өз  алдына  автономия  алуы,  төл  өнеркәсіп,  тіл  теңдігі, 
ұлттық  қорғаныс,  ата  заңы,  жер  туралы  заңы  т.б.  көкейтесті  шешімдері  ғасыр  соңында 
ғана  шешімін  тауып  жатыр.  Дастанда  бірден  халықтың  жақсы  өмір  сүру  үшін  не  істеу 
керек екендігі туралы сөз болып отырады. Лирикалық кейіпкері: «Мен – қазақ, қазақпын 
деп мақтанамын», - деп айқайлап дүниеге келеді және шығарманың өне бойында «меннің» 
дауысы  басым  естіліп,  оның  өмірлік  жолы  өзек  болады,  жырланады.  Дастанда 
баяндалатын  ойдың  нәрлісі  ақындардың  жауаптасуынан  кейін  қала  ақынының  берген 
жауабы: Қала ақыны: 
Қазақта не бар еді сүйетіндей? 
Кетуіне қайғырып күйетіндей. 
Сөйлеші, қане маған, не бар еді, 

 
170 
Соншама жүрек сүйіп иетіндей? 
- деп, сол қараңғыда бөгде жандардың жанарына ілігерлік, сезімін тербетерлік несі болған, 
қазір содан қалған жұрнақтар бар дегенге саятын іші-сырты кедір-бұдыр сауалына: Дала 
ақыны: 
Сүйдіріп жүрегімді тартқан менің, 
Сарыарқа, сары дала - туған жерім. 
Көк күмбездің астында көк масаты, 
Сәулемен алтындаған сары белім,  
- деп басталатын жолдардан ақынның туған жеріне деген ыстық махаббаты аңғарылады. 
«Айтыс»  дастанының  бір  алуан  тармақтары  «алаш»  жұртының  ерте  замандардан 
бері  дамып  кележатқан  салт-дәстүрін,  тұрмыс  өрнегін  сипаттайды.  Сұлтанмахмұт 
далалықтарды хал-ахуал тұрғысынан біркелкі емес екендігін де есінен шығармайды. Өлең 
жолдарына кезек береміз: Дала ақыны: 
Сағынам билерімді кең ақылды, 
Адамға жегізбейтін ақ – мақұлды. 
Құдай өзін туғызған іштен би ғып, 
Білмейтін төре айтқанда жат-жақынды, 
Кебеже қарын кең құрсақ кемеңгерім. 
.................. ......... .............. 
Кәпірдің сақта құдай қаламынан! 
Дала жайын білмейтін наданынан. 
Қазақ ісі қалаңа қараған соң, 
Әзірейілдің адал ісі арамынан,  
-  деп,  дала  ақыны  қазақ  ауылындағы  билік  айту  өнерін,  дәстүрін  орынды  мадақтайды. 
«Қағазсыз,  полициясыз»  екі  ауыз  сөзбен  дау  дамайды  тиятын,  төрелік  айтқанда 
туралықтан  таймайтын  билерді  қаланың  парақор,  қиянатшыл  соттарына  қарсы  қояды. 
Шығармада  дарындылықпен  суреттелген  мәселенің  бірі  –  жыршы-жыраулардың 
шығармашылық өнері. Дала ақыны:  
Даламның ақындарын айтсам сізге,  
Үлгіге сөз патшасын содан ізде. 
Миға тамақ, жүрекке сусын беріп, 
Даңқы кеткен ақын көп бұл үш жүзде. 
Қазақтың өміріне айна болған, 
Өмірге илһәм құйылар жайда болған. 
Қалың топта домбыра қолына алса, 
Жаратқыштық бір қуат пайда болған 
Айқай сап домбыраны қағып-қағып, 
Содан соң көзді жұмып кеткен ағып, 
-  деген  тармақтар  соның  кейбір  сәттері  ғана.  Хан  мен  қараның  ертелі-кеш  елі  үшін 
атқарған  аумақты  істерін,  достық  пен  жарастықты,  ерлік  пен  жомарттықты  шабыттана 
толғап,  алашына  өмір  бойы  ақысыз-пұлсыз  тегін  қызмет  еткен  өрелі  таланттардың 
мәрттігін ұрпақтар есінде мәңгі қалдыру. 
Дастанда  жалпы  1005  өлең  жолы  бар  (Сұлтанмахмұт  Торайғыров.  Екі  томдық 
шығармаларының толық жинағы. – Алматы: ҚР ҰҒА “Ғылым” баспасы. -1993 жыл). Жеті 
жүз жиырма төрт (724) жолы дала ақынына, екі жүз сексен бір (281) жолы қала ақынына 
арналған. Дастан он үш (13) тараудан тұрады. І – тарауда: ұлты, елі-жері туралы айтылса; 
ІІ  –  тарауда:  ұлттық  дәстүр,  ұлттық  кәде,  қазақы  із  тәрбие,  салт-сана  жайында;  ІІІ  – 
тарауда:  даланың  бек  пен  хандарын,  даналықты  дәріптесе;  ІҮ  –  тарауда:  төре  билерін, 
кемеңгерлерін мақтан етеді; Ү – тарауда: ерлік батырлыққа үндейді; ҮІ  – тарауда: емші-
тәуіптерді;  ҮІІ  –тарауда:  пірді,  ишан,  қожа,  абыздарды;  ҮІІІ  –  тарауда:  ақындықты, 
шешендікті;  ІХ  –тарауда:  ислам  дінін,  қажылықты  дәріптейді;  Х  –  тарауда:  ана  тілін, 
ұлттық пәлсапаны, тұнып тұрған қазақтың даналық сөздерін;  ХІ  – тарауда:  ұлттық әдет-

 
171 
ғұрыпты,  сыпайылықты;  ХІІ  –  тарауда:  қазақтың  кең  жайлауын,  даланың,  адамның 
сұлулығын,  саятшылықты,  келін  түсіріп,  қыз  ұзатар  қасиетті  тойларын;  ХІІІ–тарауда: 
ұлттық кәсіп, мал бағу өнерін дәріптейді. 
Рас,  дастан  жолдарының  соңғы  шумақтары  болмағандықтан,  дала  ақыны 
пікірлерінің  кейбіріне  тиісті  жауап  таба  алмаймыз.  Мәтінде  жалпы  31  өлең  жолы  түсіп 
қалған (Баспасөздегі басылымдармен салыстырғанда. – Ш.Ә.). Дастанның соңғы кезеңінде 
біріншіге, екіншіге жауап дегендерінде бір сыр бар немесе дұрыс құрап, баспаған. Осы екі 
жауаптың аралығында жиырма төрт өлең жолы түсіп қалғанға ұқсайды [6,34].  
Дастан – күшті айқасқа ұқсас диалог. Демек, Сұлтанмахмұт қазақтың қала болуын, 
мәдениетті,  өнерлі,  білімді  болуды  көксеген  жаңашыл  ақын.  Бірақ,  қазақ  тұрмысының 
шындығын айтамын деп, даланың барын жасыра алмайды деген пікірге толық қосыламыз. 
Ақын айтқысы келген  сырын, танытқысы келген шындығын жан тебірентер әсерлі 
суретке  айналдырып,  түсіру  үшін  ең  қажетті  бірден  –  бір  сөз  іздеп  табу  –  шебер 
суреткердің парызы. Сұлтанмахмұт Махамбет стилін барынша қолданған біріші ақын: 
Кескекті туған аюмын, 
Кескілеспей басылман. 
Кілегей қара бұлтпын, 
Келе бір жаумай басылман. 
Өз  кезегінде  дала  ақынының  да  сөздерінде  жан  бар  екеніне  назар  аудартқымыз 
келеді. Ғылымға бой ұрмай, техника тілін меңгермей дамыған жұрттар қатарына қосыла 
алмайсың,  «күшті»  мен  «тістінің»  аузында  кетесің,  лепірген  бос  сөзден  гөрі,  ел  іргесін 
сақтайтын  ізгі  қасиет,  ұйымдасқан  бірлік  ынтымаққа  тірлік  ізде  дейді  қала  ақыны.  Қала 
ақыны: 
Лайықты ел болуға ісің бар ма?  
Намыс, ғылым, ынтымақ, күшің бар ма?  
Пушкасы, пулеметі, улы газы,  
Қолыңда даяр тұрған кісің бар ма?  
Бар күшті жалғыз күнде жиятұғын,  
Шырмалған темір жолмен ішің бар ма?  
Қызығып, көз алартып қараушыға,  
От шашып, найза ұсынған, түсің бар ма? 
- деп, қазақ әскері жайындағы сұрақты да алға тартады. Тағы да қала ақыны сөз алып: 
Сондықтан айту бекер "жерім бар" деп,  
"Байлығым бар, жерге ие елім бар" деп,  
Бәрі де күштінікі, тістінікі,  
Сен тұрсың: "керек күні келіп ал" деп.  
Көбі жоқ, бәрі дағы жоғалмақшы,  
Далаңның қызықтары айтқан дәмдеп.  
"Мен — қазақ, қазақтыққа мақтанамын" деп,  
Не қалды мақтанғандай сонша сәндеп?, 
-  деп  дала  ақынының  шаң  жуытпай  мақтанғанын  жоққа  шығарып,  далаңда  мақтанарлық 
ешнәрсе  қалған  жоқ,  барлығы  да  бекер  деп  қала  ақыны  дала  ақынына  іш  тартады, 
қайғысыз-қамсыз күніне қарап мұң айтады, жоғын жоқтайды. Далаңда мақтанар нәрсе аз 
қалғанын бір-бірлеп түсірейін саған дәлелдеп! -, деп қала ақыны ары қарай ойын баяндай 
жөнеледі: 
Жерің жоқ сонша сәндеп мақтайтұғын, 
Дені — қырат, соқа шот батпайтұғын. 
Арқаңда сар топырақ, жемсіз жер көп, 
Егін мен көгеруді ұнатпайтынын 
-  деген  өлең  жолдарында  қала  ақыны  даланың  барлық  молшылық  байлығын  жоққа 
шығарып, түбінде кедей болып қалуыңа жерің себеп дейді. Жарты жыл тұтасымен қысың 

 
172 
жатады, сарыарқаны кезіп аққан өзен аз, Оралдай, Кавказдағыдай байлығың бар ма?,- деп 
салмақты сауал қояды. 
Сұлтанмахмұттың «Айтыс» дастаны ХХ ғасыр әдебиетіне қосылған айтулы қазына. 
Ақын лирикалық қаһармандарының жан-дүниесін ақтара  ашып әлеуметтік, адамгершілік 
мєселелерін бүкіл азаматтық деңгейге көтере қозғайды. 
Сұлтанмахмұттың “Айтыс” атты шығармасы жанры жағынан әңгімелесуге құрылған 
(диалогиялық),  сюжетсіз,  лирикалық-философиялық  дастан  [6,  32].  Негізінде, 
Сұлтанмахмұт орыс патшасы отаршылдығын қатты әшкерелейді, қазақ халқының ұлттық 
үлгі-өнегесін, шаруашылық жүргізу тәртібін жоғары бағалайды. Чиновниктер мен парақор 
тілмәштар билеген қала өмірінен адамдары еркін, табиғи байлығы халық қазынасы болып 
табылатын дала дарқандығын және қазақтың қала өмірінде, техника, соғыс, т.б. өнерлерді 
меңгеруіне бар табиғатымен тілектес.  
  
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР  
 
1
 
Сұлтанмахмұт  Торайғыров.  Екі  томдық  шығармаларының  толық  жинағы. 
/Құрастырушылар: А.Еспенбетов, Б.Мамыраев, Қ.Ергөбеков/. ҚР ҰҒА, М.Әуезов 
атындағы Әдебиет және өнер институты. «Ғылым». – Алматы, 1993. – 210 б. 
2
 
Кенжебаев  Б.  Ақын  –  жазушы,  ақын  –  ойшы  //«Қазақстан  мектебі»  журналы,  № 
10,  1973.  –  4  б.;  Кенжебаев  Б.  Асау  жүрек.  –  Алматы:  Жазушы.  1975.  –  181  б.; 
Кенжебаев  Б.  Сұлтанмахмұт  Торайғыровты  зерттеу,  тану  мәселесі.  –  Алматы: 
ҚазМУ. 1968. – 21 б 
3
 
Еспенбетов А. Сұлтанмахмұт Торайғыров. –Алматы: Ғылым. 1992.-200 б. 
4
 
Өтебаев  Е.  Сұлтанмахмұт  //”Сарыарқа  самалы”  атты  Павлодар  облыстық  газеті. 
1992.  -4  б.;  Өтебаев  Е.  Жасасын,  алаш,  жасасын  //«Ана  тілі»  газеті.  -  25  сәуір.  -
1991. - 6 б. 
5
 
Жұмағалиев З. Құпиясы ашылған қос дастан //”Жас алаш” республикалық газеті. 
№  52,  7  -  тамыз,  1993.  –  3  б.;  Мұсағитов  Мүсілім.  “Айтыс  ...”  поэмасы  неге 
аяқталмаған? //”Сарыарқа самалы” атты Павлодар облыстық газеті. - №44, 1993. - 
2 б. 
6
 
Шапауов  Ә. Сұлтанмахмұт  халық және оның болашағы туралы //”Сұлтанмахмұт 
тағылымы” 
атты 
республикалық 
ғылыми-теориялық 
конференцияның 
материялдары. Т. 1., Павлодар: ПМУ баспасы. 2003. - 182 б. 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В  статье  рассматриваются  некоторые  вопросы  исследования  поэмы  Султанмахмута 
Торайгырова «Айтыс». По мнению автора, поэма является диалогической и лирико-философской. 
 
RESUME 
 
The author of the article examines the poem of Sultanmakhmut Toraigyrov “Aitys”. On the basis 
of the research by the genre poem it is known as diologycal, without plot, and lyrical-philosophical. 

 
173 
УДК 81’ 383:811.111.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Е.В. Бабенко  
Национальный университет 
биоресурсов и природопользования 
(Украина), к.филол.н., доцент 
Языковая картина 
виртуального мира 
(на материале 
английского языка)  
 
Аннотация 
В  статье  рассмотрено  содержание  понятия 
«виртуальный 
дискурс», 
его 
структурно-
стилистические особенности, выделены характерные 
черты  дискурса,  проанализирована  его  жанровая 
специфика.  Материалом  исследования  послужили 
дневниковые, новостные, творческие блоги и блоги-
хелперы англоязычной социальной сети MySpace. 
Ключевые 
слова: 
виртуальный 
дискурс, 
социальная  сеть,  блог,  структурные  особенности, 
стилистические приёмы. 
 
 
Новые 
информационные 
технологии, 
получившие бурное развитие в конце прошлого века 
способствовали не только созданию принципиально 
новых  способов  хранения,  поиска  и  представления 
информации, но и возникновению новой культурной 
и 
языковой 
среды, 
новой 
лингвистической 
реальности – виртуального дискурса. 
Виртуальная  реальность  предоставляет  нам 
возможность различных способов общения: форумы, 
чаты, блоги, сетевые конференции, гостевая книга и 
другие. Современная лингвистика интересуется тем, 
о чем говорят люди и как они говорят. Несмотря на 
достаточно  большой  интерес  к  данной  теме,  она 
изучена и освещена недостаточно. 
Исследованием 
виртуального 
дискурса 
занимались  такие  ученые  как  Тён  ван  Дейк,  Т.  М. 
Фуко,  З.  Хэррис  и  многие  другие.  Среди 
современных исследователей можно выделить Н. Д. 
Арутюнову,  В.И.Карасика,  М.  Галичкину,  О.  В. 
Лутовинову,  Д.  В.  Галкина,  Л.  Ю.  Иванова,  В.  Ю. 
Нестерова, Т. М. Каменскую, С. А. Матвееву. 
Цель данной статьи – рассмотреть структурно-
стилистические особенности виртуального дискурса 
англоязычной социальной сети MySpace. 
Как  отмечает  Н.  Д.  Арутюнова,  дискурс  –  это 
язык,  погруженный  в  жизнь.  Поэтому  термин 
«дискурс»,  в  отличие  от  «термина»  текст,  не 
применяют  к  древним  или  другим  текстам,  у 
которых 
нет 
непосредственной 
связи 
с 
действительностью.  Понятие  текста  связано  с 
отрезком  языка  как  продуктом  коммуникации  [1, 
с.136].  
Как утверждает О. В. Лутовинова, виртуальный 
дискурс  представляет  собой  текст,  погруженный  в 
ситуацию  общения  в  виртуальной  реальности, 
которая 
обладает 
следующими 
основными 
свойствами (порожденность, актуальность, автоном- 

 
174 
ность,  интерактивность,  погруженность)  и  является  видом  символической  реальности, 
созданной на основе компьютерной и некомпьютерной техники и реализующей принцип 
обратной связи [2, с.5]. 
Широко в современной лингвистике известно определение, в котором виртуальный 
дискурс рассматривается как совокупность текстов, объединенных архитемою «Интернет» 
и  реализованных  в  искусственно  созданном  коммуникативном  пространстве,  которое 
предусматривает дистанционное интерактивное общение виртуальных коммуникантов.  
По  мнению  А.  М.  Марценюк,  виртуальный  дискурс  обладает  всем  разнообразием 
функциональных  целей,  присущих  дискурсу  реальному.  Для  него  характерны  учебные, 
социализирующие, коммуникативные, игровые, психотерапевтические, манипуляционные 
цели. Однако, в качестве основных следует выделить третичную социализацию, сетевую 
инкультурацию, саморепрезентацию и развлечение.  
Для виртуального дискурса характерно отсутствие реальной статусной и возрастной 
градации. 
Проанализировав  работы  вышеупомянутых  ученых,  выделяем  следующие 
характерные черты виртуального, или компьютерного дискурса: 
1) 
наличие 
электронного 
канала 
передачи; 
2) 
опосредованность; 
3) 
гипертекстуального;  4)  дистантность;  5)  виртуальность;  6)  креолизованность;  7) 
креативность  участников;  8)  анонимность  участников;  9)  передача  эмоций  и  других 
невербальных  средств  при  помощи  «смайликов»;  10)  жанровая  неоднородность;  11) 
типичная неоднородность; 12) компьютерная этика и этикет. 
К  жанрам  виртуального  дискурса  относятся  электронное  письмо  (e-mail),  форум  и 
гостевая  книга,  чат,  блог,  жанр  мгновенных  сообщений,  ролевая  игра  онлайн,  СМС, 
социальные сети [3, с.51].  
MySpace  –  англоязычная  социальная  сеть,  основанная  в  2003  году  Томасом 
Андерсом  и  Крисом  Девульфом.  Рассмотрим  один  из  жанров  виртуального  дискура  – 
блоги. 
Блог  –  это  публичный  сетевой  дневник  с  комментариями.  Обычный  дневник  мало 
кому показывают. Блог, зато, является открытым для чтения, более того, читатели могут 
оставлять  там  свои  комментарии.  Отличия  блога  от  традиционного  дневника 
обусловливаются средой: блоги обычно публичны и предполагают сторонних читателей, 
которые могут вступить в публичную полемику с автором (в комментариях к блогозаписе 
или  в  своих  блогах).  Характерными  чертами  блога  являются:  авторский  контекст, 
коммуникативность, хронология, социальность. 
Проанализируем  структурно-стилистические  особенности  четырех  типов  блогов 
социальной  сети  MySpace.  Нас  интересуют  дневниковые,  новостные,  блоги-хелперы  и 
творческие блоги. 
Дневниковой блог – это обычный дневник, в котором автор описывает ежедневные 
дела, мысли, события своего дня. Он может быть регулярным, так и нерегулярным. 
Блог-хелпер  –  это  блог,  который  содержит  полезные  материалы  в  виде  «вопрос-
ответ», тематических статей. 
Новостной  блог  –  это  отдельный  вид  блогов,  который  специализируется 
исключительно на новостях различных информационных агенств. 
Творческий  блог  –  это  блог,  в  котором  автор  делится  своим  творчеством,  здесь 
можно  увидеть  тексты,  графику,  фотографии,  видео.  Выложенный контент  представляет 
собой полноценные произведения или их наброски. 
Пример 1. (Творческий блог) [4]. 
Author, Allison Frederick  
Tuesday, January 27, 2009 
The Trouble with Role Models  
When  thinking  of  success  many  people  turn  to  role  models.  How  has  someone  else  done 
what you want to do before? The danger with role models is that we often pick them because of 

 
175 
their  results.  We  may  look  at  women’s  success  like  Jackie  Joyner  Kersey’s  athleticism, 
Katherine  Hepburn’s  portfolio  of  movies,  or  Beatrix  Potter’s  generational  tale  of  Peter  Rabbit 
and see them only for what they produced…  
I  believe  our  brains  develop  a  false  sense  of  just  how  long  it  takes  to  create  something 
successful. 
Before  J.K.  Rowling  became  a  smashing  success  with  Harry  Potter,  another 
Englishwoman, Beatrix Potter, drew similar fame and generated another literary legacy with her 
Peter Rabbit books.  
I’ve always been under the impression that Beatrix Potter was a strong, forthright woman. 
Perhaps  Renée  Zellweger’s  bright,  solid  portrayal  of  Beatrix  in  the  2006  movie,  Miss  Potter, 
plays  in  my  mind  as  I  read  an  old  biography  on  Beatrix  Potter  entitled  “The  Tale  of  Beatrix 
Potter” (1946). 
 
Table 1.  
examples  
Stylistic 
devices 
& 
expressive means 
role models (образцы для подражания)  
collocation 
brains develop a false sense мозг дает (развивает) ложное 
ощущение )  
metaphor  
 
a smashing success (сокрушительный успех)  
epithet 
drew similar fame (начертила в истории похожую славу) 
metaphor  
literary legacy (литературное наследие)  
collocation 
forthright woman (прямолинейная женщина) 
epithet 
solid portrayal (убедительный образ)  
epithet 
 
Структура  блога:  приветствие,  архивы,  информация  о  писателе,  сайты,  темы.  Тема 
блога  связана  с  положением  женщин  в  обществе  и  с  их  успехом.  Пользователи  блога 
могут  получить  удовольствие  от  просмотра  видео.  Стилистические  средства  –  эпитеты, 
метафора. 
Пример 2 (Блог-хелпер) [5]. 
Author– Mike  
April 6, 2008 – Sunday  
Tips for Your Younger Self!  
In January, we asked you what advice you’d give your younger self as part of our regular. 
We Ask, You Answer.  
There was plenty of great advice – and a lot of catharsis, it seemed – and we’ve collected 
some of the best tips for you here.  
1. Don’t worry about the future.  
2. Follow your passion, even if it does not pay very well. If  you are good at what  you do 
and love your career choice – the money will eventually follow.  
3. Now is the time to establish good habits for life in every area; they might take a lot of 
hard work to form, but it’s worth the effort and missed television.  
4.  Listen  more,  listen  better,  pay  attention  and  remember!  Many  people  have  been  there 
and done that and can save you some headaches – but only if you listen.  
В плане своей структуры блог включает презентацию, фото, тематические рубрики. 
Автор блога использует разговорную лексику и выражения (tips), сокращения: we've, 
don't. Выбор слов создает приятную атмосферу для общения, реалистично отражает язык 
молодых людей. 

 
176 
Анализ  типов  блогов  позволяет  сделать  вывод,  что  структура  блогов,  рубрики  в 
каждом  случае  индивидуальны,  в  упрощенном  варианте  главная  страница  любого  блога 
включает: header, main content, footer, side bar. 
В  плане  стилистических  особенностей  новостные  блоги  относятся  к 
публицистическому  стилю.  Главная  функция  таких  блогов  –  информировать  и 
инструктировать  читателей.  Для  них  характерны  аббревиатура  и  сокращения. 
Дневниковые блоги и блоги-хелперы относятся к разговорному стилю. Фразовые глаголы, 
сокращенные  формы  и  разговорную  лексику  следует  выделить  именно  здесь.  В  свою 
очередь  творческие  блоги  относятся  к  художественному  стилю.  Для  него  характерны 
метафоры, эпитеты, сравнения. Группа творческих блогов – одна из наиболее интересных. 
Здесь можно найти стихи, фотографии, видеоролики. 
Интернет  представляет  собой  особую  коммуникативную  среду,  особое  место 
реализации  языка.  Порожденный  им  виртуальный  дискурс  представляет  собой  текст, 
погруженный  в  ситуацию  виртуального  общения.  Он  тесно  привязан  ко  времени, 
стремится  к  максимальной  новизне,  новые  события  осмысливаются  и  получают 
различные интерпретации. Поэтому виртуальный дискурс – хорошая среда для рождения 
новых идей и воплощения их в жизнь. 
 
 

жүктеу/скачать 3,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: