Қазақстандық тренд тоталитаризмнен демократиялық және құқықтық мем лекетке: сырттай көзқарас

Астана, 2015 жыл

ББК 63.3(5Ка)я6
С 82
Қазақстандық тренд -  тоталитаризмнен  демократиялық және құқықтық мем-
лекетке: сырттай көзқарас  /Мақалалар жинағы.  Жауапты ред. және алғы сөз авт. з.ғ.д., 
проф., Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері   И.И. Рогов  – Астана, 2015. 
-  242 бет. (қазақша)
ISBN 9965-27-571-8
ББК 63.3(5Ка)я6
Республика Президенті – Ұлттың Көшбасшысы Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен және 
тікелей басшылығымен әзірленген, 1995 жылғы 30 тамыздағы жалпыхалықтық референ-
думда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы әлемдік конституциялық 
ой-пікірдің озық жетістіктері мен қазақстандық құндылықтардың диалектикалық 
үйлесімінің, бірыңғай конституциялық-құқықтық саясатты және тәжірибені құрудың,  
тоталитаризмнен кейінгі қоғамда бейбітшілік және қоғамдық келісім жағдайында нақты 
конституциализмді біртіндеп бекітудің  табанды саяси-құқықтық іргетасы  болып та-
былды. 
Осы басылымда Қазақстан Республикасы Конституциясының Қазақстанды терең және 
жан-жақты реформалаудағы, оны қазіргі заманға лайық, мықты, табысты және  өркенді мем-
лекетке айналдырудағы маңыздылығы туралы шетелдік мамандардың пікірлерін білдіретін 
мақалалар жарияланған. Сондай-ақ, жинаққа басқа елдердің ұқсас салаларымен және инсти-
туттарымен салыстырылған қазақстандық құқық пен мемлекеттік институттардың 
даму тәжірибесі туралы  талдамалық салыстырмалы материалдар да енгізілген.
Авторлардың қатарында – беделді халықаралық ұйымдардың өкілдері, әйгілі са-
яси қайраткерлер, мемлекеттік органдардың басшылары, түрлі гуманитарлық білім 
салаларының әлемдік атағы бар ғалымдары.    
Кітап саясаткерлерге, заң шығарушыларға және құқықты қолданушыларға, ғалымдарға 
және қалың жұртшылыққа үшін ден қоярлық және пайдалы.
ISBN 9965-27-571-8                            © Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі, 2015

3
МАЗМҰНЫ
АлғЫ сөЗ ................................................................................................................................ 8
I. ҚОғАМ ҚАЙРАТКЕРлЕРІ ЖӘНЕ ХАлЫҚАРАлЫҚ ҰЙЫМДАРДЫҢ өКІлДЕРІ 
Джанни  БуКиККиО  – Еуропа Кеңесінің Құқық арқылы демократия үшін Еуропалық 
комиссиясының (Венециандық Комиссияның) Президенті ...........................................................  10
Гагик АРуТЮНЯН – Еуропа Кеңесінің Құқық арқылы демократия үшін Еуропалық комиссиясы 
(Венециандық Комиссия) бюросының мүшесі, Армения Республикасы Конституциялық 
Сотының төрағасы, Жаңа демократия елдерінің конституциялық бақылау органдары 
конференциясының төрағасы, заң ғылымдарының докторы, профессор
ҚАЗАҚсТАНДАғЫ ТРАНсФОРМАЦиЯлАНғАН КОНсТиТуЦиАлиЗМНІҢ АКсЕОлОГиЯлЫҚ ЕРЕКШЕлІКТЕРІ 
 .......12
Тони БлЭР –  Ұлыбританияның Премьер-Министрі (1997-2007 жж.) 
ҚҰҚЫҚТЫҢ ҮсТЕМДІГІ – ҚАЗАҚсТАН АМБиЦиЯсЫНЫҢ өЗЕГІ 
 ...........................................................16
Жак АТТАли – Қазақстан Республикасының Президентi жанындағы Қазақстан Республикасы 
жаңа Конституциясының жобасы жөніндегі Сараптамалық-консультативтiк кеңесінің сарап-
шысы (1995 г.), Францияның Мемлекеттік кеңесінің экс - кеңесшісі, экономика профессоры
ҚАЗАҚсТАНННЫҢ сЕНІМДІ КЕлЕШЕГІНІҢ ЕКІ НЕГІЗІ 
 ...................................................................... 18
Юрий сОлОЗОБОВ – Ресей Федерациясының Ұлттық стратегия институтының халықаралық 
бағдарламалары жөніндегі директоры, саясаттанушы 
ҚАЗАҚсТАНДЫҚ ЖОл: КЕҢЕсТІК ТОТАлиТАРиЗМНЕН ДЕМОКРАТиЯлЫҚ  
ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМлЕКЕТКЕ    
 ...............................................................................................  21
Евгений ТАНЧЕВ – Еуропа Кеңесінің Құқық арқылы демократия үшін Еуропалық комиссиясының 
(Венециандық Комиссияның) Вице-Президенті, София және Новоболгар университетінің құқық 
мектебінің конституциялық құқық кафедрасының меңгерушісі, профессор, Болгария Республи-
касы Конституциялық Сотының төрағасы (2009-2012 жж.) 
КөПДЕҢГЕЙлІ МЕМлЕКЕТТЕГІ ЖӘНЕ ҮКІМЕТТІК ЕМЕс ҰЙЫМДАРДАғЫ ЕГЕМЕНДІК  
ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚПЕН ҮЙлЕсІМДІлІК (сӘЙКЕсТІК, КЕлІсІМ) 
 .................................................................  27
Талия ХАБРиЕВА – Еуропа Кеңесінің Құқық арқылы демократия үшін Еуропалық 
комиссиясының (Венециандық Комиссияның) мүшесі, Ресей Федерациясының Үкіметі  
жанындағы Заңнама және салыстырмалы құқықтану институтының директоры, Ресей ғылым 
академиясының вице-президенті, заң ғылымдарының докторы, профессор
ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНЫҢ ЗАҢНАМАсЫН КОНсТиТуЦиОНАлДАу
 .............................................  41
Аслан АБАШиДЗЕ – БҰҰ Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі комитетінің 
мүшесі, БҰҰ-ға жәрдемдесу Ресей Қауымдастығының халықаралық құқық комиссиясының 
төрағасы, Ресей халықтар достығы университетінің заң институтының халықаралық құқық 
кафедрасының меңгерушісі, заң ғылымдарының докторы, профессор
ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНЫҢ КОНсТиТуЦиЯсЫ ЖӘНЕ АДАМНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫН  
ҚОРғАу сАлАсЫНДАғЫ ЕлДІҢ  ХАлЫҚАРАлЫҚ ЫНТЫМАҚТАсТЫғЫ
 .................................................  49

4
Алексей АВТОНОМОВ – БҰҰ Нәсілдік кемсітушілікті жою   комитетінің мүшесі   (2012-2014 
жж. – оның төрағасы), ЕҚЫҰ-ның іс басындағы төрағасының нәсілдік алалаушылыққа, 
ксенофобияға және кемсітушілікке қарсы күрес жөніндегі жеке өкілі, «Мемлекет және 
құқық» журналының бас редакторы, Ресей Ғылым  академиясының Мемлекет және құқық 
институтының бас ғылыми қызметкері, заң ғылымдарының докторы, профессор
ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНДАғЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ сАЯсАТТЫҢ КОНсТиТуЦиЯлЫҚ НЕГІЗДЕРІ  
(ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫ КОНсТиТуЦиЯсЫНЫҢ  20- ЖЫлДЫғЫНА)
  .......................................... 55
Джордж КРОл – АҚШ-тың Қазақстандағы елшісі  ....................................................................... 59
Наталия ЗАРуДНА – Астанадағы ЕҚЫҰ бағдарламалары офисінің басшысы
ЕҚЫҰ МЕН ҚАЗАҚсТАННЫҢ КОНсТиТуЦиЯлЫҚ БАҚЫлАу МЕХАНиЗМДЕРІН ДАМЫТу ЖӘНЕ  
ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕФОРМАлАРДЫ ЖҮРГІЗу МӘНМӘТІНІНДЕГІ ЫНТЫМАҚТАсТЫғЫ
 .....................................  61
Рикардо МильОРи – ЕҚЫҰ Парламенттік Ассамблеясының еңбек сіңірген төрағасы ...................... 65
Гунарс КуТРис – 
Еуропа Кеңесінің Құқық арқылы демократия үшін Еуропалық комиссияның 
(Венециандық Комиссияның) орнын алмастыратын мүшесі, Латвия Республикасы Сеймінің Төралқасы  
Хатшысының орынбасары, Латвия Республикасының Конституциялық Сотының төрағасы (2007-2014 жж.)
КОНсТиТуЦиЯлЫҚ КЕҢЕсТІҢ ДЕМОКРАТиЯНЫ 
ЖӘНЕ ЗАҢНЫҢ ҮсТЕМДІГІН ДАМЫТуДАғЫ РөлІ
 .............................................................................  66
Маргарет сКОК – Карлетон Университеті жанындағы Норман Патерсонның халықаралық қатынастар 
мектебінің бас ғылыми қызметкері, Канаданың Қазақстан Республикасындағы елшісі қызметін 
Қырғыз Республикасында және Тәжікстан Республикасында қоса атқарушы (2006-2009 жж.)
ҚАЗАҚсТАН БЕЙНЕсІ: МАРГАРЕТ сКОК-ТЫҢ ШОлуЫ
 .......................................................................  69
Петко ГАНЧЕВ – 
Еуразия-София Геосаяси орталығының төрағасы, Болгарияның Беларусь Респуб- 
ликасындағы елшісі (2005-2009 жж.), философия және саяси ғылымдарының докторы, профессор
ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНЫҢ КОНсТиТуЦиЯсЫ ТуРАлЫ
 ............................................................  71
Андрей ТРЕБКОВ  – Халықаралық заңгерлер одағының төрағасы  ................................................. 73
Захари ЗАХАРиЕВ – Ресей және ТМД елдерінің халықтарымен достастық федерациясының 
төрағасы, профессор (Болгария Республикасы) ..........................................................................  76
II. КОНсТиТуЦиЯлЫҚ сОТТАРДЫҢ ЖӘНЕ БАсҚА МЕМлЕКЕТТІК ОРГАНДАРДЫҢ БАсШЫлАРЫ  
Фархад АБДуллАЕВ  – Әзербайжан Республикасының  Конституциялық Сотының төрағасы, заң
ғылымдарының  докторы
ҚАЗАҚсТАН КЕШЕ, БҮГІН, ЕРТЕҢ: ТОТАлиТАРиЗМНЕН ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМлЕКЕТКЕ 
 ..................................  77
Туйгунаалы АБДРАиМОВ – Қырғызстан Республикасының Сайлауды және референдумдарды 
өткізу жөніндегі орталық комиссиясының төрағасы
ҚАЗАҚсТАН КОНсТиТуЦиЯсЫ МЕН сАЙлАуЫ ҚЫРғЫЗ ӘРІПТЕсТЕРДІҢ КөЗҚАРАсЫМЕН
 ........................ 86
Юрий БАулиН – Украина Республикасының Конституциялық Сотының төрағасы, заң ғылымдарының  
докторы, профессор, Украинаның Ұлттық құқықтық ғылымдар академиясының академигі 
уКРАиНАДАғЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚсТАНДАғЫ КОНсТиТуЦиЯлЫҚ БАҚЫлАу:  
ҚҰРЫлуЫ ЖӘНЕ ҚАлЫПТАсуЫ
 .................................................................................................. 89

5
ларс БРОКЕР – Рейнланд-Пфальц жерінің (Германия Федеративтік Республикасы) 
Конституциялық Сотының және Жоғары әкімшілік сотының президенті
ТРАНсФОРМАЦиЯлЫҚ ҚОғАМДАғЫ КОНсТиТуЦиЯ ЖӘНЕ КОНсТиТуЦиЯлЫҚ ДАМу:  
ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНЫҢ ЖОлЫ 
 ......................................................................................  95
Валерий ЗОРьКиН – Ресей Федерациясының Конституциялық Сотының төрағасы, Ресей 
Федерациясының еңбек сіңірген заңгері, заң ғылымдарының  докторы, профессор
КЕҢЕсТЕН КЕЙІНГІ КЕЗЕҢДЕГІ МЕМлЕКЕТТЕРДІҢ КОНсТиТуЦиЯлАРЫНЫҢ ЖАҢА  
МЕМлЕКЕТТІлІКТІ ҚҰРуДАғЫ ЖӘНЕ ҚОғАМДЫ БІРІКТІРуДЕГІ РөлІ
  ................................................... 99
Хашим КЫлЫЧ  – Түркия Республикасы Конституциялық Сотының төрағасы (2007-2015 жж.)
ДЕМОКРАТиЯлЫҚ ШОғЫРлАНу ҮДЕРІсІНДЕГІ ҚАЗАҚсТАНДАғЫ КОНсТиТуЦиОНАлиЗМ 
 .....................  102
Петр МиКлАШЕВиЧ – Беларусь Республикасы Конституциялық Сотының  төрағасы, Беларусь 
Республикасының еңбек сіңірген заңгері  
КОНсТиТуЦиЯНЫҢ ҮсТЕМДІГІ – ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНЫҢ ДЕМОКРАТиЯлЫҚ ДАМуЫНЫҢ НЕГІЗІ
 ........  109
Пржемысл сОБОТКА  – Чехия Республикасы Парламентінің Сенаты  төрағасының орынбасары  .......  111
Александру ТЭНАсЕ – Молдова Республикасы Конституциялық Сотының  төрағасы
КОНсТиТуЦиЯНЫҢ ДЕМОКРАТиЯлЫҚ МЕМлЕКЕТТЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҢ 
НЕГІЗГІ КөЗІ РЕТІНДЕГІ  ҚҰНДЫлЫғЫ
 ........................................................................................  112
Парк ХАН-Чул – Корей Республикасының Конституциялық Сотының  төрағасы
ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫ КОНсТиТуЦиЯлЫҚ КЕҢЕсІНІҢ 
ЖЕТІсТІКТЕРІ ЖӘНЕ ҮМІТТЕРІ  
 ..................................................................................................  114
Тахер ХиКМАТ – Иордан  Хашимит  Корольдігі  Конституциялық Сотының  төрағасы
ҚАЗАҚсТАН КОНсТиТуЦиЯсЫНДАғЫ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ КЕПІлІ 
 .............................................  117
Герхард ХОльЦиНГЕР – Австрия Республикасы Конституциялық Сотының  төрағасы
ҚҰҚЫҚТЫҢ ҮсТЕМДІГІ ЖАғДАЙЫНДА КОНсТиТуЦиЯлЫҚ ЗАҢДЫлЫҚТЫҢ   
ДЕМОКРАТиЯлЫҚ МЕМлЕКЕТТІ ОРНАТуДАғЫ МАҢЫЗДЫлЫғЫ
 .......................................................  121
Юрий ЧАЙКА – Ресей Федерациясының Бас Прокуроры, іс басындағы мемлекеттік әділет
кеңесшісі, Ресей Федерациясының еңбек сіңірген заңгері ..........................................................  125
III. ғЫлЫМи ҚАуЫМДАсТЫҚ  өКІлДЕРІ
сурен АВАКьЯН – М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің 
конституциялық және муниципалдық құқық кафедрасының меңгерушісі, заң ғылымдарының  
докторы, профессор, Ресей Федерациясының еңбек сіңірген заңгері 
ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫ КОНсТиТуЦиЯсЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНғЫ  
КОНсТиТуЦиОНАлиЗМДІ ҚҰРуДАғЫ ЖӘНЕ ОНЫ ДАМЫТуДАғЫ РөлІ 
 ..............................................  129
Григорий ВАсилЕВиЧ – Беларусь Республикасы Конституциялық Сотының  төрағасы (1997- 
2008 жж.), Беларусь Республикасының еңбек сіңірген заңгері, заң ғылымдарының  докторы,  
профессор  
ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНЫҢ КОНсТиТуЦиЯсЫ – ҚОғАМ  МЕН МЕМлЕКЕТТІ ҚАЙТА ҚҰРуДЫҢ НЕГІЗІ  
 .....  132

6
Юрий ГОлиК – Ресей мемлекеттік сауда-экономикалық университетінің Экономикадағы 
және сауда-саттықтағы ұйымдасқан қылмысты зерттеу орталығының директоры, Тәуелсіз 
стратегиялық зерттеулер институтының Арнайы құқықтық бағдарламалар орталығының дирек-
торы, «Мафияға қарсы» қордың вице-президенті, заң ғылымдарының  докторы, профессор 
КОНсТиТуЦиЯ – ҚЫлМЫсПЕН КҮРЕсТІҢ ЗАҢНАМАлЫҚ ЖҮЙЕсІН ҚҰРу НЕГІЗІ 
 ..................................  138
Нина ГОлиК – Ресейдің Федералды жазаны атқару қызметінің  Ғылыми –зерттеу институтының 
жетекші ғылыми қызметкері, заң ғылымдарының   кандидаты, Ресей Федерациясының еңбек 
сіңірген заңгері 
ҚЫлМЫсТЫҚ ЖАЗА өТЕП ЖҮРГЕН АДАМДАР ҮШІН КОНсТиТуЦиЯлЫҚ сОТ ТөРЕлІГІ
 ...........................  140
Рольф КНиПЕР – Германияның техникалық ынтымақтастық қоғамының (GTZ) «Өтпелі эко-
номика елдеріндегі құқықтық реформа» жобасының жетекшісі, Албаниядағы, Армениядағы, 
Әзербайжандағы, Грузиядағы, Тәжікістандағы, Қазақстандағы, Қырғызстандағы, Монғолиядағы, 
Ресейдегі, Өзбекстандағы, Молдавиядағы, Қытайдағы, Украинадағы азаматтық және экономикалық 
заңнама мәселелері бойынша кеңесші, өтпелі экономика елдерінде жеке құқық саласындағы 
заңнаманы жетілдіруге бағытталған жобаның үйлестірушісі, «Сыни әділет» және «Әлеуметтік және 
заң ғылымдары» мамандандырылған журналдардың бірлесіп шығарушысы, заң ғылымдарының  
докторы, профессор (Германия Федеративтік Республикасы)  
ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНЫҢ АЗАМАТТЫҚ КОДЕКсІНЕ ЕсКЕРТулЕР
 ............................................  146 
Емил МиНГОВ – Климент  Охридский атындағы София университетінің Заң факультетінің 
Еңбек құқығы және әлеуметтік қамсыздандыру  кафедрасының меңгерушісі, құқық докторы, 
профессор (Болгария Республикасы)
БОлГАРиЯНЫҢ ЖӘНЕ ҚАЗАҚсТАННЫҢ ЕҢБЕК ЗАҢНАМАсЫНДА ЕҢБЕК ЕТу БОсТАНДЫғЫНЫҢ 
КОНсТиТуЦиЯлЫҚ ПРиНЦиПІН ІсКЕ АсЫРу (сАлЫсТЫРМАлЫ ТАлДАу) 
 .........................................  150
лидия НуДНЕНКО – Ресей халық  шаруашылығы  және Ресей Федерациясы Президентінің 
жанындағы мемлекеттік қызмет  академиясының Мемлекеттік қызмет және басқару 
институтының  мемлекеттік және муниципалдық қызметті құқықтық қамтамасыз ету    
кафедрасының профессоры,  заң ғылымдарының  докторы,  Ресей Федерациясының жоғары 
кәсіптік мектебінің құрметті еңбеккері 
ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНДАғЫ сАЙлАуДЫҢ КОНсТиТуЦиЯлЫҚ НЕГІЗДЕРІ
 ................................  156
игорь ОсТАПОВиЧ – Горно-Алтай мемлекеттік университетінің ғылыми қызметкері, заң 
ғылымдарының кандидаты, доцент  
ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫ  КОНсТиТуЦиЯлЫҚ КЕҢЕсІ ШЕШІМДЕРІНІҢ НОРМАТиВТІ  
сиПАТЫНЫҢ БІРЫҢғАЙ НОРМАлАРДЫ ШЫғАРу ЖҮЙЕсІН ҚАМТАМАсЫЗ ЕТуДЕГІ  РөлІ
 .....................  161
Татьяна ОТЧЕсКАЯ – Ресей Федерациясының Батыс Сібір округі Төрелік сотының судьясы,   
заң ғылымдарының  докторы, профессор
ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНДАғЫ КОНсТиТуЦиОНАлиЗМ – АҚиҚАТ БОлМЫс
 .................................  168
Татьяна РОЖДЕсТВЕНсКАЯ – О.Е. Кутафин атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің 
қаржылық құқық кафедрасының профессоры, заң ғылымдарының  докторы
Алексей ГуЗНОВ – Ресей Банкінің заң департаментінің директоры, Ресей Федерациясының 
еңбек сіңірген заңгері, заң ғылымдарының   кандидаты 
ҚАРЖЫ НАРЫғЫНЫҢ МЕГАРЕТТЕҮІШІ: ҚАЗАҚсТАН МЕН РЕсЕЙДІҢ ТӘЖІРиБЕсІ  
(сАлЫсТЫРМАлЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАлДАу)
  ....................................................................................  173

7
Мухаммадисо РАВШАНЗОДА – Тәжікістан Республикасының Президенті  жанындағы Мемлекеттік 
басқару институтының Құқық және мемлекеттік қызмет кафедрасының доценті
ТуРА (ТІКЕлЕЙ) ҚОлДАНу КОНсТиТуЦиЯНЫ ҚОлДАНу МЕХАНиЗМІНДЕГІ 
БАсТЫ ЭлЕМЕНТ РЕТІНДЕ
 .........................................................................................................  180
Марат сАлиКОВ – Орал мемлекеттік заң университетінің бірінші проректоры, конституциялық құқық 
кафедрасының меңгерушісі, Ресей Федерациясының еңбек сіңірген заңгері, Ресей Федерациясының 
құрметті жоғары кәсіптік білім еңбеккері, заң ғылымдарының  докторы, профессор
сАЯси ПАРТиЯлАРДЫҢ КОНсТиТуЦиЯлЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ:  
КЕҢЕсТЕН КЕЙІНГІ КЕЗЕҢДЕГІ РЕсЕЙ МЕН ҚАЗАҚсТАННЫҢ ТӘЖІРиБЕсІ
 ...........................................  183
ульяна ФилАТОВА – Ресей сот төрелігі мемлекеттік университетінің Шығыс Сібір филиалының 
доценті, заң ғылымдарының кандидаты
МЕНШІК ҚҰҚЫғЫНЫҢ КОНсТиТуЦиЯлЫҚ КЕПІлДІКТЕРІ ДЕМОКРАТиЯлЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ  
МЕМлЕКЕТ – ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ: ОРТАҚ ҮлЕсТІ МЕНШІК ҚҰҚЫғЫ  
ҮлГІсІНДЕ КЕЙБІР ШЕКТЕулЕРДІ ТАлДАу
 ....................................................................................  191
Фридрих-Кристиан ШРЁДЕР – профессор, заң ғылымдарының докторы, құрметті доктор 
(Германия Федеративті Республикасы)
ҚАЗАҚсТАНННЫҢ ҚЫлМЫсТЫҚ Іс ЖҮРГІЗу КОДЕКсІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМлЕКЕТТІлІКТІ ДАМЫТуғА 
ҚОсҚАН ҮлЕсІ: ГЕРМАНиЯ ТАРАПЫНАН КөЗҚАРАс
 .......................................................................  196
людмила ТХАБисиМОВА – «Пятигорск мемлекеттік лингвистикалық университеті» федералды 
мемлекеттік бюджеттік жоғары кәсіптік білім беру мекемесінің заң институты директорының  
ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары, заң ғылымдарының докторы, профессор (Ресей  
Федерациясы) 
РЕсЕЙ МЕН ҚАЗАҚсТАННЫҢ ЖОғАРЫ МЕМлЕКЕТТІК БилІК ОРГАНДАРЫ ЖҮЙЕсІНДЕГІ  
КОНсТиТуЦиЯлЫҚ ЖАуАПКЕРШІлІК 
 ........................................................................................  200
Вадим иПАТОВ – Беларусь Республикасының Заңнама және құқықтық зерттеулер Ұлттық 
орталығының директоры
БЕлАРусь РЕсПуБлиКАсЫНДАғЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНДАғЫ  
АлДЫН АлА КОНсТиТуЦиЯлЫҚ БАҚЫлАу
 ..................................................................................  208
Александр КОРОБЕЕВ – Қиыр Шығыс федералды университеті Заң мектебінің қылмыстық 
іс және криминология кафедрасының меңгерушісі, заң ғылымдарының  докторы, профессор,   
РФ еңбек сіңірген ғылым қайраткері 
ҚЫлМЫсТЫҚ ЗАҢНАМАНЫ РЕФОРМАлАуДЫҢ КОНсТиТуЦиЯлЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ:  
ҚАЗАҚсТАНДЫҚ БҮГІНГІсІНЕН – РЕсЕЙДІҢ КЕлЕШЕГІНЕ 
 ..............................................................  218
Мукеш Кумар МиШРА – Джавахарлал  Неру университеті  Халықаралық құқық мектебінің 
Азияны ішкі саяси зерттеу орталығының Орта Азия елдерін зерттеу бағдарламасының жетекші 
сарапшысы (Үнді Республикасы)
ЕГЕМЕНДІ ҚАЗАҚсТАНДАғЫ ДЕМОКРАТиЯ ЖӘНЕ КОНсТиТуЦиЯлЫҚ ДАМу
 ........................................  223
Карлос Флорес ДЖуБЕРиАс – Валенсия университетінің конституциялық құқық профессоры 
(Испания)
исПАНиЯНЫҢ 1978 ЖЫлғЫ КОНсТиТуЦиЯсЫН ЖАсАуДАғЫ  
КОНсЕНсусТЫҢ РөлІН сЫН ТҰРғЫсЫНАН БАғАлАу
 .....................................................................  231

8
АЛҒЫ СӨЗ
2015 
жылдың 30 тамызында Қазақстан Республикасының Конституциясына 
жиырма жыл толады.
Онда әлемдік конституциялық ой-пікірлердің ең үздік жетістіктері 
жүзеге асырылған. Қазақстандық құндылықтармен диалектикалық үйлестірілген идеялар 
мен принциптер жарияланған және бекітілген: халық  егемендігі, саяси плюрализм, теңдік 
және барлық меншік нысандарын тең қорғау, құқықтың ұстемдігі, жеке тұлғаның бостандығы 
және жауапкершілігі, билік бөлінісі, парламентаризм, конституциялық бақылау, тәуелсіз 
және жауапты сот төрелігі, жергілікті өзін-өзі басқару және конституционализмнің  басқа 
да негізгі бастаулары.
 Республика Президенті – Ұлттың Көшбасшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың 
тікелей басшылығымен, әйгілі отандық және шетелдік сарапшылардың пікірлерін еске-
ре отырып, бәрін тегіс қамтитын халық сараптамасы жағдайында әзірленген Конституция 
мемлекеттік тәуелсіздіктің алғашқы қалыптасу жылдары тәжірибесіне  және Конституцияның 
бірегей рөлін, Қазақстанның  оның жоғары құндылығы адам, оның өмірі, құқықтары және 
бостандығы болып табылатын егеменді, қуатты, өркенді, демократиялық, зайырлы, құқықтық 
және әлеуметтік мемлекет ретінде даму перспективасының анық көрінісіне сүйенеді. 
Өз-өзін  еркiндiк, теңдiк және татулық мұраттарына берiлген бейбiтшiл азаматтық 
қоғам деп ұғына отырып, Қазақстан халқы Конституцияда  дүниежүзiлiк қоғамдастықта 
лайықты орын алуды тілейтінін растады. Қазақстан Республикасы халықаралық құқықтың 
принциптері мен нормаларын құрметтейді, мемлекеттер арасында ынтымақтастық пен тату 
көршілік қарым-қатынас жасау, олардың теңдігі мен бір-бірінің ішкі істеріне араласпау, 
халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу саясатын жүргізеді, қарулы күшті бірінші бо-
лып қолданудан бас тартады. 
Мәтініне адам тіршілігі үшін маңызды мәселелерге адал және бір мағыналы жауаптарды 
енгізуі, нормаларды баршаға түсінікті тілмен баяндауы Ата Заңды әр адамға түсінікті және 
қажетті етіп, оның тікелей және тиімді әсерінің кепілі болды. 
Бүкілхалықтық  референдумда тікелей дауыс беру арқылы айтылған қазақстандықтардың 
қалауы Конституцияға жоғары заң күшін берді,  оның ауыспалы кезеңдегі, коғам мен 
мемлекетті  кейін  өзгертудің  ең күрделі оқиғаларын бейбіт және келісім жолымен шешудегі 
беріктігінің  іргетасы болып шықты.
Өткен жиырма жыл бойы дүниежүзілік қауымдастықта Қазақстан Республикасы заңды 
және нақты конституцияны, конституциялық нормалар мен ақиқат шындықты біріктірудің 
жарқын үлгілерінің бірі болып табылады. Конституцияға ықыласпен қарау, оның тұрақтылығы 
мен өзгерістерге төзімділігі арасындағы теңгерімді сақтау Конституцияға әрқашан салмақты 
әлеуеті мен беріктік қоры бар  замануи, өзекті және қажетті, жұмысқа қабілетті құжат болуға 
мүмкіндік береді.
Әрине,  кез келген басқа, бірінше кезекте, өзгеру жағдайындағы  елдегі сияқты, 
Қазақстанда да қоғамның ішкі жағдайымен, халықаралық сын-қатерлермен және 

9
тәуекелдермен ұштасатын қиыншылықтар бар. Олар белгілі. Оларды еңсеру немесе 
жеңілдету мақсатында жоғарғы биліктің ұзақ мерзімді саясаты, қазақстандықтардың сын-
дарлы қауырт жұмысының бағыттары келешекке бағытталған жоғары мемлекеттік жоспар-
лау құжаттарында   - «Қазақстан – 2050» Стратегиясында  және негізгі параметрлер бойын-
ша орындалған «Қазақстан -2030» Стратегиясында», сондай-ақ Республика Президентінің 
жыл сайынғы жолдауларында белгіленеді. Мемлекеттік және қоғамдық институттардың 
ғылыми салыстырып тексерілген, бірізді, барлық деңгейлерде ұйлестірілген және күнделікті 
тәжірибесінің нәтижесі Ата Заңда бекітілген мұраттарға біртіндеп ұласады. 
Елдің  нығайып келе жатқан конституционализм саласындағы қорытындыларына 
Қазақстанның ішінде де, сондай-ақ оның шегінен тыс жерлерде де жоғары оң баға беріледі.  
Олар халықаралық форумдарда, ғылыми жарияланымдарда  әйгілі саясаткерлермен, дипло-
маттармен, қоғам қайраткерлерімен, түрлі білім беру салаларының өкілдері - әлемдік атағы 
бар ғалымдармен  жеке кездесулерде  айтылады.  
Осындай форумдардың бірінде  Еуропа Кеңесінің Венециандық комиссия бюросының 
мүшесі, Армения Конституциялық Сотының Төрағасы Гагик Гарушевич Арутюнян 
конституцияның жиырма жылдығы қарсаңында  алыс және жақын шетелдегі әріптестерге 
Қазақстанның жаңа мемлекеттілігі, Республиканың Контситуциясы, оның қазіргі қоғамдық 
құрылысы мен қолданыстағы құқық жүйесін орнатудағы ерекше рөлі туралы өз кәсіби 
пікірлерімен бөлісуге мүмкіндік беру  ниетін білдірді. 
Осылайша, бүгінгі таңда жарық көрген кітапты дайындау идеясы туды.  
Оған Еуропа Кеңесінің Құқық арқылы демократия үшін Еуропалық комиссиясы 
(Венециандық Комиссия)   Президентінің және  мүшелерінің,   Біріккен Ұлттар Ұйымының 
және Қазақстанды «ішінен» білетін басқа халықаралық ұйымдардың, әйгілі мемлекеттік 
қайраткерлердің, конституциялық сот төрағаларының және басқа мемлекеттік органдар 
басшыларының, сондай-ақ, жария және жеке құқық атақтың ғалымдарының  пікірлері 
енгізілген.
Біз авторлардың әрқайсысына құттықтаулары, мақалалары, пікірлері мен ұсыныстары 
үшін алғысымызды білдіреміз. Біздің бұдан былайғы ынтымақтастығымызға  үміт артамыз.