Конституцияның жобасын талқылауға 3 миллион 345 мыңнан астам

25
берді. 
сөйтіп, жаңа Конституция қабылданды. Бұл шынында тікелей демократияның жеңісі бол-
ды. Ал халық жаңа заңды бірауыздан құптағаны демократиялық өзгерістер – дұрыс бағыт екенін 
дәлелдеді. Уақыт оның өміршеңдігін толығымен дәлелдеді деп айтуға болады.
Сол кезден бері жиырмаға жуық жыл өтті – бұл аз емес. Бұл алынған бағыттың тұрақтылығын және 
Қазақстанның тәуелсіздік жылдары жеткен табыстарын бағалауға мүмкіндік береді. 
Қазақстанның Кон-
ституциясы елдегі тұрақтылықты нығайтуға және діни және этносаралық келісімді қамтамасыз 
етуге едәуір үлес қосты. Бұл халықаралық қауымдастықпен бірнеше рет аталып өтті.
Қазақстан Республикасы Конституциясына екі реформадан өту – 1998 және 2007 жылдары, сондай-
ақ бір баптың бір тармағымен толықтырылу алда тұрды. Біз серпінді әлемде өмір сүріп жатырмыз, заңдар 
да осы серпінге сәйкес өзгеруі тиіс. Бірақ Негізгі Заңның басты мәні ешқашан өзгермеген. 
1995 жылы 
жаңа Конституцияның жобасына дауыс беріп, тәуелсіз Қазақстанның азаматтары демократия үшін 
сенімді таңдау жасады, өз дауысын жарқын және бақытты келешек үшін берді. Бұл Конституция 
шынында халықтың тікелей жалпы еркін білдіру болды. Ал халықтың өзі, келешекте ол бойынша өмір 
сүретін және табысты елді – Қазақстан Республикасын құратын Негізгі Заңның авторласы болды. 
Қорытындысында 
мен Қазақстан халқын осы тарихи шешіммен және сіздердің елдеріңіздің  
жоғары дәрежедегі саяси тұрақтылыққа жетіп, экономикалық және әлеуметтік дамудың жоғары 
қарқын алғанымен құттықтағым келеді. Мен, Қазақстанның жаңа саяси тарихын көп жылдар бойы 
зерттеп жүрген сарапшы ретінде, халықтың деморкатияны таңдауында осы жағдайдың басты рөл 
атқарғанына сенімдімін. Барлығы ойдағыдай болды!
Президент Нұрсұлтан Назарбаев көз алдымызда Қазақстанның саяси бейнесін өзгертті. Ол шынында 
тек қана өз өңірінде емес, бүкіл әлемде беделі зор ұлы Көшбасшы. 
Нұрсұлтан Назарбаев, менің ойым-
ша, тек қана қазақстандық емес, әлемдік ауқымдағы жарқын тұлға. Қазақстан Республикасының 
Тұңғыш Президенті  – Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың басшылығымен Қазақстан мықты және табысты 
мемлекетті құру жөніндегі барлық қажетті демократиялық рәсімдерді аяқтап, ТМД елдерінің алдынғы 
қатарына шықты.
Бүгін Қазақстан гүлденуге бастаған өзінің тарихи жолының бірінші жартысын – қалыптасқан мем-
лекет құру ісін табыспен жүзеге асырды. Таяуда мемлекет Басшысы Қазақстанның 2050 жылға дейінгі 
жаңа тарихи кезеңіне ойластырылған іс-қимыл стратегиясын жария етті. ҚР Президентінің жаңа стар-
тегиясы – бұл, бір жағынан – «Қазақстан 2030» сияқты жұмыс бағдарламаларында белгіленген жүйелік 
реформалардың бағытын жоспарлы жалғастыру. Ал екінші жағынан – біз мүлдем өзіндік, жаңа саяси 
концепттермен, терең философиялық ақыл-парасатпен қаныққан құжатты байқадық. Енді сенімді 
«Назарбаевтық бағыт» арқылы еліміздің алдында тек қана алға басу – жаңа шыңдарға және жарқын 
жеңістерге жету жолы тұр.

26
I. Кіріспе ескертпелер 
Осы айтылған пікірлер (толғаулар, ойлар) - Венециандық Комиссия мен Қазақстан Республикасы 
арасындағы табысты ынтымақтастық кезінде көтерілген проблемаларды одан әрі дамытуға қосқан үлес. 
Қазақстанның Конституциялық Кеңесінің шешімі және Венецианадық Комиссияның сот ісіндегі 
пікірі [1] - ол көпдеңгейлі үкіметтік емес ұйымдар шегінде егемендік пен құқыққа сәйкестіктің пробле-
малары мұқият қарастырылған шығу нүктесі.
Көпдеңгейлі ұлт үсті одақтар ұсынған шешімдерді саралау үшін мемлекеттік егемендіктің үш түрлі 
мәртебесін қарастыруға болар еді. 
Бұл талдамалық ниет Жаңа Еуропалық экономикалық одақта және, оған сәйкес егемендік кәміл, 
Еуразиялық экономикалық және кеден одақтарына кіруге дейін және одан кейін егемендіктің жалғыз 
иелері болып қала берген мүше-елдердің мемлекеттеріне толық тиесілі болып қалуы тиіс, Кеден одағы 
туралы келісімде егемендік проблемасын жақсы түсінуді қамтамасыз етуде тұрады. 
Егемендіктің басқа екі мәртебесі салыстыру үшін, қазіргі конституциялық және ашық халықаралық 
құқықтағы түрлі тәжірибелерді көрсету үшін қамтамасыз етілген. Олар түрі, мәнмәтіні және жаратылы-
сы әр түрлі мүше-елдердің, мемлекеттері үшін жетілдіру жолдарын қамтитын әмбебап ұйғарымдарды 
ұсынуға арналған емес. 
Сондай-ақ, бір Одақты ұйымдастыру түріне тән шешімдерді, басқа түрге еріксіз қолдануға болмайты-
ны анық болды.
КӨПДЕҢГЕЙЛІ МЕМЛЕКЕТТЕГІ  
ЖӘНЕ ҮКІМЕТТІК ЕМЕС ҰЙЫМДАРДАҒЫ 
ЕГЕМЕНДІК ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚПЕН ҮЙЛЕСІМДІЛІК 
(СӘЙКЕСТІК, КЕЛІСІМ)
Евгений ТАНЧЕВ 
– 
Еуропа Кеңесінің Құқық арқылы 
демократия үшін Еуропалық комиссиясының 
(Венециандық Комиссияның) Вице-Президенті, 
София және Новоболгар университетінің 
құқық мектебінің конституциялық құқық
кафедрасының меңгерушісі, профессор, 
Болгария Республикасы Конституциялық  
Сотының төрағасы (2009-2012 жж.)

27
II. Қазіргі әлемдегі ұлттық және ұлт үсті құқықтық тәртіптер арасындағы қолдау көрсету 
әдістері. 
XX ғасырдың соңында және XXI ғасырдың бірінші онжылдығында ұлттық құқық пен ұлт үсті құқықтық 
тәртіп арасындағы қатынастардың екі түрі федералды Одақтардан тыс белгіленуі мүмкін.
Оның біріншісі келісімдерде жазылған халықаралық құқықтың, ал кейбір мемлекеттер үшін халықаралық 
құқықтың және, қазіргі демократиялық халықаралық қауымдастықпен танылған, халықаралық кәдімгі 
құқықтың жалпы қағидаттарының басымдылығымен байланысты. Мемлекеттердің қазіргі ұлттық 
конституцияларының көпшілігі халықаралық құқықтың ішкі (муниципалды) құқықтан басымдылығын 
жариялағанмен, заңнаманың иерархия проблемасына көзқарасы әр конституцияда ерекшеленеді.
Төртінші буындағы ұлттық конституциялары [2] немесе соғыстан кейінгі (Екінші дүниежүзілік соғыс) ұлттық 
мемлекеттік негізгі заңдар онда халықаралық құқықтың басымдылығы құқық үстемдігінің міндетті элементі бо-
лып танылған, жаһандандырылған әлемде жобаланған болатын. Өз тіршілігін жаңадан бастаған демократиялық 
мемлекеттердің Берлин қабырғасы құлағаннан кейін қабылдаған конституциялары халықаралық стандарт-
тарды және еуропалық конституциялық мұраның демократиялық дәстүрлерін бейнелейді.
Бірақ, шарттық міндеттемелерді іске асыру жүйелері ұлттық конституцияларда монистік немесе 
дуалистік жүйе таңдалғаны себебінен ерекшеленеді [3, 1-2 б.]. Екі рәсімдер түрі соңынан келісімнің 
ережелерін біріктіруге ұласады [4]. Ұлттық конституциялардағы тиісті көзқарастарды қысқаша салы-
стырмалы шолу мынадай суретті көрсетуші еді.
Еуропадағы доминанты монистік жүйеге сәйкес халықаралық келісім бекітілгеннен кейін ұлттық 
құқықтың ажыратылмас бөлігі болып табылады. Ел келісім имплементациясының екі жақтылығын 
қабылдағаннан кейін, міндеттемелер тек бекіткеннен кейін ғана емес, арнайы заңды қабылдағаннан 
кейін немесе қолданыстағы ұлттық заңнамаға ережелерді енгізгеннен кейін де пайда болуы мүмкін. 
Еуропалық жүйелерді салыстырмалы талдау халықаралық келісімдердің ұлттық тәртіптегі орнына 
байланысты басқа ерекшелік түрін көрсетеді.
Бельгия, Люксембург және Нидерланды сияқты кейбір елдерде халықаралық келісімдердің шарттары ұлт үсті 
әсері бар және олар конституциялық нормалардың үстемдігін алмастыратын құқықтық жүйеден жоғары тұрады.
Австрия, Италия және Финляндия сияқты басқа елдердің конституциялық практикасында парламенттік 
дауыстарының көпшілігімен бекітілген келісімдер конституциялық ережелер сияқты дәл сондай міндетті 
заң күшіне ие.
Еуропадағы монистік жүйе жағдайында келісімдердің міндеттемелерін имплементациялаудың үшінші 
түрі оларды кәдімгі парламенттік заңнамадан жоғары, бірақ ұлттық конституцияларына сәйкес қояды. 
Бұл - Германиядағы, Франциядағы, Грециядағы, Болгариядағы, Кипрдегі, Португалиядағы, Испаниядағы 
және басқа елдердегі қолданыстағы тәжірибе. 
Чехия Республикасында, Лихтенштейнде, Румынияда, Ресейде, Словакия Республикасында тек адам 
құқықтарына қатысты келісімдер ғана кәдімгі заңнамадан жоғары тұрады [5]. 
Халықаралық құқық стандарттарының басымдылығы ең аз мөлшер ретінде бағалануы тиіс, және, егер 
(әсіресе адам құқықтары және сайлау туралы заңдар саласына қатысты) ұлттық конституциялар одан 
гөрі демократиялық стандарттарды орнататын болса, ұлттық ережелерге ерекше ықылас бөлу және бұл 
келісімдерді бұзуға болады деп есептемеу қажет. Демек, келісімдерде ескертілген құқықтардың барлық 
рұқсат етілген шектеулерінің ішкі заңнамаға сәйкестігін қарастыру қажет [6].
Болгарияның 1991 жылғы конституциясы халықаралық құқықтағы міндетті заң күші бар және ұлттық 
заңнамаға қайшы келетін ережелерді ауыстыратын келісімдердің басымдылығын жариялады. Монистік 
тұрғыдан, конституцияға сәйкес бекітілген, Болгария Республикасында жарияланған және күшіне енген 
халықаралық келісімдер елдің мемлекеттікішілік құқығының бөлігі болады. Олардың ұлттық заңнаманың 
кез келген қарама-қайшы құқықтық нормалары алдында басымдылығы болуы тиіс.
  Болгария Республикасының Конституциялық Соты, Конституция күшіне енуіне дейін қол қойылған 
барлық келісімдерді, егер олар 5-баптың 4-тармағына сай болса, енгізу үшін, түсіндірмелерді қамтитын 
қаулыда 5-баптың 4-тармағындағы осы конституциялық ереженің заңдылығын кеңейтті [7]. 

28
85-баптың 3-тармағына, 149-баптың 1, 4-тармағына, 5-баптың 4-тармағымен бірге түсіндірме беру 
Болгарияның 1991 жылғы конституциясы келісімдерді конституциядан төмен, бірақ ұлттық заңнамадан 
жоғары орналастырғанын анық көрсетті [8]. Осылайша, ұлттық мемлекеттің егемендігін ескере отырып, 
халықаралық құқықтың басымдылығы БҰҰ Жарғысының 2-бабының талаптарына сай болады. 
Ұлт үсті және ұлттық құқық тәртібі арасындағы екінші қатынастар түрі ЕО құқығымен және ЕО-ға 
мүше елдердің ұлттық құқығымен дәйектеледі. 
 Келісімді ұлттық құқықтық жүйеде имплементациялау үрдісі ЕО-дағы құқық тәртібі мен ЕО-ға мүше-
елдердің ішкі құқықтық жүйелері арасындағы өзара іс-қимылдан ерекшеленеді. Әрине, ЕО құқығының 
ұлт үсті, тура, тікелей және көлденең күші конституцияға жоғары өкілеттікті ЕО-ға және олардың 
мекемелеріне беруді қарастыратын ЕО тармағын енгізуді талап етеді. 
Негізге алынатын келісімдер немесе негізгі заң (жазылмаған деп аталатын ЕО конституциясын 
қалыптастыратын), және ЕО мекемелерімен тапсырылған қайталама заңның бөлігі (ең алдымен регламент-
тер және кейбір директивалар), егемендікті бергендіктен ұлттық конституциялық нормалардан басым бо-
лады және ЕО мүше-елдерді тіркегеннен кейін міндетті заң күшіне ие болады. Сондықтан халықаралық 
құқықтық келісімдерге қарамастан, бұл ұлттық мемлекеттермен бекітуді немесе мемлекетішілік құқықты 
қабылдауды немесе өзгертуді талап етпейді. Сондықтан халықаралық келісімдердің стандарттарын им-
плементациялау acquis communautaire (ұлттық конституцияларды бейімдеудегі және ЕО негізгі және 
институциалдық құқығының ұлт үсті, тура, тікелей және көлденең күшін қамтамасыз ету мақсатында 
заңнаманы жақындатудағы жалпы нормативті-құқықтық актілер жинағы) сәйкес келу міндеттемесіне 
ұқсамайды. Бұл Еуропалық одаққа мүше мемлекеттердің аумағы шегінде барлық ұлттық заңды және жеке 
тұлғалар үстіндегі ЕО құқығының ұлт үсті, тура, тікелей және көлденең (әмбебап) күшінен шығады [9].
Осы механизмді басқа ұлт үсті заңды тұлғалармен қолдану мақсатында, ашық мемлекеттілік 
қағидаттары, егемендікті беру, қазіргі жаһандандырудың және acquis communautaire проблемаларын 
шешу үшін, мүше мемлекеттер егемендігін біріктіру келісілуі тиіс. Бұдан әрі осындай ұлт үсті ұйым және 
оның мекемелері өз қызметін билікті беру, қаражаттандыру және мөлшерлестік қағидаттары бойын-
ша жүргізуі тиіс. Ұлттық құқық тәртібін ұлт үсті құқық тәртібіне бейімдеуге негізгі келісімдерді бекіту, 
заңнамамен жақындасу және, қауымдастыққа мүше мемлекеттер міндеттемелерін орындамаған жағдайда, 
ұлт үсті сот билігіне интерпретациялау және айыппұлдар мен басқа санкцияларды салу өкілеттігін беру 
арқылы қол жеткізілуі тиіс. Ақыр аяғында, егер ұлттық заңнаманың шарттары ұлт үсті заңына қайшы кел-
се, ұлттық соттар істерді қараған кезде негізгі және қайталама заңның (ұлт үсті ұйымның мекемелерімен 
ұйғарылған заң) ережелерін іске асыруы тиіс.
ЕО жағдайында ұлт үсті заңның басымдылығы (біріншілігі) [10], осы үлгі басқа ұлт үсті ұйымдармен пай-
даланылуы тиіс болса, келісілген салаларда конституциялық ережелерде қатаң белгілене алатын егемендік 
өкілеттіліктерді бере отырып және ұлттық парламенттерге Одаққа және оның мекемелеріне берілген ұлттық 
өкілетткітердің саласын, ұлттық заңнамалық органдармен бақылау әдістерін және т.б. белгілейтін,  негізге 
алынатын және конституциялық заңдарды білікті көпшілікпен қабылдауға рұқсат бере отырып қол жеткізілді. 
Және осы қағидаттар мен механизмдер қоғамды құру туралы ұлт үсті келісімге енгізілмей, ұлттық және ұлт 
үсті құқықтық жүйелердің қатынастары халықаралық құқық саласы шеңберінде қала береді.
Конституциялық сот билігі жөніндегі Лиссабон шартымен ЕО-ға мүше-елдердегі конституцияның 
басымдылығын қорғау үшін конституциялық сәйкестікке тиесілі ретінде бекітілген белгілі бір салаларда 
конституциялық сәйкестік ұғымы енгізілген болатын.
III. Ұлттық құқық тәртібі мен жаңа Еуразиялық экономикалық қауымдастықтың келісімдері 
арасындағы қарым-қатынастар. Қазақстан конституциясының сәйкестік талаптары. 
Еуразиялық экономикалық одақ өз үлгісін Еуропалық Одаққа негіздеуге тырысады. Оның сипа-
тын сәйкестендіру өзінің басты дәлелдерін келісімнің ережелерінен, шешімді қабылдау механизмінен, 
егемендік орын тапқан жерден, шарттық міндеттемелерді іске асыру құралдарынан және лидерлердің, 
саясаткерлердің және заңгер ғалымдардың пікірлерінен бастау алуға тиіс.

29
Еуразиялық экономикалық одақтың ең маңызды ерекшеліктерінің бірі мүше мемлекеттердің 
тәуелсіздігін және егемендігін құрметтеу болып табылады. Президент Н. Назарбаев Қазақстан оның 
тәуелсіздігіне қауіп төндіретін ұйымға қатыспайды деп баса айтты. «Біздің тәуелсіздігіміз – бұл ата-
бабамыздан қалған ең қымбат қазынамыз. Біріншіден, біз тәуелсіздігімізді ешқашан қолымыздан 
жібермейміз және, екіншіден, біз оны қорғау үшін бар күшімізді саламыз» [11]. 
Еуразиялық экономикалық одақ туралы Шарттың 1-бабының 2-тармағына сәйкес, одақ – бұл 
халықаралық құқық субъектілігіне ие өңірлік экономикалық ықпалдастырудың халықаралық ұйымы [12].
Еуразиялық экономикалық қауымдастық – оның мүше мемлекеттері арасындағы көпжақты 
экономикалық ынтымақтастыққа кепілдік беретін халықаралық ұйым. 
Көптеген саясаткерлер және саясаттанушылар одан ары ықпалдастыруға – саяси, әскери және 
мәдени одаққа шақырды. Бірақ бүгінгі таңда одақ таза экономикалық, өйткені ол өз тәуелсіздігін және 
егемендігін сақтауға тырысады. Халықаралық және конституциялық аппараттың белгілі санаттарының 
мәнмәтінінде бұл – мемлекеттік кәсіпорын емес, мүше мемлекеттердің тәуелсіздігін және егемендігін 
құрметтеуде құрылған конфедерацияның бейнесі емес [13]. Еуразиялық экономикалық қауымдастық 
классикалық конфедерациялардан ерекшеленеді және кейде экономикалық конфедерализм ретінде 
келтіріледі. Шынында мекеменің шешімдері – бір қатысушы бір дауыс – қағидасына сүйене қабылданған, 
бірақ конфедерацияда бірауыздылық немесе мүше мемлекеттің бір қарсы дауысымен еркін тыйым салу 
талаптары жоқ. Халықаралық ұйымдағы үкіметаралық әдіс – онда шешімдер бірауыздан қабылданатын, 
және жалғыз қарсы дауыс берудің еркін тыйым салынуы – егемендікке қол сұғушылықтан құтқарудың 
ақырғы құралы болып табылатын табиғи кеңістік.
 Еуразиялық экономикалық қауымдастыққа арналған маңызды шешімдердің көбі мүше мемлекеттердің 
басшыларынан тұратын Жоғарғы Еуразиялық экономикалық кеңестің құзыретіне жатқызылған. Жоғарғы 
кеңес ықпалдастырудың стратегиясын, бағытын және перспективаларын белгілейді және одақтың 
мақсаттарын іске асыруға бағытталған шешімдерді қабылдайды.
 Еуразиялық экономикалық комиссия өз жұмысын шарттық міндеттемелерді жүзеге асырудың құқықтық 
негізі және нормативті базасы болып табылатын Еуразиялық экономикалық одақ туралы Шартқа және 
халықаралық келісімдерге сәйкес атқарады. Еуразиялық экономикалық одақтың белгіленген құралдары 
келісімге негізделген, және оларды іске асыру мүше мемлекеттердің конституцияларындағы халықаралық құқық 
ережелерінің басымдылығына негізделген. Халықаралық келісімдерден шығатын міндеттемелерді жүзеге асыру 
үшін, мүше мемлекеттер мүше мемлекеттердің заңды көздерінің үйлесімділігіне жүгінеді. Бұл ешқандай ашық 
мемлекеттілік, жоғарғы өкілеттілікті ұлт үсті мекемелерге беру, ұлттық конституцияларды негізгі келісімдерге, 
acquis communautaire және Еуропалық қауымдастықтарда құрылған басқа құралдарға және ЕО өткен алты он 
жылдық ішіндегі дамуына бейімдеу Еуразиялық экономикалық одаққа қолайлы емес екенін білдіреді.
Бірақ халықаралық келісімдерді ішкі құқықтық жүйеде қолданыстағы ұлттық заңнамаға түзетулерді 
енгізу жолымен емес, бекіту арқылы жүзеге асырудың әдеттегі монистік нұсқасын жүргізген Қазақстан 
Республикасы Конституциясының 4-бабындағы дәстүрлі әдістерден кейбір ауытқулар да бар.
Сондықтан Еуразиялық экономикалық одақтың және кеден одағының шешімдері әдеттегі халықаралық 
шешімдер сияқты міндетті күшке ие, бірақ мүше мемлекеттердің конституцияларына сай болуы тиіс. 
Басқа бағыт Кеден одағының комиссиясы туралы Шартпен көрсетілді. Осы шартқа сәйкес белгіленген 
заңнаманың заң күші халықаралық келісімнен гөрі қарқындылау болады. Кедендік комиссия туралы келісім 
мәтінінің 2-бабына сәйкес комиссияға мүше мемлекеттердің мемлекеттік органдары өкілеттіктерінің бір 
бөлігін ерікті түрде бірте-бірте қадам қадаммен табыстау қағидатын көздеген. Бірақ бұл табыстау мүше 
мемлекеттер конституцияларында, соның ішінде Қазақстанның Конституциясында көзделмеген. (Мы-
салы, Маастрихт шартынан кейін егеменді мемлекеттің өкілеттіктерінің бөлігін ЕО мекемелеріне табыста-
уды көздейтін ЕО-ға мүше елдерінің жазбаша конституцияларының көбінде). Барлық басқа салаларда 
мемлекеттік егемендікті сақтай отырып, жалпыға бірдей егемендік емес, мемлекеттік функциялардың бір 
бөлігі берілгені туралы баса айту маңызды. Осындай жағдайлар ашық мемлекеттілік деген ұғымды нығайтады, 
және егемендіктің ол берілмеген салаларға күшпен кіруіне қарсы кепілдік болып табылады. Өкілеттіктерден 

30
босатуға қарсы кепілдік 7-бапта белгіленген дауыс берумен және, шешімдер білікті көпшіліктің үштен екі 
бөлігімен қабылдансын деген талапта табылуы мүмкін болатын. Қазақстан Республикасында басқа екі 
мүше мемлекеттің шешіміне еркін тыйым салу құқығы жоқ. 7-баптың келесі параграфында ұсынылған 
аппеляциялық рәсім бар, оған Қазақстан Республикасы алауыздық жағдайында, мемлекет Басшыларынан 
тұратын жоғарғы кеңес деңгейінде шешім қабылдау үшін комиссияның шешіміне жүгіне алады.
Еске салынуы қажет басқа ереже Кеден одағының белгіленген құқықтық жүйесінен, ЕО құқығынан 
ерекшеленеді. Осы Шартты түсіндіруге және/немесе қолдануға байланысты Тараптар арасындағы да-
улар мүдделі Тараптардың консультациялары мен келіссөздері арқылы шешіледі, ал келісімге қол 
жеткізілмеген жағдайда, дау Еуразиялық экономикалық қоғамдастық Сотының қарауына беріледі. 
  2000 жылғы 10 қазанда Астанада қол қойылған Еуразиялық экономикалық қауымдастықтың 
негізіне алынған Шарттың Кеден одағы комиссиясы туралы ағымдағы Шарттың негізі ретінде (кіріспеде) 
мәлімденген 8-бабына сәйкес, енді Еуразиялық экономикалық қауымдастық сотының өкілеттігімен және 
заңды құзырымен Қазақстан конституциясына сәйкестігі туралы шешімді күтуде. Біркелкі түсіндіруді және 
келісімдерді жүзеге асыруды қамтамасыз етуден басқа соттың Еуразиялық экономикалық қауымдастық 
мекемелерінің шешімдерін жүзеге асыру проблемалары жөніндегі тараптар арасындағы даулар бойын-
ша шешімдерді шығаруға өкілеттілігі бар. Сотқа сондай-ақ, Кеден одағы мекемелері әрекеттерінің Кеден 
одағының құқықтық негізін белгілейтін негізге алынған келісімдерге сәйкестігі жөнінде шешім қабылдауға, 
Кеден одағының негізін қалайтын келісімдерді және Кеден одағы мекемелерінің әрекеттерін түсіндіруге 
өкілеттік берілген. Сот сондай-ақ, Кеден одағының комиссиялары мен мүше мемлекеттер арасындағы да-
уларды және мүше мемлекеттердің келісімдер бойынша міндеттемелері жөніндегі дауларды шешуге тиіс. 
Бірақ, Еуропалық сотқа қарамастан, халықаралық келісімдерге сәйкес міндеттемелерін орындамағаны 
үшін мүше мемлекеттерге айыппұлдар мен санкцияларды салу өкілеттігі берілген жоқ [14].
Еуразиялық экономикалық одаққа мүше-мемлекеттердің конституцияларында құқықтың басым- 
дылығын сақтау, шарттық міндеттемелер халықаралық құқық ережелерінің басымдылығы негізінде 
орындалуы тиіс екенін білдіреді. Қазақстан Республикасы үшін халықаралық құқықтың басымдылығы 
Қазақстан Конституциясының 4-бабымен қамтамасыз етілді [15]. 
ҚР Конституциялық Кеңесінің екі шешімінде 4-баптың 3-тармағына қатысты (2000 ж. 11 қазандағы 
№ 18/2 қаулы және 2006 жылғы 18 мамырдағы № 2 қаулы) тек бекiтiлген халықаралық келісімдердің 
заңдардан басымдығы және Республиканың аумағында тiкелей қолданылуы дегенде, мұндай шарттар 
нормаларының заң нормаларына қайшы келетiн реттерде басымдығы болуы тиіс.
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің осы екі шешімдерінен ең маңызды қорытынды шығады.
1. Егер халықаралық келісім мен ҚР Конституциясы арасында қайшылық болса, Конституция басым 
болуы тиіс және келісім іске асырылмайды.
2. Егер келісім бекітілмеген жағдайда, бұл ұлттық заңнамаға қайшы келмейтін болса, халықаралық 
құқықты басшылыққа алу қажет. Ұлттық заңнамамен халықаралық келісім араларында қайшылық болған 
жағдайда ұлттық заңнама басым болуы тиіс, ал халықаралық келісім іске асырылмауы тиіс. 
Келісімді қолданысқа енгізу алдында келісім, конституция және ұлттық заңнама аралығындағы 
қайшылықтарды айқындау үшін және халықаралық құқықтың басымдығы қағидатының міндетті шарты 
ретінде, осы қорытындылардың екеуі де монистік жүйе үшін бекітудің маңызыдылығын баса айтады. 
Егер заңнаманың белгіленген актілері бекітуге тартылмаса, олар ұлттық заңнамаға қайшы келмейтін 
жағдайда ғана күшіне енеді. Заңды негіздеменің гипотетикалық әдісі бар, менің ойымша, оған еру-
ге болмайды. Кеден комиссиясы актілерінің басымдығын олар негізделген комиссия туралы келісімді 
бекітуден алуға болатын еді. Ары қарай комиссия актілерінің, келісімдерді түсіндіруге және сәйкессіздігі 
үшін санкцияларды салуға емес, тек қана енгізуге өкілеттігі бар Еуразиялық экономикалық қауымдастық 
Сотымен бекітілген Келісімдерге сәйкестігін қамтамасыз ету рәсімдерін қолдануға болады. 
Бірақ мүше мемлекеттердің егемендігін қорғаудың ең маңызды кепілдігі – шешімдерді қабылдаудағы 
бірауыздылық қағидаты, ол бойынша мүше мемлекеттің қарсы дауысы Еуразиялық экономикалық 
қауымдастық мекемелерінің шешімдеріне еркін тыйым салынуына әкеп соғады.

31
 Демек, егер осы алдын ала шарттар, яғни – егемендікті табыстау немесе бекіту жоқ болса, Еуразиялық 
экономикалық қауымдастық мекемелерінің әрекеттері, егер олар ҚР Конституциясына және ұлттық 
заңнамаға қайшы келмесе, іске асырылады.
 Бұл идея Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесіңнің төрағасы И.Роговтың сөзінде айтыл-
ды: «Халықаралық ұйымдардың және олардың мекемелерінің еліміздің егемендігіне нұқсан келтіретін 
шешімдерінің Қазақстан үшін міндетті күші жоқ» [16].

жүктеу/скачать 1,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: