Қазақстандық тренд тоталитаризмнен демократиялық және құқықтық мем лекетке: сырттай көзқарас

III. КОНсЕНсус НӘТиЖЕлЕРІ 
Барлық осы оқиғалардың нәтижесі теңгерімдер мен мәмілелерге толы Конституция болды, 
Басқару нысанына қатысты, Конституция коронаны Франкомен өз мирсқоры ретінде ретінде 
тағайындаған адам қолында сақтады бірақ сонымен бірге саяси негіздің түбегейлі өзгерісін белгіледі. 
Бұл сәтте сол жақ партиялар 1936 жылы күйреген республиканы қалпына келтіріп, франктік мұраның 
бөліну процесін аяқтау үшін, өз талаптарынан бас тарта алмады. Бұл өз талаптарынан бас тартқаны үшін, 
айтарлықтай өтемақы алды. Бірінші және өте маңызды өтемақысы- қандай да бір мәнді билігі жоқ және 
сол жақ партияның саяси мақсаттарға жетуіне кедергі бола алмайтын мекемені Конституцияға енгізу: 
онда король «сұрақтарды арбитражға беру және институттардың қалыпты жұмысын қамтамасыз етуден» 
басқа оған саяси басшылықты жүзеге асыруға мүмкіндік беретін ешқандай атрибуция алған жоқ. 
Бұрын, атап айтқанда, Франко режимі кезінде саяси жүйені заңдастыруда маңызды рөлді атқарған, 
ал қазіргі уақытта саяси және әлеуметтік секторларының қолдауына ие кейбір мекемелерге қатысты кон-
сенсус оларға конституция мәтінін танумен білдірілді. 
Конституцияның 8 бабында саяси шешімдермен қатар ең басты орында «Испанияның егемендігін 
және тәуелсіздігін қамтамасыз ететін, оның аумағының тұтастығын және конституциялық тәртіпті 
қорғайтын» Қарулы Күштерге арналған, ал 62 бап армияны Корольдің «жоғарғы командованиесі» астына 
орналастырды. Бірақ баптың екеуі де бір мағыналы болу қажет. 97 бап ішкі және сыртқы саясат бағыты, 
азаматтық және әскери басқару, ұлттық қорғаныс үшін жауаптылықты үкіметке жүктейді. Бұдан басқа, 
әскерге қатысты басқа екі мәселеде, конституциялық процестен басымды консенсус одан гөрі анық бол-
ды: өлім жазасын алып тастаған 15 бап оны соғыс уақытында сақтауды көздейді.
Католикалық Шіркеулерге қатысты, 16.3 бабын әзірлеуге әкелген ұзақ және қиын келіссөздер 
Испания мемлекетінің зайырлы сипатын жариялады – «ешқандай дін мемлекеттік сипатқа ие болма-
уы тиіс» - және «испан халқының діни ұстанымдарын» есепке алуды және «католикалық шіркеумен 
тиісті ынтымақтастық қатынастарды сақтауды», сондай-ақ «басқа да конфессиялармен». Бұдан 
басқа 15 б. «әр адам өмір сүруге құқығы бар» деген ереже немесе 32.2. баптағы «неке түрлері» 
деген сілтеме бар. 
Сайлау жүйесіне қатысты, Конгресстің конституциялық комиссиясы шегіндегі қайшылықтар сон-
ша күшті болғаны, дауларды әдетке айналуын және тұтас конституциялық процестің оқшаулануын 
жібермес үшін бірнеше мақаланы талқылау тәртібін өзгерту қажет болды. Шын мәнінде, партияның 
екеуі де UCD және Халық Альянс ескі сайлау жүйесін сақтау үшін болды, осы мәселеде олардың 
мүдделеріне сай шешу ең ыңғайлы болды. Олар аудандарды, селоларды, шалғайдағы қалаларды 
көрсететін қолданыстағы сайлау жүйесінің мажоритарлы сипатын артттыруда тұрған. Сонымен қатар, 

234
сол жақ партиялықтар Конституция кез келген болашақ тым болмағанда, Конгресс депутатарын, сайлау 
жүйесінің орталық элементі ретінде үйлесімділік қағидатын бекіткенін. Тек қана PSOE партиясымен 
провинциялар сайлау округтері болады деген қағиданы және келешектегі депутаттардың ең аз саны-
мен сайлау заңнамасын қабылдауына айырбасқа UCD партиясы 68 баптағы үйлесімлідік қағидатын 
қабылдауға дайын болғанда ымыраға келді. Іс жүзінде бұл формула сайлау жүйесін конституциялық 
айқын түсіндіруді білдіретін: UCD партиясына сайлауға қатысқан халықтың 35 % арасынан 47% 
дауысқа ие болуға мүмкіндік берген 1977 жылғы наурыз айындағы Сайлау туралы қағидалар Бүгінгі 
күнге дейін қолданыста жүрген сайлайдың ерекшеліктерін белгілейтін жүйе әр провинциядан кемінде 
екі депутаттың қатысуын тұспалдайды, осылайша негізінде консервативті түбек ішіндегі елді аудан-
дарды көрсете отыра, олардағы сол жақ партиялар аса мықты Мадрид, Барселона, Валенсия және Севи-
лья сияқты ірі сайлау округтерінен аз көрсетілген. 
Парламенттің құрылымына қатысты орталық пен оң жақ партиялардың күштері, әсіресе Халық 
Альянсының лидері Мануэль Фрага, британдық үлгінің табынушысы, қос палаталық нұқсаны қорғады, ал 
сол жақ Сенатты қорғауға даты жетпеді. Халық Альянсымен Сенаттың сақталуын қорғау Саяси реформа-
лар туралы заңның ерекше құрылымымен түсіндіріледі - сенаторларды сайлау үшін көпшілік қағидаты, 
Испанияның ауыл аймақтарының асыра көрсетілгендігі, партия конституцияға тапсырғысы келгендердің 
жалпы санынан бестен бір бөлігін корольмен тағайындау Бірақ, егер жоғаргы палата аумақтық өкілдіктің 
палатасы болса, сол жақ партиялар үшін жоғарғы палатаны сақтау дәлелді болушы еді, Бұл Сенат арқылы 
өңірлік проблемаларды шешуге мүмкіндік беретін еді. Конституция Саяси реформалар туралы заңдағы 
жоғарғы палатаға тән ерекшеліктерін іске асырды – конституциялық Сенатта Корольмен тағайындалатын 
сенаторлар жоғалды, ал Автономды қаумдыстықтармен басқа сенаторлар тағайындалады 
Алайда, ұзаққа созылған талқылаулардан кейін ымыраға қол жетті. Саяси күштер бір бірінің қарама-
қайшы мақсаттарын жұмыс тәртібінде шеше отыра, Сенаттың Автономды қауымдастықтар өкілдерінің идеяла-
рын бірінің үстінен бірін алып тастап отырды. Одан да жаманы, екі негізгі партиялардың саяси батылсыздығы 
соңғы үш онжылдық ішіндегі институтты реформалау жөніндегі бірізді ұсыныстарды оқшаулады.
Конституцияның экономикалық үлгісін талқылау барысында парламенттік күштердің позициялары 
сол жақ-оң жақ білік айналасында қарама қарсы тұрды. Бұл социалистік және коммунистік өкілдерді 
Қосалқы комитеттің басқа мүшелеріне қысым жасауға мәжбүр етті. Біржола қабылданған шешім 38 б. 
«нарықтық экономика жағдайындағы еркін кәсіпкерлікті» анық тану және VII бөлімдегі Сол жақ парти-
ялардан берілетін формулалар жарғысы елдің игілігін «жалпы мүдделерде» пайдалану, «шаруашылық 
қызметінің қоғамдық бастамасын» конституционалдау, «негізгі ресурстар мен қызметтерді» мемлекеттік 
бақылау секторы (статья 128), қызметкерлердің және азаматтардың «олардың жұмысы өмір сапасын 
жақсартуға және жалпы игілікке бағытталған мемлекеттік органдардың жұмысына қатысу» (129), не-
месе мемлекеттің «кірістің және байлықтың өсуін ынталандыру және оларды әділ бөлу» мақсатында 
экономикалық жосапрлауы (Статья 131). негізінде құрылған болатын. Конституияның экономикалық 
үлгісімен байланысты басқа ымыралы шешімдерді 33 бапта табуға болады, ол жеке меншік құқығын 
және мұрагерлік құқығын танидыбірақ оның мазмұнын өз әлеуметтік функциясына бағындырады, және, 
ақырында, ең даулы мәселе ереуілге қатысу құқығын реттеу, бұл мәселе бойынша UCD партиясының ба-
яндаушылары пікірталастың төрешілері ретінде сөйледі. 
Билікті аумақтық бөлу мәселесі конституциялық процесс барысында ең қызулы, сондықтан кон-
сенсуске жету үшін ең күрделі болып табылды. Талқылаулар екі бірізді сатыларында жүргізілді: жүйені 
реттеуге тиіс қағидаттарды талқылаған кезде; және екінші кезеңде, нәтижесінде Франко кезіндегі ра-
дикалды унитаризмнен; сол жақтыларды федереализмінен; кейбір радикалды ұлтшылдық күштерімен 
қолданатын сепаратизмнен бірдей алшақ тұратын жаңа формулада «Автономиялар мемлекеті» деп ата-
латын құрылымның іргетасын қалауға арналған қағидаттарды талқылаған кезде. 

235
Бірінші аспектіге қатысты, ең консервативті секторлар сол жақ партиялармен және ұлтшылдармен 
мәлімденген «ұллтар мен өңірлердің автономияға құқықғын» Конституцияға енгізуге дайын болған жоқ, 
олардың пікірінше, «Испания халқының бірлігі» конституцияның негізі. Бірақ осы әр түрлі және кейде 
қарама- қайшы талаптардың ең жақсы үлгісі жоғарыда аталған 2 баптың мәтініне «ұлттар» деген терминді 
енгізу болып табылды. Каталон және баск ұлтшылдық партиялар олардың өзін-өзі басқару құқығын тану 
үшін, Испания – «ұлттар елі» деген тезисін Конституцияда енгізуге тырысты, UCD париясы мен Халық 
альянсы үшін тұжырымдама да, ұғымы да мүлдем қолайсыз болды. Ақыр аяғында «ұлттар және өңірлер» 
сөзіне қатысты консенсуске қол жетті. Бұл дихотомия ұлтшылдар партиясын да, оң жақ партияларды 
да ішінара қанағаттандырды. Не болса да, 2 баптың мәселесін шешу Испанияның өңірлері мен ұлттары 
проблемасының астарын көрсетті.
Және, ақырында, қолаййлы формулаларды табу мақсаты парламентте ұсынылған түрлі күштер ара-
сында әртекті және өте шиеленісті ұстанымдардың бар болуы себебінен қиындатылды. Халық Альянсы 
UCD партиясымен бір ұстанымда қалды, олар сол жақ партиялардан ерекшеленді, сонымен бірге Катало-
ния мен Басктар елінің талаптары үкіметтің ьалапьарына қайшы келетін. Шын мәнінде Халық Альянсы 
бірнеше провинциялық әкімшіліктер дотастығынан тұратын орталықсыздандырылған біртұтас мемлекетті 
қолдағысы келді; UCD партиясы, егер бұл мемлекеттік радикалды өзгерту әдістерміен байланысты бол-
маса, Каталония, Галисия және Басктар елінің кейбір саяси автономияларын тануға дайын болды; Со-
циалисттер мен коммунисттерзащищали федеративті үлгіні жақтады. Ақыр соңында, Халық альянсы мен 
Испания коммунистік партиясы арасында шешім қабылдау процесін маргинализациялау күшіне енгеннен 
кейін, тараптар консенсуске жетті. 
Осыдан кейін Халық Альянсы VIII бөлімнің көпжылғы реформасын ұсынды, ал Коммунистік партия 
бұрынғыдай «басктар Конституция үшін дауыс берген жоқ» деп мәлімдеді - UCD, PSOE және PCE партиялар 
мен каталондық ұлтшылдар арасында үшбұрышты ымыраны іздестіру оратықтағы қайшылықтар, сол жақ 
партиялардың прагматизмі және ұлтшылдыардың икемділігі арқылы едәуір оңайлады. Шынында да, VIII 
бөлімге енгізілген формула барлық қатысушы тараптарды қанағаттандыратын элементтерді қамтиды: 
осылайша, UCD партиясының талаптары бойынша бар провинциалды құрылымдар Конституцияға енгізілді; 
барлық аумақтары үшін Конституциямен көзделген шарттармен, шектеулермен және рәсімдермен өзін-
өзі басқаруға қосылу мүмкіндігі ашылды, сол арқылы федералды мемлекетке ұқсас үлгіні құру үшін негіз 
салынды; және ұлтышлдардың талаптары бойынша «тарихи халықтар» деп аталатын құрылымдар үшін 
өзін-өзі басқаруға білікті жолдар құрылды 
 
IV. КОНсЕНсусТІҢ КЕМШІлІКТЕРІ
Академиялық қауымдастықтың бағалауы бойынша 1977-78 жж. конституциялық процесс ис-
пан қоғамына және оның басқарушы элитасына жағымды әсер етті. Осы пайымдаудың басты дәлелі – 
Испанияның 1978 жылғы Конституциясы келісім бойынша құрылған, оны жиі «баршаға арналған» Кон-
ституция деп атайды.
Бірнеше буындар ішінде конституциялық келісімде кейбір, Испандарды бөлу сияқты, проблемлар 
шешілді. Консенсус арқасында бұл өте қысқа мерзімде өтті, азаматтар үшін кейбір мәселелер, сондай-
ақ, басқару нысанымен, сот төрелігінің тәуелсіздігімен, корольдің өкілеттігімен, әскерді азаматтық 
билікке бағындырумен және Коснтитуцияның үстемдігімен байланысты өткен уақыттағы кейбір ең да-
улы мәселелер шешілді, немесе күн сайынғы саяси талқылаулардан тыс шешіліп жатты. Алайда, басқа 
мәселелер бойынша құррылтайшы процестің басты қатысушылары болашақтағы тиімді саясат үшін кейбір 
ортақ қағидаттарды әзірлеуге дайын болған жоқ. Бұл стратегия Конституцияны қабылдауға кедергі жа-
сайтын мәселелердің талқылауын кейінге,конституциялық ережені қолдану үшін құқықтық негзі және 
тиімді саяси шаралар туындаған кзеге дейін, қалдырып, оларды бейтараптандыратыды.

236
Осылайша, Конституцияда қарастырылатын мәселелер, атап айтқанда – шіркеу-мемлекеттік 
қатынастар, сайлау жүйесі, экономикалық үлгі, сенатты немесе жаңартылған автономиялық жүйені рет-
теу мәселелері конституцияның мәтіні қабылданғаннан кейін көп ұзамай реттелді [37].
Алайда, ол бойынша сайлаушылар лайықты шешім қабылдай алмаған ең маңызды проблема 
қайталана беретін екі мәселені анық көрсетті: Басктар және Каталония проблемалары. Басктар еліне 
қатысты олардың басты талабы – конституцияда ұлтшылдықты «тану» - бірақ бұл осы аумақтардың та-
рихи құқықтарын «қорғау» және «құрметтеу» үшін жеткіліксіз болды және Конституцияда осы мәселені 
реттеудің сәті түспеді. 
 Осы алауыздық негізінде баск ұлтшылдығы жаңа және өткен өкпелерін еске түсірді, ал 1979 жылы 
қабылданған автономия туралы ереже көпке дейін ерекшеленді. Онжылдықтар бойы кезекті терроризм 
қатерімен күшейтілген Басқ ұлтшылдарының талаптары кемшіліктеері бар конституциялық консенсуске 
жетудің себебі болды.
 Каталон ісіне қатысты, өзін-өзі басқаруға және испандық «автономия елінің» сараланған мәртебесіне 
кейінгі сұраныстың серпіні әр түрлі болуы мүмкін. Онжылдық ішінде баск ұлтшылдығы конфронтация жо-
лын таңдады, каталондар, PSOE және Халық партияның парламенттік қолдауын қамтамасыз етіп, сондай-
ақ олардың құзыреті мен қаржыландыруын жақсартудың айырбасына, келіссөзге баруды ұйғарды.  
Бірақ 2006 жылғы заңмен белгіленген реформаларды пардаментте және Конституциялық Сотта 
азайтқаннан кейін, сұхбаттасу стртагеиясы өзгерді, және 2014 жылғы қарашадағы тәуелсіздік референ-
думде жанжал шықты [38].
Осы күні бұл конфронтацияның ұшы-қиыры жоқ, және ағымдағы жағдайдағы тәуекелдіктерді есеп-
тен алып тастауға болмайды, сондықтан Конституцияны құрушылар тарапынан біраз иекмділік болса, бұл 
мәселе онжылдықтар бұрын шешілер еді. 
V. ҚАЗАҚсТАН ҮШІН иДЕЯлАР?
Салыстырмалы саясаттанумен айналысатын ғалымдардың өзгерістер, саяси жүйелер және қоғамдық 
институттарды қатарластыра салыстыру дағдысы бар. 
Бұл жағдайда 70 жылдарғы конституцияны құру процесінің мәселелерін шешу әдістері 20 жылдан 
кейін Қазақстан үшін басшылық болатыны күмәнді. Екі елдің арасындағы географиялық арақашықтық 
және осы екі процес арасындағы ұзақ уақыт мерзімі, сондай-ақ, басқа да айырмашылықтар: испандар 
мен қазақтардың саяси мәдениеті мен дәстүрлеріндегі айырмашылықтар. Егер испанияда жетпісіінші 
жылдары саяси күш аясында түрлі қауымдастықтар мен бағдарлардың ерекшеліктерін танып отыра, қатар 
өмір сүруінің негізін құру болса, Қазақстанда 90-шы жылдардың басында ескірген экономикалық үлгіні 
ауыстыру және ұлттық сна-сезімін қалыптастыру басымдық болды. 
Испанияда шешім парламенттік басқару жүйесі және тым орталықсыздандырылған аумақтық ұйым 
үлгісі түрінде келсе, Қазақстанның 1995 жылғы Конституциясының формуласы басқа болды: президенттік 
басқару жүйесі, әкімшілік –аумақтық құрылымының біртұтас нысаны 
Бұл испан тәжірибесінің Қазақстанға ешқандай қатысы жоқ екенін білдіреді. Екі мемлекет арасында 
дипломатиялық және сауда қатынасы жылдан жылға ұлғайып келеді. 
Өзгеріп жатқан әлем қайтымсыз жаһандану процесіне батып келеді. Өткенде қабылданған шешімдер 
келешекте пайдалы болуы мүмкін. Әлемдік экономика жүйесіне кірген Қазақсстан қоғамы біріккен, сан 
алуанды және көп санды құрылымға айналады. Бұл алыс болашақ емес, және әлеуметтік фактор кейде 
қарама-қайшы мүдделерді реттеу үшін күрделі шешімдерді, икемділікті, тұрақтылықты талап ететін бола-
ды, мүмкін сонда испан тәжірибесі пайдалы болатын шығар. 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕР:

237
1. Хорхе дэ Эстебанмен пайдаланылатын терминдер, “El proceso constituyente español, 1977-1978”, in 
José F. Tezanos, Ramón Cotarelo & Andrés de Blas (eds.): La transición democrática española, Sistema, Madrid, 
1989, pp. 275 a 315, at pp. 276-278. Сондай-ақ, Пабло Лукас Вэрду “La singularidad del proceso constituyente 
español”, Revista de Estudios Políticos №. 1 (1978),бірегей процесс туралы сөздер.
2. Мәселелер бойынша, XIV тарауын қар. “The 1977 self-constituent legislature” in Emilio Attard Alonso: 
La Constitución por dentro. Evocaciones del proceso constituyente. Valores, derechos y libertades, Argos Vergara, 
Barcelona, 1983, pp. 183-196, the reflections of Joaquín Tomás Villarroya in “Proceso constituyente y nueva 
Constitución. Un análisis crítico”, in VV.AA.: Estudios sobre la Constitución española de 1978, Universidad de 
Valencia, Valencia, 1980, pp. 9-36, in pp. 10-13; and the entirely opposite argumentation of Eustaquio Galán y 
Gutiérrez in Estudio crítico del anteproyecto de Constitución española y otras lecciones de Filosofía del Estado, 
Madrid, 1978.
10. Хорхэ дэ Эстэбан: “El proceso constituyente español, 1977-1978”, cit. supra, pp. 290-291.
11. Франсиско Рубио Лорентэ: “The Making of the Spanish Constitution”, cit. supra, pp. 250-251.
12. Испания Конституциясындағы консенсустың мағынасы мен рөлі. Грегорио Пецес Барба: La 
Constitución de 1978, Un estudio de Derecho y política, Фернандо Торэс, Валенсиа, 1981, pp. 13-20 and Ми-
гель Эрерро дэ Минон: “Falsas y verdaderas vías del consenso constitucional”, Revista de Estudios Políticos No 
9 (1979), pp. 73-99 Консенсус тұжырымдамасы туралы толығырақ білу үшін Пабло Онатэ Рубалькаба 
толық талдауын қар. Consenso e ideología en la transición política española, CEPC, Madrid, 1998, pp. 177-
272.
13. Иокин Томас Вилларойа: Breve historia del constitucionalismo español (2nd. ed.), Centro de Estudios 
Constitucionales, Madrid, 1982, pp. 9-10; Мануэль Фрайле Кливиллес: Introducción al Derecho Constitucional 
español, Rivadeneyra, Madrid, 1975, p. И Хорхэ дэ Эстэбан: Esquemas del constitucionalismo español, 1808-
1976, Universidad Complutense, Madrid, 1976, p. 25.
14. Луиз Санчез Аджеста: Historia del constitucionalismo español, Madrid, 1964.
15. Иокин Томас Вилларойа: Breve historia…, cit. supra, pp. 51-52.
16. Хуан Феррандо Бадиа: La Primera República Española, Edicusa, Madrid, 1973, pp. 19-20.
17 Jorge de Esteban: “El proceso constituyente español, 1977-1978”, cit. supra, p. 286. An overall analysis 
of the evolution of Spanish public opinion at that time, can be found at Rafael López Pintor: La opinión pública 
española. Del franquismo a la democracia, CIS, Madrid, 1982.
18. For a global analysis of this first elections, see Mario Caciagli: Elecciones y partidos en la transición 
española, CIS-Siglo XXI, Madrid, 1976, and Richard Günther, Giacomo Sani & Goldie Shabad: El sistema de partidos 
políticos en España. Génesis y evolución, CIS-Siglo XXI, Madrid, 1976.
19.  Осы оқиға туралы оның екі бас кейіпкерінің пікірлерін Грегорио Пецес Барба еңбегінде табуға 
болады: La elaboración de la Constitución de 1978, cit. supra, pp. 19 ss.; Мануэль Фрага Ирибарнэ: En busca 
del tiempo servido, Planeta, Barcelona, 1987, pp. 90 ss. and Emilio Attard Alonso: La Constitución por dentro…, 
cit. supra, pp. 17 a 20. 
Олардың жұмыстары туралы мәліметтерге өткен жылдар әсер етуі мүкін, 20 жылдан кейін 
жазылған еңбекті табуға болады La Constitución cara al siglo XXI, Taurus, Madrid, 1998; in Reflexiones de 
los ponentes de la Constitución Española, 1978-2003, Senado de España/Thomson-Aranzadi, Pamplona, 2003, а 
также in Хулио Самоано Родригез: ¿Qué ha pasado con la Constitución?: 25 Aniversario, hablan los padres de 
la Carta Magna, Maeva, Madrid, 2003.
20. Дәйексөз Алваро Сотодан алынған: La transición a la democracia, cit. supra.
21. Осы мәселе бойынша Александра Боним-Бланс жұмысын ұсынуға болады Spain’s Transition to 
Democracy. The Politics of Constitution-Making, Westview Press, Boulder, Co., 1987, p. 55. Автор 1978 жылдың 
наурыз бен мамыр айлары аралығын консенсустың жалғыз күйреу сәтін белгілейді, онда орналастыру 

238
және көп тараптылық серпіні қарама-қарсылық пен бір жақтылыққа орын берді.
22. Грегорио Пецес Барба қар.: La elaboración de la Constitución de 1978, cit., pp. 123-133.
23. Талдаушылар мұны елемейді, бірақ бұл жерде тәуелсіздер тобына жататын маргиналды ме-
наторлар консенсусының серпіні белгіленеді- соның ішінде оларды Король еркін тағайындайтындар,. 
Карлоса Оллера Derecho y teoría política en el proceso constituyente español, CEC, Madrid, 1986, pp. 203-211.
24.  Джозэфа Мариа Коломера талдауының орталық тезисі La transición a la democracia. El modelo 
español, Anagrama, Barcelona, 1998, pp. 114-116.
25. Мануэля Рамиреза толық талдауы Partidos políticos y Constitución. Un estudio de las actitudes 
parlamentarios durante el proceso de creación constitucional, Madrid, 1978.
26 . Гл.1 қар (“Конституциялық Қосалқы комитеттің құпиялылығы) Эмилио Атттард Алонсо: La 
Constitución por dentro…, cit., pp. 17-31.
27. Грегорио Пецес Барба жинағы– ақпараттың жоғалуы үшін кімді кінәлы деп қате есептеді–La 
elaboración de la Constitución de 1978, cit., pp. 86-88.
28. Осы серпін туралы кейбір сыни пікірлер түрлі саяси ұстанымдары бар депутаттардан түседі. 
Мыс, Халық Альянсы лидері Мануэля Фраганың, Хиполито Гомез де лас Роцес (регионалист Арагоннан), 
Эриберт Баррера (Каталон республикашылы) және Франсиско Летамендиа (Баск ұлтшылдары) Кон-
гресс Депутаттарының 1978 ж. 4 шілдедегі пленарлық отырысындағы сөзі Фернандо Сэйнс Морэно 
[ed.]: Constitución española. Trabajos parlamentarios, Cortes Generales, Madrid, 1989, vol. II, pp. 1.860, 1.871, 
1.874 and 1.878.
29. Именно это название, данное в главе, посвященной учредительному процессу Josep Мариа Коло-
мер: La transición a la democracia…, cit., pp. 114-145.
30. Франсиско Рубио Лорэнтэ: “The Making of the Spanish Constitution”, cit., pp. 255 and 256.
31. Cortes. Diario de Sesiones del Congreso de los Diputados No. 130, of 31.10.1978, pp. 5.182-5.185; Cortes. 
Diario de Sesiones del Senado No. 68, of 31.10.1978, pp. 53.427-3.430 (reflected in Fernando Sáinz Moreno 
[ed.]: Constitución española. Trabajos parlamentarios, cit. supra, vol. IV, pp. 4.911-4.917 and 4.975-4.978).
32. El País, 22.12.1978, Орталық Сайлау Комиссиясының деректері Сондай-ақ, Хосэ ИгнасиоКасэс Мэн-
дез: “Resultados y abstención en el referéndum español de 1978”, Revista de Estudios Políticos No. 6 (1978), 
pp. 175-204.
33. барлық дәлелдердің қысқаша мазмұнын Конгресс Депутаттарының пленарлық отырысында 
Конституция жобасы жайында сөз сөйлеген Хавьера Арзалуса, сөзі Diario de Sesiones del Congreso de los 
Diputados No. 130, de 31.10.1978, pp. 5.185-5.187 (reflected in Fernando Sáinz Moreno [ed.]: Constitución 
española. Trabajos parlamentarios, cit. supra, vol. IV, pp. 4.917-4.919).
37. Осы мәселеге қатысты Ричард Гюнтермен ұсынылған үш жақты жіктеме пайдалы болуы 
мүмкін. Оның пікірі бойынша шиеленістерді шешудің үш әдісіне сүйене, испан конституциялық процесі 
жабылған: «шиеленістерді жалпы шешу», «шиеленістерді қанағаттандырарлық шешу» және «адек-
ватты келісімнің болмауы» . Ричард Гюнтер “El proceso constituyente español”, Revista de Estudios Políticos 
No. 49 (1986), pp. 33-61, in pp. 48-50 (ағылшын тіліндегі нұсқасы: “Constitution Making in Contemporary 
Spain”, Кейт Бантинг и Ричард Симеон [eds.]: The Politics of Constitution Making: Varieties of National 
Experience, Macmillan, London, 1984).
38. Карлос Флорес Джубериас: “The Autonomy of Catalonia: the unending search for a place within 
pluralist Spain”, in Yash Ghai and Sophia Woodman, eds.: Practising Self-Government: A Comparative Study of 
Autonomous Regions, Cambridge University Press, Cambridge, 2013. pp. 228-257.

239

Редакциялық алқа: 
Малиновский В.А – Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің мүшесі 
Темірбеков А.А. – Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі аппаратының басшысы
Нұрмұханов Б.М – Құқықтық сараптама басшысы
Шәріпова З.Т. – Талдау бөлімінің басшысы 
Мұртазин М.Т. – Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі Төрағасының кеңесшісі
Аудармашы – Баянова К.Т.
Дизайн және компьютерде беттеген – Иманғали Е.А.
Формат 60х90 1/8, қаріп түрі «OfficinaSans»
Шартты баспа табағы 39,33, офсеттік басылым
Таралымы 1000 дана.
«Zhasyl Orda» ЖШС баспаханасында басылған
Астана қ. К.Байсейітова көш., 114/2
тел./ф.: 8 (7172) 28-90-45, 28-99-21
ТОТАлиТАРиЗМНЕН ДЕМОКРАТиЯлЫҚ 
ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМлЕКЕТКЕ
(сырттай көзқарас)