Филология факультеті Теориялық және қолданбалы тіл білімі кафедрасы

1  Тенишев  Э.Р.  Тюркское  языкознание  в  СССР  за  шестьдесят  лет  //  Избранные  труды.  Книга  третья.  –  Уфа 

ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.  

2 Гаджиева Н.З. Тюркские языки // Языки мира: Тюркские языки. М., 1996. – 543 с.  

3 Тенишев Э.Р. Тюрксие языки // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.   

4 Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. Алматы: «Үш қиян баспасы», –2013 ж. 101б.  

 Қосымша әдебиеттер  

5    Балақаев  М.,  Сайрамбаев  Т.  Қазіргі  қазақ  тілі:  Сөз тіркесі мен  жай  сөйлем  синтаксисі.  –  Алматы:  «Санат», 

1997. – 240 б.  

6 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1998. – 192 б.  

1. 

2. 

Сабақ мақсаты: Хабарлы сөйлем туралы анықтамаларды оқу, талдау, жаттығулар орындау арқылы меңгеру.  

Бақылау сұрақтары:  

1. 

2. 

3. 

4. 

Глоссарий.  

Түйдекті тіркес - өзара байланыста тұрып, тобымен сөз тіркесінің құрамына енетңн тіркестер.   

Жаттығулар  

Үзінді қандай шығармадан алынғандығын анықтаңыз. Қазақ тіліне аударып көріңіз. Мәтіннен сөз тіркестерін теріп 

жазып  алыңыз.  Сөз  тіркестерінің  көне  түркі  тіліндігі  және  қазақ  тіліндегі  нұсқасын  салыстырыңыз.  Сөз  тіркестерінің 

тіркесу жолы мен байланысуына талдау жасаңыз. Әйел бейнесін суреттеуге қатысты қолданылған тіркестерді атаңыз.   

Ошбу  йаруқнуң  арасында  бір  қыз  бар  еді  Йалғуз  олтурур  ерді.  Йақшы  көрүклуғ  бір  қыз  ерді.  Ануң  баш(ы)нда 

йаруқлуғ  бір  меңі  бар  ерді.  Алтун    қазуқ  дег  ерді.  Ошул  қыз  андағ  көрүклүк  ерді  кім  күлсе,  көк  теңрі  күле  турур: 

й(ы)ғласа көк теңрі й(ы)ғлайа турур. Оғуз қаған аны көрдүкте өзі қалмады, кетті, севді, алды, ануң бірле йатты, тілегүсін 

алды. Төл боғаз болды. Күнлерден соң, кечелерден соң йаруды, үч еркек оғулны тоғурды. Бірінчісіге Күн ат қойдылар, 

ікінчісіге  Ай  ат  қойдылар.  Кене  бір  күн  Оғуз  қаған  авға  кетті.  Бір  көл  арас(ы)нда  алындан  бір  (й)ығач  көрді.  Бу(й) 

ығачнуң қабуғында бір қыз бар ерді. Иақшы көрүклүг бір қыз ерді, аның сачы мүрен усуғы джег, ануң тіші  үнжү дег 

ерді. Андағ көрүклүг ерді кім йернің ел күні аны көрсе ай, ай, ах, ах, өлебіз деб, сүттен қумуз бола турурлар. Оғуз қаған 

аны  көрдүкте  өзі  кетті,  йүрегіге  аташ  түшті,  аны  севді,  алды,  ануң  бірге  йатты,  тілегүсүн  алды.  Төл  боғаз  болды, 

күнлерден соң, кечелерден соң йаруды, үч еркек оғулны тоғурды, біріншісіне Көк ат қойдылар, ікінчісіге Тағ ат қойды 

қойдылар, үчүнчүсүге Теңіз ат қойдылар. Андан соң Оғуз қаған бедүк топ берді, ел күнге жарлық жарлаб кеңештілер, 

келділер.  Қырық  шіре,  қырық  бендең  чаптурды,  түрлүг  ашлар,  түрлүг  сүрмелер,  чубуйанлар,  қымызлар  ашадылар, 

76 

 

ічтілер.  Тойдан  соң  Оғуз  қаған  беглерге,  ел  күнлерге  жарлық  берді,  тақы  деді  кім  мен  сенлерге  болдум  қалқан,  көк 

қурықан деб деді. 

Мәтінде қандай оқиға баяндалған? Мәтінді қазақ тіліне аударып, синтаксистік талдау жасаңыз. 

Ошбу Алтын қаған Оғуз қағанға с(о) йурқап берді, ағызыға бақынды. Йақшы бегү бірле достлуқ қылды, ануң бірле 

амырақ болды. Чоң жаңақыда  Урум деген бір қаған бар ерді. Ошбу  қағаннуң черегі  көбі, балықлары  көб, көб ерділер 

ерді. Ошул Урум қағаннуң жарлығын сақламас ерді, қатағлағу бармас ерді. Муны сөз сөзні тутмас мен турурман, деп 

жарлыққа бақмады. Оғуз қаған чамат  атуб анға атланғу тіледі. Черік бірле атлаб туғларны тутуб кетті. Қырық күндүн 

соң Муз, Тағ деген тағнуң адағыға келді.  

Блиц тест  

1. Татар тілінде хабарлы сөйлем қалай аталады? 

а) хикәя жөмлә    ә) хәбар    б) хабар жөмлә 

2. Түркі тілдерінде жай сөйлем типтерін арнайы зерттеген ғалым? 

а)  А.Н.Нурмаханова    ә) М.З.Зәкиев     б) Ғ.Ғ.Сәйетбатталов  

3. Компоненттер арасындағы тема-ремалық қатынасты башқұр тілінде хабарлы сөйлемнің маңызды ерекшелігі ретінде 

көрсеткен ғалым? 

а)  Ғ.Ғ.Сәйетбатталов ә) М.З.Зәкиев    б) Д.С.Тикеев  

Әдебиеттер:  

жүктеу/скачать 1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: