147
алады деу шындыққа сай келмес еді. Сондықтан ауызекі сөйлеуде тіл мәдениетін,
көркемдеп сөйлеу дағдыларын жетілдірудің тиімді әдіс-дәстүрлері қандай?
1. Жауаптарының, баяндама немесе жиындарда сөйлейтін сөздерінің жоспарын
жасатып, сол бойынша жүйелі,мазмұнды сөйлеуге дагдыландыру.
2. Көркем мәтінді өзіне жуық мазмүндату:
а)
Әсіресе, мәтіннің ішіндегі көркем суреттер, портреттер,т.б. ойлы монолог, әсерлі
диалогтер, мақал-мәтел, даналық
сөздерді кұрғақ мазмұндамай, негізін сақтап, мазмұндау.
ә) Мәтін ішіндегі көркем, бейнелі, образды сөздерді, яғни эпитет, теңеу, метафораларды
сақтап сөйлеу.
б)
Дәйексөз алу, мысалдар келтіру, оны мәнерлеп, нақтылап айта білу,
жатқа айта білу.
в)
Дауыс екпініне, ырғағына, мақамына назар аудару.Айғайлап сөйлемеу, бет-
аузын кисаңдатпау, әр сөзді анық,айқын, қоңыр дауыспен айта білу, керекті жерінде сөз
мағынасына қарай бет құбылысын тиімді пайдалану. Сөйлеп тұрғанда, өзін тыңдаушылардың
көңіл-күйіне назар аудару, нақтылы, мәнерлі сөйлей отырып, олардың ынтасын өзіне
бұру жайын ойластыру.
Сөйлеу мәдениетінің бір жолы - айтайын деген ойын жүйелі түрде жоспарлау, «тезис»
жасап алу екеніне көздерін жеткізіл, соған дағдыландыру. Тыңдаушылар назарын өзіне
тартудың басты жолдары: айтар пікірінің тереңдігі, мәнділігімен қатар, жоғарыда
айтып кеткендей, дауыс мәнерінде. Әсіресе, өлең сөздерін мысалға келтіргенде, керекті
жерінде дауыс ырғағын құбылтып отыру, өлең кұрылысы, мазмұнына қарай жігерлі, нәзік,
баяу оқи білу де ерекше маңызды. Бірак мәнерлеп оқу, мәнерлеп айту - тіл дамытудың
негізгі тәсілдері емес. Негізгі мәселе - мазмұнын білу, оны жеткізуде тиісті сөйлемдер мен
оралымды сөздер таба білу, ойын көркем айта білу. Мұғалім 5-7-сыныптар оқушыларының
көркем тілін, ауызекі сөйлеу мәдениетін дамытуда жауаптарының жоспарын жасап
үйретулері керек. Ол жоспарды тиімді пайдалануға дағдыландыру -мұғалімнің басты
міндеттерінің бірі. Жоспар, нұскау немесе тезис кұрылысы мынадай бөлімдерден тұрады:
1. Кіріспе сөз.
2. Негізгі ойлар. Ой мен кіріспе арасындағы байланыс.
3. Негізгі ойды баяндау.
4. Негізгі ойдың шарықтау шегі.
5. Ойды аяқтау.
6. Қорытынды пікір.
Осы мәселелерді нақты мысалдармен көрсетейік.
Достарыңызбен бөлісу: