a
o
ä
ö
аt (ат)
оt (от)
ät (ет)
köl (көл)
аt-tаr
ot-tor
ät-іär
köl -dör
аt-qа
ot-qo
ät-kä
köl -ýö
аt-tаń
ot-toń
ät-täń
köl-döń
аł (ал)
pоł (бол)
käl (кел)
tök (төк)
аł-γаn
роł-γоn
käl-γän
tök-kön
аł-аttаn
роł-otton
käl-ättän
töγ-öttön
аł-аіn
роł-оіn
käl-äіn
töγ-öіn
в) O өзінің лабиалдық атракциясын жоғалтқан, ал ö өзінен кейін
ö дыбысын талап ететін диалектілер.
Аффикс құрамында дауысты дыбыс үш түрлі а, ä, ö болып
көрінеді. Мысалы, Қазақ-қырғыз тілінде:
а
а
ä
ő
75
аt
оt
et
köl
аt -tаr
оt-tаr
et- tär
köl-dör
аt-qa
оt-qa
et-kä
köl-gö
аt- tan
оt-tаn
et-tän
köl-dön
аł (ал)
bоł (бол)
kеl (кел)
böl (бөл)
аł-γаn
bоł-γаn
kеl-gän
böl-gön
аł-аіn
bоł-аіn
kеl-äіn
böl-öіn
г) Ашық дауысты дыбыстар ашық дауысты дыбысқа лабиалды
атракцияны жүргізбейтін диалектілер.
Бұнда ашық қосымша құрамындағы дауысты дыбыс тек екі
түрлі а, ä. Мысалы, Тараншы диалектісі.
а
а
ä
ä
аt
оt
ät
köl
аt-lar
оt-1аr
ät-lär
köl-lär
аt-qа
оt-qа
ät-kä
köl-gä
аł (ал)
bоł (бол)
käl (кел)
böl (бөл)
аl-γаn
bоl-γаn
käl-gän
böl-gän
аl-аі
dоl-аі
käl-äі
böl-äі
Егер түбірдің соңғы дауысты дыбысы қысаң болса, онда 38
тараудағы (25 бет) диалектілер кестесіне сәйкес болып табылады.
Қысаң лабиалды ü дауысты дыбысы ашық дауысты ö
дыбысынан бұрын тұратын диалектілер:
а) Бұнда аффикс құрамында ашық дауыстылар үш түрлі: а, ä, ő.
Мысалы, Алтай диалектісі.
а
ö
а
ä
qurt (құрт)
kül (күл).
jył (жол)
it (ит)
qurt-tаr
kül-dör
jył dar
it-tär
qurt-qa
kül-γо
jył -γа
it-kä
tur (тұр)
kül (күлу)
qył (қыл)
ріl (біл)
tur-γаn
kül-γön
qył- γаn
ріl-γän
tur-аіn
kül-öіn
qył- аіn
ріl-аіn
76
б) Түбірдегі ө және ӫ дауысты дыбыстарынан кейін қосымшада
ашық лабиалды ạ және ä тұратын диалектілер.
Бұнда аффикстер құрамында төрт түрлі а, ä, ạ, ặ дыбыстары
қолданылады. Мысалы, Қазан диалектісінде.
а
ä
ạ
ặ
ğył
ğył-łar
ğуł-γa
qył
qył-γan
qył-ain
ịt
ịt-lär
ịt-kä
bіl
bịlgän
bịläin
qөrt
qөrt-lạr
qөrt-qạ
tөr
tөr-γạn
tөr-ạin
kөl (көл)
kөl-lặr
kөl-gặ
kӫl (күл)
kӫl-gặn
kӫl-ặin
г) Қысаң дауысты дыбыстар ашық дауысты дыбыстарға
ешқандай лабиалдық атракция жасамайтын диалектілер.
Бұған аффикстік құрамында ашық дауыстылардан екі: а, ä
дыбыстары қолданылатын диалектілерді жатқызамыз. Мысалы,
Қырым диалектісі.
а
ä
а
ä
juł
it
qurt
kül
juł-łar
it lär
qurt-łаr
kül-lär
juł-a
it -ä
qurt-a
kül-ä
qył
bil
tur
kül
qył-аn
bil-än
tur-аn
kül-än
qył-аіm
bil-äіm
tur-аіm
kül-äіm
Лабиал аффикс құрамындағы бір аu лабиал дифтонг үш түрлі:
au, äü, öü дыбыстық кұрамда өзгеріп түрленеді. Мысалы, Қырғыз
тілінде: аt-аи, qyrq-аи, bir- äü, еk- äü, beš- äü, tört-öü.
Қысаң дауыстылары бар негізгі қосымшалар:
а) Қысаң дауысты дыбысы бар қосымшалар. Мысалы ілік септігі
қосымшасы -пуń, -уń табыс септік қосымшасы -пу,-у, өткен шақ
77
қосымшасы -dу, есімше қосымшасы -туš, -čуq және тағы
басқалары.
б) Дауыссыз дыбыстан басталатын қосымшалар алдында
тұратын байланыстырушы дауысты дыбысты аффикс. Мысалы,
(у-р) (көсемше).
г) Бірінші бөлегі қысаң дауысты болып келетін қысаң дифтонгті
қосымшалар. Кейбір диалектілерде ол екі дауысты дыбыстың
бірігуі арқылы көрінеді.
д) Палаталь-индифферент дауысты дыбысы бар аффикстер.
Септік жалғауы -dī (Алтай), тәуелдік жалғау -nī , бұйрық рай
қосымшасы –im (Абақан), есімшелі косымша -bin (Абақан)»
/11,31/.
Жоғарыда көрсетілген аффикстердің сөз түбіріне жалғану
барысында дауысты дыбыстарының үндесуі қатал түрде үндесу
заңына негізделген. Осыған орай ғалым қосымшалардағы
дауыстылардың үндесуінің келесі заңдылықтарын айқындап, жеке
тілдерге қатысты талдау жасаған.
«І. Ашық дауысты дыбыстар сияқты аффикстер құрамында
қысаң дауысты дыбыстар да дауыстылардың үндесу заңына сәйкес
түбірдің соңғы дауысты дыбысының атракциялық, әсер ету
арқасында өзгеріске ұшырайды. Қысаң дауыстылар әрбір
диалектіде кездесетін палаталь және лабиалды әсер ету заңына сай
өзгеріске ұшырайды. 36, 37 тарауларда ұсынылған диалекті
кестелері бізге әр диалектіде қандай аффикстік қысаң дауысты
дыбыс өзгеріске ұшырайтынын көрсете алады» /11,31/.
Ғалымда қазақ тілі өзінің лабиалдық атракциясын жоғалтқан, ал
өзінен кейін дыбысын талап ететін диалектілер қатарына
жатқызылған. Қазіргі қазақ тілі де о өзінің еріндік ықпалын
жоғалтқан, ал ө өзінен кейін ө дыбысын талап ете алатын тілдер
тобына жатады. Бұны В. Радлов ұсынған жоғарыда 26 бетте
көрсетілген 2 кестеден байқауға болады.
Сонымен қатар «Фонетикада» автор әр түркі тілі мен
диалектісіндегі түбір мен қосымшадағы дауысты дыбыстардың
орайласып келуі ерекшелігіне байланысты әр тілді төмендегідей
топтарға топтастырған:
а) у, і, ü, u дауыстылары «Фонетиканың» 36 (а) және 37 (а)
тарауларында көрсетілген ашық және қысаң дауыстылардан кейін
тұратын диалектілер. Мысалы, Қара-қырғыз тілінде:
78
у
і
u
ü
аt (ат)
еt (ет)
оt (от)
öt (өт)
at-tuń
еt-tĭń
оt-tuń
öt -tüń
аt-tу
еt-tĭ
оt-tu
öt - tü
аt-у
еt-ĭ
оt-u
öt - ü
jył (жыл)
кіšі (кісі)
un (ұн)
ün (үн)
jył - dуń
кіšі -nіń
un -dŭń
ün -dǚń
jył - dŭ
кіšі -nĭń
un -dŭ
ün -dǚ
jył - ŭ
кіšі -sĭ
un -ŭ
ün -ǚ
б) у, і, ө, ӫ дауысты дыбыстары «Фонетиканың» 37 (в) тарауында
көрсетілгендей қысаң дауыстылардан кейін келетін диалектілер.
Мысалы, Қазан диалектісі:
y
і
ө
ӫ
ğуł
it
өn
ӫn
ğуł-nyń
it-nĭń
өn-nөń
ӫn-nӫń
ğуł-ny
ğуł-y
it-nĭ
it-ĭ
өn-nө
өn-ө
ӫn-nӫ
ӫn-ӫ
в) Қысаң лабиалды u мен ü дауысты дыбыстарының
қолданылуы тұрақсыз диалектілер. Алтай тілінде сияқты кейбір
диалектілерде
Достарыңызбен бөлісу: |