«Егемен Қазақстан» газеті. 2006 жыл 224 «МЕН ДЕ ЖҮРМІН

224
«МЕН ДЕ ЖҮРМІН 
ТУҒАН ЖЕРГЕ НҰР ШАШЫП...»
(Ақын Дүйсенбек Қанатбаевпен сыр-сұхбат)
– Дүйсеке, біздің өзара сұхбатымызды таяуда «Егемен 
Қазақстан» газетінде жарияланған «Жиырмасыншы ғасыр 
жырлайды» атты қазақ поэзиясының антологиясында бе-
рілген топтама өлеңдеріңіз жайынан бастағалы отырмын. 
Шынымды айтсам, осы жарияланымды қуана қабыл алдым. 
«Тырнақалды туындыларынан-ақ өлеңдері өрнектілікке, сөз-
дері суреткерлікке бейімдігін танытқан Дүйсенбек Қа нат-
баев жырлары ойының нақтылығымен, образдарының нақыш-
тылығымен назар аудартпай қоймайды. Жалпы, өмірде де, 
өнерде де өңмендеуді білмейтін бұл ақынның өлең деріне таба 
қалған теңеуін тықпаламай тұра алмайтын сырапшылдық, 
бар бояуды баттастырып жаға беретін әлем-жәлемдік жат» 
деген байыптама көбіміздің көкейіміздегіні дәл тапқандай...
– Бұл мен үшін де күтпеген оқиға болды. «Жан-жақтан 
түскен шұғыланың бәрін сағынып жүрген кезімде» (Төлеген) 
көңілімді бір көтеріп тастады. Менің ешбір әрекетімсіз-ақ 
«Егемендегі» жігіттердің елегендеріне дән риза болдым.
– Көкейімде көп болған соң айтар жай, 
Қуаныштан соның бәрін айта алмай, 
Мен де тұрмын туған жерге нұр шашып, 
Көп жұлдыздың арасынан байқалмай, – 
деп өзі жазғандай, XX ғасырдағы қазақ жырының шүпірлеген 
аспанында Алатаудың аясына сонау Түрікменнің төрінен 
келіп қосылған асыл ақынымыз Дүйсенбек Қанатбаев жұл-
дызы да жарқырап көрінеріне күмәніңіз болмасын» деп 
сеніммен айтылған газет тұжырымына қалай қарайсыз?

225
–  Жалпы, көркем әдебиетті халық асықпай, ұқыппен 
оқиды, ұзақ уақыт бойына сіңіреді. Алғашқы нөсердің көбіне 
алдам шы болуы ықтимал. «Әсіреқызыл тез оңады». Поэзия-
да сыртқы жылтырақтан гөрі, қапысыз сіңген қанық бояу, 
тұңғиық ой қымбат. Сондықтан классикалық шығармаларды 
оқырман бір емес, бірнеше рет оқиды, қайталап оқыған сайын 
өз көңіл күйіне сай жаңа әсерге бөленеді. Оны өмірлік серігіне 
айналдырады. Бірте-бірте ол шығарманы, не сол авторды бүкіл 
халық бір ғана оқырман сынды жұмыла оқуға кіріседі, бірақ 
бұл бірер жылда бола қоятын құбылыс емес, тіпті оның тым 
ұзаққа кешігуі де мүмкін. «Үмітсіз – сайтан» дейді, менің де 
сайтан болғым келмейді. Болашақтан үмітің болмаса, қолға 
қалам алудың қажеті қанша?
– Лермонтовтың ақын жайлы: «...покупает небо звуки, он 
даром славы не берет» дегені еске түсіп отыр. Сіздің әдебиетке 
араласа бастағаныңызға да талай жылдардың жүзі болды 
емес пе?
– Мен поэзияға кешігіп келгендердің қатарына жатпаймын. 
Менің өлеңдерім елдің құлағына ерте жетті. Республикалық 
басылымдарда 1961 жылдан шыға бастады. 1968 жылы СССР 
Жазушылар одағына қабылданып, оның ең жас мүшелерінің 
бірі болдым.
– Дәл осы жерде заңды сұрақ туады. Ақындық тағдыр мен 
адами тағдырдың байланысы қандай? Әлсіздік жеке ба сы-
ңызға қандай әсер етті? Жалпы, ақынға атақ-даңқтың керегі 
бар ма?
– Ақынмын деген тым ауыр сөзді мен әрқашан абайлап ай-
тамын. Киелі ұғымды қолжаулық қылуға болмайды. Қазақта 
өлең жазбайтын адам жоқ деп, осы бір қасиетті ұғымды тым 
қарабайырландырып алдық. Қазір жұрт та атағы мен шатағы 
бар қаламгерлерді ғана біледі. Бұл – өте қауіпті нышан. Соның 
салдарынан өзіне даңқ іздегендер құр дақпыртқа әуес. Оның 
оңай жолы – эпотаж, орынсыз байбалам. Халықтың пайдасын 
айтқан боп, өзінің айласын асыру.
Ақындық тағдыр мен адами тағдырдың өзара байланысы, 
оның жеке басындағы көрінісі дегенге келер болсам, мен бұны 
бір ғана ұғым деп түсінемін.
15-267

226
Түрікмен жерінде туғанымның өзі мен үшін ерекше фак-
тор. Мен онсыз сағыныш сазын сарнатпас едім. Тіпті, жетінші 
сыныптан кейін медицина училищесін орыс тілінде бітіріп, 
түрікмендер обасында (ауылында) дәрігер болғанымның өзі 
мен үшін олжа. Ол болмаса «Дутар сазы» топтамасын жазар ма 
едім? Мақтымқұлы жырларын аудара алар ма едім? Адам ана-
томиясы мен физиологиясына негізделген ғалам болмысын, 
өмір құпиясын, табиғат тылсымын терең түсіне алар ма едім? 
Егер мен қазақ университетінде курстас достарым: Үмбетбай 
Уайдин, Кәдірбек Уәлиев, Әнес Сараев, Төлен Әбдіков, Ахат 
Жақсыбаев, Қажығали Мұхаметқалиев, Бексұлтан Нұржекеев, 
Адам Мекебаев, Төлен Қаупынбаев, Жарылқасын Нұсқабаев, 
Төлеген Жанаев, Шоқан Әлімбаев (аузыма түскендерін ғана 
атадым) сынды өңшең талантты жастардың ортасына түспесем, 
Зейнолла Қабдолов сынды ұстаздарымнан әдебиет теориясын 
үйреніп, сөз шырайын шамаламасам – дәл осы құдайға шүкір 
қалпыма жете алар ма едім? Айтулы-айтулы жиындарды бы-
лай қойғанда, «Қаламгер» барындағы жиындардың өзі бір 
дәурен еді ғой! Егер мен жастайымнан телевидение, баспа, 
киностудия, радио сынды мекемелерде жұмыс істеп, қызмет 
бабымен ойды-қырды араламасам, халық өмірінің тамырын 
баса білмесем, ең зиялы ақсақалдардан бастап, ең дарынды 
жастардың әрбірімен қарым-қатынаста болмасам – мен бүгінгі 
айтып жүргендерімнің бірін айта алар ма едім?..
– Әңгіменің тиегі енді ағытылып келе жатқандай, Дүй-
секе, қоғам мен ақын арасындағы қарым-қатынасқа деген көз-
қарасыңызды білдіре отырсаңыз?
– Ақын – өзі өмір сүріп отырған қоғамның мүшесі. Оның 
оңы мен солын, дұрысы мен бұрысын аса сергек сезінуге, дер 
уақытында үн қосып отыруға және ол үні өте әділ, өмірлі 
шығуға тиіс. Барлық ұлы ақындар сөйткен. Алайда, ұлы 
ақындар солай істеген екен, мен де белсенділік көрсетейін-
ші деп әбігерге түсуге болмайды. Объективті, субъективті 
себептерді саралай білген жөн. Бұл ақындық ерлікті жоққа 
шығарайын дегендік емес. Халық тағдыры, жалпы адам-
зат тағдыры қылдың үстінде тұрғанда, қандай да болмасын 
қимылды жеті рет өлшеп, бір рет кескен дұрыс.

227
– Қаламгер ретінде сіздің қолтаңбаңыз кеңестік дәуірде 
қалыптасты. Қалай болған күнде де, Сіз сол кездің жыршысы-
сыз. Енді, міне, елге егемендік келді. Оның үстіне мемлекетіміз 
нарық экономикасына көшті. Екі түрлі қоғам, екі түрлі 
жүйенің арасалмағын қалай түсінесіз, ақын ретінде өзіңізді 
қалай сезініп жүрсіз?
– Қай қоғамда да, қай жүйеде де ақынның міндеті біреу. 
Ол – нағыз поэзия тудыру. Халықтың жоғын жоқтайтын, ба-
рын базарлайтын, керек кезде намысқа шақыратын, керек 
кезде байыпқа бастайтын. Қазір тәуелсіз әдебиет дегенді жиі 
айтып жүрміз. Бүгінгі әдебиетіміздің етек-жеңін жинау үшін 
ол да керек шығар. Әйтпесе азаттық, бостандық, тәуелсіздік 
мәселелері атам заманнан тек қазақ қана емес, дүние жүзінің 
барша халықтары әдебиетінің ең көкейкесті тақырыбы болған. 
Әлі де бола бермек. Тіпті, империялық державалардың бірі – 
Ресей әдебиетінің өзі орыс халқының бас бостандығын көз-
дейтін шығармалардан тұрады. Жаһандану кезеңінде де оның 
бәсеңсімейтіні анық. Сондықтан кеңес кезеңінің әдебиетіне 
де тым күдікпен емес, асқан ұқыппен қараған жөн. Ол да бір 
айсберг. Әлі күнге дейін біз оның мұхит үстіндегі сегізден бір 
бөлшегін ғана көріп жүрміз. Қалғаны тереңде. Кешегі тұс-
палдағанымызды енді әйгілеуіміз керек.
– Демек, әдебиеттанушы ғалымдар мен сыншылардың ал-
дында үлкен міндет тұр демексіз ғой?
– Бұл – айтпасақ та белгілі пәтуа. Оларды да түсінуге бо-
лады. Көл-көсір макулатураның ішінен керектісін таба білу – 
оңай шаруа емес. Үлкен ізденісті, талмай еңбектенуді қажет 
етеді.
– «Өзге емес, өзім айтам өз жайымда» деп Қасым айтпақшы, 
тәуелсіздік тақырыбына үн қосқанмын деп айта аласыз ба?
–  Ол – менің өлеңдерімнің негізгі арқауы. Бедірейіп бет-
ке ұрып тұрмаса да, ойланған жанның жетесіне жетіп, жан-
дүниесіне ақ жауынның асықпай сіңетін мөлдірі сынды 
оқырмандарға әсер ете білген өлеңдер менде аз болған жоқ. 
Құлаққа сәл оғаштау естілгенімен, бұл шындық. Енді алпыс-
тан асқанда айтпағанда, оны қашан айтам?

228
– «Сөзіңді біреу сөйлесе, аузың қышып бара ма?» деген...
– Өзің сұрағасын айтып отырғаным-дағы, енді маған адам 
ретінде мақтағанның да, даттағанның да керегі болмай қалған 
секілді. Бірақ поэзиям үшін керек. Оның болашағы әлі алда 
болуға тиіс қой... Менің ойымша.
– Әңгіменің арнасы ауытқып бара жатқан сияқты, тәуел-
сіздік тақырыбына оралайық. Әлгі айтқаныңызға бірер дәлел 
келтіре аласыз ба?
– Менің алғашқы өлеңдерімнің бірі – «Адыраспан». Оны 
жұрт жақсы біледі. «Адай күйін» жиырма жасымда жаздым. 
Төлен мен Шоқан куә, осы бір асқақ өлең қас қағым сәтте туды. 
Оның ішіндегі:
Бұл әлде өңір ме екен таңы атпаған,
Зеңбірек оқ атады жалақтаған.
Бәрін де кеудесімен итереді
Садақты адам!
Серпіл, бахшы, ұрыс барда тұрыс жоқ.
...Дутар болмай тіл-жағына сүйенген, 
Неге ғана жаралмадым қылыш боп?! –
деген секілді жолдардың арғы ауанын байқаған редактордың 
өткір қайшысынан «Бұл қазақ емес, түрікмендер жайлы өлең 
ғой» деп құтылып кеткен кездер де болды.
– «Қызым, саған айтам, келінім, сен тыңда» дегеннің реті 
ғой. Шынында да, сонау жылдарда өз тыңдармандарына қысқа 
қайырған «Дутар сазының» дауылпаз үні құлағымыздан кете 
қойған жоқ.
...Қансырасаң – намысыңды тірек ет, 
Ақ алмаспен жат жүрегін іреп өт. 
Не боп қалды, жер кұштың ба, ант атқыр, 
Көтер басты, отырма олай жүрелеп!
Бұдан-дағы тұл болғаным көп жақсы, 
Көкірегімді бабауратпай кел, бахшы,

229
Еркек болып жаудан қорғай алмадың, 
Енді әйел боп туған жерге төк жасты... – 
сияқты жолдар оңайлықпен ұмытыла қоймас. Азаткер жыр-
лардың бағы енді ашылды ғой, солай емес пе?
– Қайдам... Әр кезеңнің өз кедергісі болады екен. Қазір сөз 
девальвациясы жаппай етек алды. Эпидемия. Сөздің қадірі 
кетті. Грофомандардың құдайы берді. Оқырмандар адасты. 
Тіпті, поэзиядан түңіліп те үлгерген шығар. Жалпы, біз тәрбие 
құралдарымызды қолдан шығарып алдық.
– Сыншылардың, ғалымдардың барынша қайрат көрсе те-
тін тұсы осы ғой...
– Қазіргі сыншылар, егер олар бар болса, «астындағы атын 
алты ай іздеген» алаңғасар жоқшыға ұқсайды. Немесе өтірік 
дақпыртқа ереді, өзіндік пікірлері жоқ. Аты шығып кет-
кен бірер қаламгерлердің айналасынан ұзап шыға алмайды. 
Қал 
тасы қалыңдардың сөзін сөйлейді. Мен бір мүшәйраға 
күйінгенімде былай дегенім бар:
Келмейді елге жамандық
                               бірі әсте бірінсіз,
Енбейді елге надандық
                               бірі әсте бірінсіз.
«Толыспаған Толстой»,
                                «шала Шекспирлердің» 
Көтереді шашбауын
                                «Белинский білімсіз». 
Сол рас. Бірақ мен тек сыншыларды ғана айыптағалы отыр-
ғаным жоқ... Кінә бәрімізде. «Сен салар да, мен саларға» түсіп, 
қас дұшпан халтурщиктерді басымызға шығарып алдық. Жап-
пай күрес ашудың орнына. Меценаттарымыз да, негізінен, әлі 
нағыз өркениетке лайық прогрессивтік жол таба қойған жоқ.
– Дүйсеке, сіз діндарсыз ба?
– Ғалым, ойлашы, қазір дінсізбін деп кім айта қояды? 
Мен қатарлы адамдардың діндарлығы күні кеше коммунист 
болғанымыз секілді алданыш қана.

230
– Неге олай дейсіз?
– Өйткені менің замандастарым, қалай десек те, кеңес 
дәуірінде туып, есейіп, адам боп, азамат боп қалыптасты. 
Біздің менталитетіміз оңайлықпен өзгере қоятын менталитет 
емес. Қандай да болмасын дінді, сенімді, саяси ілімді, тіпті де-
мократияны бір күнде, бір сағаттың ішінде қабылдау өте қиын. 
Осылардың қай-қайсысына да түбегейлі, біржола берілу қиын, 
кім болсаң да, көзіңді әбден жеткізуің керек, шын жүрекпен 
сенуің керек. Ең бастысы, өзіңді алдамауың шарт. Өйткені 
сен мынау ғаламның ең саналы бөлшегісің, істеген ісіңнің 
дұрыс-бұрысына ең әуелі арыңның алдында өзің жауап беруге 
міндеттісің.
Намазға есті жығылса –
Маңайын жарық қылады.
Намазға есер жығылса –
Маңдайын жарып тынады.
Сен маңайыңды жарық қыласың ба, жоқ, маңдайыңды жа-
рып тынасың ба, бәріне құмар пәруәдігер деуім де сондықтан.
– Қазақ радиосынан ұзақ жылдардан бері тұрақты түрде 
сіздің «Сыр сандық» атты авторлық бағдарламаңыз беріліп 
келеді. Осы жайында не айтар едіңіз?
– Ғалым, айналайын, маған әсіресе осы сұрағың ұнап отыр. 
Ертелі-кеш біреу болмаса біреу осы жайында сөз қозғар-ау 
деп үміттенуші едім. Ықыласыңа рахмет! Бірақ радио жайлы 
менің ой-толғамым дәп қазіргі әңгімеміздің ауқымына сыя 
қояр ма екен? Ойларымның бірін айтып, бірін айтпай қойсам, 
біртүрлі обал болатын сияқты. Мен зейнеткерлікке шыққанда 
Қазақ радиосының қазіргі басшысы Нұрлан Өнербаевтың бы-
лай дегені бар: «Тыңдармандарымыз ертең «Сыр сандық» 
қайда?» десе, «Дүйсекең қартайып қалды, сөйлей алмайды, 
үйінде жатыр дейін бе?» «Ойбай, қартайды дей көрме, әлі де 
бабындамын» деппін сасқаннан... «Ендеше, «Сыр сандықты» 
өшірмейік!» деді үзілді-кесілді.
– Демек, радио жайлы басыбайлы әңгіме қозғаған дұрыс 
дейсіз ғой, оның да бір реті келер. Дүйсеке, енді сұхбаттың 

231
соңғы жағында қойылатын дәстүрлі сұрақ: шығармашылық 
жоспарыңыз қандай?
– Айтпақшы, мен «Қазақстан» ұлттық телеарнасынан 
«Ұмытпаңдар мені» деген хабарлар тізбегін жүргізе бастадым. 
Түбегейлі мақсатым азаттықты арман етіп кеткен азамат-
тарымыздың рухына бас ию, үлгі-өнеге тұту.
– «Сыр сандықты» әлсіретіп алмайсыз ба?
– Жоқ, керісінше, тамаша тандем, әсем альянс болуға тиіс.
– Сонда өлеңіңіздің халі не болмақ?
– Ғалым, мен өлеңді тоғытып жаза беретін адам емеспін. 
Өлеңнің өзі келгенде ғана жазам. Сол сәтте өзімді ақын сезінем. 
Ондай бақыт құдайдың құтты күні бола бермейді. Басқа 
уақыттың бәрінде де мен қарапайым еңбеккермін. Бірақ, шы-
нымды айтар болсам, әр хабарды дайындаған сайын, көркем 
шығарма тудырғандай қиналам. Оны тек өзім ғана білемін. 
Аманхан деген ақын інімнің бұдан талай жылдар бұрын, ради-
ода істеп жүрген кезімде, аса көңілді отырып, абайсызда маған 
былай деп қалғаны бар:
Бір тыңдасам ағамды,
Диктор ма деп қаламын.
Бір тыңдасам ағамды
,
Доктор ма деп қаламын...
Бәріне де хақы мол,
Ең әуелі ақын ол.
Аманханның осы қалжыңы өзіме ұнайды. Көп сөйлеп кет-
тім бе? Қысқасы, «Жазушы» баспасынан жуық арада «Арыс-
тардың мен де бір жалғасымын» деген жыр кітабым жа рық 
көрмек. Онда соңғы 10-15 жылда жазылған өлеңдерім ірік-
телген. Жинақ «Елбасымыздан ең жасымызға дейін» деген 
программалық өлеңмен ашылады. Лирикалық кейіпкер, яғни 
жиындық образ – тәуелсіздікті сақтап қалуға бел байлап, ба-
сын тіккен тұрлаулы күрескер, тағдырлы тұлға.
– Дүйсаға, әңгімеңізге көп-көп рахмет!
– Өзіңе де...
«Қазақ әдебиеті» газеті.
2004 жыл

232
КЕҢІСТІК КӨК, КЕРБЕЗ КӨЛ...
Кеңшілік ақын – соғыстан соң туған ұрпақ өкілі. Өзі өмір 
сүрген уақыттың қасіреті мен қайғысы.
Қазақ жырының керуен-көшіне көрік берген аса талантты 
ақын Кеңшілік Мырзабековтің жақында ғана «Атамұра» бас-
пасы арқылы оқырман қолына тиген «Менің мұңым – махаб-
бат» атты жыр жинағын оқығанда кең тынысты кемел өлеңмен 
қайта табысып, тұма бастаудың тұнығын сіміргендей күй 
кештім. Тарлан ақын су жорғадай тайпалған шағында таскөз 
тағдырдың оғы тиіп көзден кетсе де, көңілде қалыпты, мәңгілік 
ғұмырының басталғанына да жылдардың жүзі ауыпты.
...Көп менің жүрген жолдарым,
Кеңістік көк іздеп, кербез көл іздеп.
Мен – қарлығаш!
Қайда ұшпадым, қайда қонбадым
Бауырыма басқан балапан 
Талмайтын жем іздеп...
Ақынның қарлығаш жыры кеңістік көгінде шарқ ұрып, 
кербез көлдің айдынында жүзгелі қашан. Ол көл де, кеңістік 
те қазақтың қара өлеңінен қасиет-кие таныған қаракөздердің 
патша көңілінде.
Кеңшілік поэзиясында сырмақтың оюы, текеметтің түрін-
дей соны өрнек, қанық бояу көп. Сонау 1972 жылы жарық 
көрген «Іңкәр дүние» атты тұңғыш жыр жинағымен-ақ елін 
елеңдеткен ерен ақынның ізгілік, тазалық, адалдық атаулыға 
іңкәр жүрегінің лүпілін сезбеу мүмкін емес еді. Әсіресе 
«Анар» деп аталатын өлең – алғаусыз айтар сырымен, табиғи 
тұтастығымен сезімнің сері пернелерін тап басып, жаныңды 
бірде күйдіріп, бірде ысыта алатын қазақы өлең, аймаңдай 
жыр.

233
Бар ма екен сенің есіңде
Балқаймақ күндер шайқаусыз?
Бұлтиып бір зат төсіңде,
Булығып өсті байқаусыз.
Осылай басталатын өлең тілге де, ой-сезімге де селкеу 
түсірмей, ғажап орындалған. Небір тосын теңеу ұлттық бояу-
мен астасып, өлеңнің бағын жандырып, сөздің ажарын ашқан. 
Әр жолын оқыған сайын ақынның тіл шұрайына сонша 
жетіктігіне, сөз қолданыстағы ерекшеліктеріне тәнті боласың. 
Бұл – оның кез келген өлеңіне шырай кіргізіп, рең берер 
қасиеттер.
Осы өлеңнен:
...Құрақтай қаулап қолаң шаш;
...Томардан түскен шоққа ұқсап,
Томсарып көзің жанғанда;
...Екінді құлап еңкуге,
Елгезек самал елпілдеп;
...Көденің түбі қараңдап,
 Кіреуке тартты нарт іңір.
Жалқыаяқ, жалқын талаурап,
Жуасып жатты жалқы қыр...
Санаңа бірде кірігіп кететін сәтті теңеу, тәтті жолдар өлең 
сөздің бекзат болмысын айқындайды. «Томардан түскен шоққа 
ұқсап көзің жанды» деген жалғыз жолдың өзі қай-қайдағыңды 
қозғап, сонау алыста... тым алыста қалған бал дәуреніңді көз 
алдыңа әкеліп, сағыныш сазы болып сарнайды екен. Томардан 
ұшқан шоқтың жел үрлегенде жайнап жанғанын, екіндінің 
еңкуге құлаған кезін, нарт іңір кіреуке тартқанда көденің түбі 
қараңдағанын көзбен көріп, көңілге түйіп, киіз туырлықты 
үйде өскен қыр баласымыз. Мәселе онда емес, мәселе – осы 
суреттерді Кеңшілікше көре білуде.

234
Сол өлеңді:
...Одан соң қанша жыл өтті,
Аулыңа талай бардым да,
Сәбиіңді көрдім алдыңда.
Аңқитып төсіңді иітіп,
Разы боп сонда отырдың
Айымыз басқа – тағдырға, –
деп түйеді ақын. Қыз төсінде «булығып өскен байқаусыз бір зат» 
жылдар жылжыған соң Ананың төсі болып иіп тұрған бақытты 
кезді көресің. Лирикалық кейіпкермен бірге бұлқынып, бірге 
қуанамыз. Осы бір шағын өлеңнің өзінде адам баласына тән 
үлкен ойды меңзейді ақын.
Жырқұмар жұрттың жанына қашаннан да жақын осы өлең-
де адалдық та, өкініш те, мұң да бар. Кеңшілік ақын «жү-
регінің түбіне кір жасырмай» айта алған айтар сөзін. Осы 
санатта «Шалғында», «Апа, сен ерте қартайма», тағы басқа 
өлеңдерді айтуға болар еді. Мұның бәрі – ақынның алғашқы 
жыр жинағына енген дүниелер. Бұдан Кеңшіліктің қазақтың 
қасиетті жырына шәкірт боп имене енбей, бірден өз сөзін ай-
тып, өз әлемін аша келгенін пайымдаймыз. Жалпы, Кеңшілік 
Мырзабеков шығармашылығы – байыпты да байсалды мінезді, 
зерделеп, зерттеп оқуды қажет ететін құбылыс. Ақын жырла-
ры – шынайы да шыншыл, табиғи да сыршыл.
Кеңшілік ақынның өлеңі санаңа сәуле сіміртіп, сұлу саз, 
әдемі ырғағымен жаныңды тербейді. Әуезді үндестік әр дыбыс-
пен үйлесім тауып, әсем ән тыңдағандай әсер етеді.
Түбіт бөкебай
Тартқан ботам-ай,
Өзің ботадай,
Көзің боталай
Маған қараушы ең,
Мейірім нұрына
Шөлдеп қаталай...

235
Түбіт бөкебай
Түсті-ау басыңнан.
Дәурен ботадай
Ұшты-ау басыңнан.
Кеттің жат жұртқа,
Құшты-ау қосылған.
Сен де алыстап,
Мен де алыстап,
Құштар басылған...
Сезімді аялар аяулы жыр. Екі-үш шумақ жырға өкініш, 
сағыныш, мұң сияқты адам жанындағы асыл қасиеті, киелі 
сезімдердің барлығы сыйып кеткен. Сол асылдардың бәрі түбіт 
бөкебайға оранып тұрғандай әсер аласың. Әдебиет теориясын-
да аллитерация, ассонанс деп аталатын үндестік пен үйлесім – 
ақын жырларына тән қасиеттердің бір қыры.
Ақын өлеңдеріндегі ақша-төкпелік өлең табиғатының та-
мырын тереңнен тартады.
Екі-үш үй көшті ме екен Дүбірдегі,
Екі ши өсті ме екен түбірлері?
Егілтіп егде қырды жатыр ма екен
Етене ескі мекен іңірлері?;
немесе:
Қарағым, біздің баста да 
Қарлығаш дәурен көп тұрмас.
Қанатсыз қалсақ, масқара,
Қанаты барлар жақтырмас.
Көнбей-ақ желдің иіне,
Қонбай-ақ жапан түздерге,
Ұшайық, байтақ дүние
Жеткізер болса біздерге...

236
Тағы бір жырдан үзінді:
Кімде жоқ дейсің бұл арман,
Менде де болды бір арман,
Сенде де болды бір арман,
Ащы ішек болып шұбалған,
Ащы көліміз суалған.
Аңқамыз кепкен күндерде,
Ашыған көже секілді
Арылтып еді құмардан.
Арқамыз қозып жүргенде,
Алқамыз сөзін бергенде
Табысып едік дуаннан...
Кеңшілік поэзиясының келісті керімсалы ояу көкіректерді 
әлі талай желпиді. Жоғарыдағы жолдардан жыр-жүректің 
лүпілі дүниенің дүбірі мен дүріліне ұласып, сағыныштың сыр-
лы ырғағы болып сыңсып, арманыңның айдынында аққулар ән 
салғандай арда бір күйге кенелерің ақиқат.
«Менің мұңым – махаббат» жинағын оқи отырып, ақынның 
мұңын танып, сырын тыңдайсың. Ол мұң – шынайылығыңа 
шырай кіргізер, санаңа серік, сезіміңе серт болар ұлы қасиет-
терден құралып, махаббат тілінде сөйлейді, өлеңдегі өмір-
шең өрнектердің өлмес ғұмыр кешеріне сенесің. Сене оты-
рып, «ақыл айтқыш ақындар», тақылдаған тақпақ пен ұйқы 
шақырар ұйқастардың жанкүйерлерді жалықтыра баста-
ғанын мойындамасқа лаж қалмайды. Ал Кеңшілік ақын 
жырларының шеберлікпен сомдалған табиғи болмысы шыңы-
раудан шыққандай шыншылдығына сендіреді.
Ақын – қашанда ел рухының шырақшысы, өзі өмір сүрген 
уақыт жүрегінің кардиограммасы. Солай десек те, ақын шы-
ғармашылығы ұраншылдық пен марапат мадақ жырлардан 
ада. Бұл қасиет – талант тазалығын айқындап, оны талайлар-
дан оқ бойы оқшаулап көрсететіндей. Тасмаңдай тағдырдың 
таразысы ақын сөзінің салмағын сонысымен арттырып тұрған 
шығар.

237
Ыңғай да ыңғай, ыңғай ән,
Сусыған қызыл құмдай ән. 
Сағынған кезде сарғайып,
Бойыңды басқан мұндай ән.
Бұйырғын белдің шөбіндей,
Бұйырған пәлен мың бояу.
Бұйығы көңіл еміндей,
Булыққан сезім жүрді ояу...
Жыр да, сыр да, мұң да киелі бір нұрға шомылып алған-
дай. Ақын шеберлігі арқылы өмірдің мың сан бояуы мен 
құбылыстары өлең болып өрекпи төгіледі. «Булыққан сезімнің 
ояулығы» – сол өлең өмірінің ұзақтығына кепіл. 
Кеңшілік ақын – соғыстан соң туған ұрпақ өкілі. Өзі өмір 
сүрген уақыттың қасіреті мен қайғысы, мұңы мен шері – оның 
өлеңдері мен балладаларында бояуы қанық суреттерімен, 
сол кездің өрнегін өріп, нәшін айқындар динамикасымен, 
жан жүйеңді додаға салар драматизмімен тұтас бір әлемді 
көз алдыңа әкелер уақыттың қан тамырының бүлкілі. Осын-
дай орамды ойға жетелер дүниелердің санатында жинақтағы 
«Төлеутайдың төрт қызы», «Көшу», «Жолда», «Әбубәкір тура-
лы элегия», «Боз бие немесе тың көтерілген жыл», «Ақ көйлек» 
сияқты жұлдызды жырларын атар едім. 
Бұл өлең-балладаларының қай-қайсысында да тұтас бір 
буынның тағдыры бар, санаңа қорғасындай жүк артар салмағы 
бар, жамиғатқа айтар – Кеңшілік ақынға тән мінез, ширыққан 
сезім, шымыр ойдың қоспасы секілді таланттың жемісі мәуелеп 
тұр. 
«Төлеутайдың төрт қызының» жемісі – соғыстан соңғы 
қазақ ауылының кез келгенінде кездесетін картина. Отырып 
қалған төрт қыздың тағдыры, майдан кешіп келген Төкеңнің 
характері арқылы өрілетін өлең сол жылдардың тыныс-
тіршілігімен қоса, бейнетқор қазақ ауылының қарекет-тірлігін 
көз алдыңнан өткізеді. Төлеутайдың қыздары бірінен соң бірі 
майданнан «жарымжан» боп оралған азаматтарға «қашып» 

238
кетіп жатады. Алғашқы қызы кеткенде «сүйегіне таңба салған 
шолақ немені жалғыз оқпен жаусатпақ» ниеттегі Төкең құс 
мылтығын алып тұра жүгіреді. «Ауыл сырты – Ақсай жаққа 
жүгірді Бүкіл ауыл оның соңынан...» Қаймағы бұзылмаған 
қазақ ауылы. Төкеңе басу айтқан ел-жұртпен бірге сен де 
күйзелесің, соғыс атаулыға лағынет айтасың. Ақ пен қараның, 
күнгей мен көлеңкенің алмасқаны сияқты, қайғы мен қуаныш 
поэзияның параллель сызықтары арқылы санаңа сәуле себеді.
...Келер жылы күйеуімен келді Ұлдай,
Қолдарында ұлдары бар балғындай.
«Сүйегіне таңба салған» қызының
Сүйіп ұлын Төкең мейірін қандырды-ай.
Талай ақтабан-шұбырындыны бастан кешкен біздің халық 
осылай өсіп-өнген. Қазақ үшін үрім-бұтағының жапырақ жай-
ғанынан үлкен бақыт жоқ. Тарихтағы кез келген қателік қыр-
шындардың қаны боп ағып, қара орман елдің көз жасы боп та-
мады. «Төлеутайдың төрт қызы» қарапайым ғана жыр болып 
көрінгенімен, осындай ойдың орманына сүңгітеді екен.
«Боз бие немесе тың көтерілген жыл» – көтерер жүгі аса 
ауыр, бүгін тоқырау жылдары деп атап жүрген кезеңнің көзіне 
сол кездің өзінде топырақ шашқан жыр. Партияның тың иге-
ру секілді саяси науқанының астарында тұтас бір халықтың 
қасірет-қайғысы барлығын меңзейтін шығарма бұл. Ол «Боз 
бие» арқылы беріліп, керемет көркемдік шешім тапқан. 
Кеңшілік поэзиясы жайлы әңгіме қозғалғанда, кім-кімнің де 
осы жырға соқпай кетпейтінінің сыры сонда болса керек.
Нағашы ауылымның арасы бізден бір-ақ қыр,
Қозы-лағымыз қосылған шүйгін қырат бұл.
Тың жыртқан жылы төбенің түбіт көдесін
Тарап әкетті тарақ табанды трактор, –
деп басталатын өлең – «қырдың көдесін бір мезгіл қажап кел-
месе иімейтін жануардың жасанды жасыл алқапты жат көріп, 

239
көденің ащы дәмін аңсайтыны» жайлы психологиялық жыр. 
Боз биеге көденің ащы дәмін іздеткен ақын сол арқылы ащы 
шындықтың бетін айқара ашады:
Түн құшағында түнеріп жатты байтақ қыр,
Боз бие басын сүлесоқ қана шайқап тұр.
Астары мынау аударылып қалған тың жерге
Ащы көденің шықпай қалғанын байқап тұр...
Тың емес, «көде шықпай қалған, астары аударылып қалған 
жер». Империяның қылышынан қан тамып тұрған кезде бұлай 
айту үшін ақын болудың өзі аз сияқты көрінері рас.
Осы өлең туралы ақынның өзі өмірінің соңғы кезінде 
жазылған естелігінде былай дейді: «..Мен бесіктен белім жаңа 
ғана шығып, әдебиетке әлі толық келіп үлгермеген кезімде 
«Боз бие немесе тың жыртқан жыл» деген дүние жаздым. Осы 
өлеңді он сегіз жыл жариялата алмай жүріп жүріп, 1985 жы-
лы ақын Иранбек Оразбаев «Жазушы» баспасында менің жи-
нағыма редактор болған кезде әрең-әрең шығардым.
Ал қазір тыңның экологиясы туралы айтып жатырмыз.
...Сол проблеманы жиырма жыл бұрын бала ақын кезімде 
жазыппын. Бірақ дер кезінде бастыра алмадым. Міне, әдебиет-
тегі тоқырау деген осы».
Ақын естелігіндегі осы жолдарды оқығанда, «Қазақ қоғамы 
тоқырау жылдарына ескерткіш қоятын болса, астына өлеңнің 
жоғарыдағы келтірілген соңғы шумағын жазып, көздері бо-
талап қырдың кермек көдесін аңсаған боз биені бейнелесе, 
шіркін!» деген ой ұшқыны жылт етті. «Боз бие» – сөз жоқ, бол-
мысы бөлек, дүлдүл дүние.
«Менің мұңым – махаббат» жинағына ақынның «Сарыөзек 
сағыныш», «ФЗО-ға кеткен жеңешем», «Біржан сал, Қоянды 
жәрмеңкесі», «Иманжүсіп» секілді поэмалары еніпті.
Бұл шығармалардан ақынның аламанда қолтығын сөге 
шабатын жүйріктей эпикалық кең құлашын аңғарар едік. Ол 
кібіртіксіз еркін көсіледі. Оқиға желісін ширықтырып, баян-
дау мәнерін шымыр сомдай алады. Ақын поэмаларындағы 

240
Біржан, Иманжүсіп образдары ақиқатына сендірер, рухы биік, 
жұлдызы жоғары сомдалған.
Базары жәрмеңкенің әнге айналып,
Жан-жақтан Біржанды іздеп, 
                                                           жауды-ай халық.
Атағы Қояндының осы күзде
Әкетті Біржан әнін шалғайға алып.
Екі ғасыр өларасындағы дақпырты ат шаптырымнан да 
алысқа кеткен Қоянды жәрмеңкесінің дүбір-дүрмегін көз 
алдыңа келтіре жырлаған ақын Біржан сал бейнесі арқылы 
өшпес өнердің құдіреті мен мәңгілігін айқара ашып көрсетті.
«Иманжүсіп» поэмасы – тақырыптық жағынан үлкен жүк 
көтеріп тұрған, өрлік пен ерліктің ескерткіші секілді шоқтығы 
биік туынды. Тас түрмеге таққа бола түспеген, «ешқашанда 
аққа қара жақпаған, жәбір жасап жоққа жала жаппаған» 
ақын образы айшықты тіл, тартысқа толы оқиғалардың өрілуі 
арқылы көркем шешім тапқан. Кеңшілік ақын кейіпкерінің 
болмыс-бітімін, ішкі дүниесін ашуға аса шебер.
...Басына салдым бүркіт, 
алдым түлкі,
Қыран ба?..
Құс болғанмен әркімдікі.
Талайлар айып-жала жапқанымен,
Кісенін сала алмады тағдыр-құлпы.
...Өкілі сегіз болыс жүз қаралы,
Төле би төрде отырған сызданады.
Сескенбей ештеңеден Иманжүсіп
Сотта тұр –
Қараөткелдің мұзбалағы.
Азаттық аңсаған ақынның өжет болмысы, жан сарайын-
дағы қақтығыстар шығарманың өн бойында сәтті өріліп, сол 

241
заманның қан тамырымен бірге соғып тұр. Оқиға баяндау 
ғана емес, монологтар, диалогтар арқылы желі тартып, ақын 
кібіртіксіз еркін көсілген.
Қазақ өлеңі туралы сөз болғанда, Кеңшілік Мырзабеков 
есімі аталмай қалмақ емес.
Оның шығармаларынан тек өзіне тән мінезді көресің. Кең-
шілік жыры – талайлы да тағдырлы жыр. Оның поэзиясында 
сан түрлі қанық бояу бар.
Кеңшілік Мырзабеков – ұлт ақыны дәрежесіне көтеріле ал-
ған талант. «Менің мұңым – махаббат» жинағын оқи отырып, 
ойға түйген тобықтай түйініміз осы.
«Қазақ әдебиеті» газеті.
2004 жыл
16-267

242

жүктеу/скачать 1,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: