МОЙЫНҚҰМ АУДАНЫ
МОЙЫНҚҰМ АУДАНЫ
198
199
Ақбастау
(Акбастау) – бетпақдаланың оңтүстігіндегі оқшау тау.
Облыстың Мойынқұм ауданы жерінде орналасқан. Абс. биікт. 491 м. Тау
солтүстіктен оңтүстікке, оңтүстік – батысқа қарай доғаша созылып жа-
тыр. Ұзындығы 8 км, енді жері 3-3,5 км. Жер қыртысы палеоген жүйесінің
əктас, құмтас, саз, малтатастарынан түзілген. Батысы мен оңтүстік
беткейлері көлбеу келген, шығысы мен солтүстігі тіктеу. тау етегінде
теріскен, еркекшөп, бұйырғын, қаражусан, беткейлерінде сұржусан аралас,
астық тұқымдасты шөптесін өскен. Топырағы сұр, сортаңды сұр топырақ
қалыптасқан. Ақбастау жыл бойы мал жайылымына пайдаланылады.
Байқара
(Байкара) – Шу-Іле алабындағы қиыр солтүстік-батысындағы тау.
Мойынқұм ауданында орналасқан. Абс. биіктігі 665 м. Солтүстік-батыстан
о ң түстік-шығысқа 12 км созылып жатыр, ені 6 км. Кембрийге дейінгі жəне
па леозой эрасының эффузиялық шөгінді жыныстарынан түзілген. Көлбеу
кел ген беткейі онша тілімденбеген, етегінде ысырынды малтатастар көп.
Тау баурайында шөлді белдемнің қиыршықты тас, сұр, құнарсыз сұрғылт
то пырағы қалыптасқан. Онда жусан, бұйырғын, күйреуік, баялыш басым
өседі.
Бəйбіше тауы
(Байбише) – Арал маңы мен Қарақұм, Мойынқұм аралығында жатқан
тау жотасы. Абс. биіктігі 254 м. Бəйбіше тауы солт. – батыстан оңт. –
шығысқа қарай 25 км-ге созылып жатыр. Шығыс беткейі еңіс, бат. жəне
оңт. беткейлері сай, жырамен тілімделген. Беткейлеріндегі шөлейт сұр
топыраққа шөлдің сораң өсімдігі өседі.
Бектөбе
(Бектобе) – төбе, е. м. Бек (сын есім) + төбе (зат есім) сөздерінің бірігуінен
жа салған атау. Бек сөзі «Мықты, берік» жəне «биік» мағыналарына ие бо-
лып, «мықты, берік немесе биік төбе» деген мағынаны білдіреді.
Дегерес
(Дегерес) – тау. Шу – Іле тауларының солтүстік батыс жағында ор-
наласқан.
Ғ. Қоңқашбаевтың пікірі бойынша, бұл моңғолдың дзэр горес не-
месе дзэрлиг горес (жабайы ешкі, тау ешкі) деген сөздерінен жасалған
(Г. Конкашпаев. Географические названия монгольского происхождения...
Известия АН Каз ССР. Серия филологии и искусство введения. Вып. т. І (ІІ),
1959, 90-б.). Осы пікір дұрыс болуы мүмкін, өйткені, осы таулардағы
жартастарда тау ешкінің суреті өте жиі кездеседі. Ал атаудың өзгеріске
түсуі туралы мынаны айтуға болады. Дзергорес тіркесіндегі дз, рг дыбыс
тіркестерінің қатар тұруы қазақ тіліне тəн болмағандықтан, бұл сөздер Де-
герес формасына ауысқан болу керек.
«Моңғолша-қазақша сөздікте» гөрөөс – «бөкен», бор гөрөөс – «таутеке»
деп берілген (С. Хабшай, Ə. Мініс Моңғолша-қазақша сөздік. Улан-батор,
1954, 64-б.).
Дегерес – тау жəне елді мекен аттары. Көне түр. тілдеріндегі тегер
(«ай налма; айналым») + ес (өлі жұрнақ) формаларының қосындысынан
жа салған атау. Көне түрікте -ес жұрнағы көбіне өзен – су аттарына жал-
ға нумен бірге заттың, құбылыстың нендей бір сапасын, кейде санын да
мең зейді. Дегер тұлғасы қазіргі қырғыз тілінде тегерениш «айналып өту»
де ген Е. Қойшыбаевтың да пікірі бар (91-бет).
Жамбыл
(Жамбыл) тауы – Шу-Іле тауларының солтүстік-батыс бөлігінде Мойынқұм
ау данының жерінде орналасқан. Абсолюттік биіктігі 972 м. Солтүстік ба-
тыс тан оңтүстік-шығысқа қарай 40-45 км-ге созылған, ені 10-15 км. Таудың
жо ғар ғы жартасты бөлігінің түпкі жыныстары ашык жатыр, бет кей лерінің
бар лығы дерлік тік кұлама келген. Палеозойдың эффузиялык шөгінді жы-
ныс тарынан түзілген. Қиыршык тасты сұр қоңыр топырағында боз жусан,
бұйырғын, баялыш, күйреуік басым өскен. Өзен арналары бойында то был-
ғы шоғырлары кездеседі.
Майжарылған
(Майжарылган) – Шу-Іле тауларының орта тұсында орналасқан тау.
Мойынқұм ауданының жерінде орналасқан. Солтүстік-батыстан оңтүстік-
шы ғысқа қарай 40-42 км-ге созылып жатыр. Енді жері 22-25 км. Ең биік жері
540 м. Тау төменгі палеозой мен силурдың метаморфты шөгінді жыныс-
та рынан түзілген. Беткейлері эроз. күштері əрекетінен қатты тілімделген.
Беткейлерінен Қарасай өзені бастау алып, Балқаш көлінің оңтүстігіндегі
Алакөл көліне құяды. Өзен арналары көктемде ғана суға толады. Жаз айла-
рын да құрғап қалады. Майжарылған тауы шөл жəне шөлейт белдемде жат-
қан дықтан оның сұр, сортаңды сұр топырағында шөлге төзімді жусан, бе-
теге, қараған, баялыш, т.б. өсімдіктер өседі.
Сарыой
(Сарыой) – Бетпақдаланың оңтүстік-шығысында, Мойынқұм ауданының
орта тұсында орналасқан үстірт. Теңіз деңгейінен 235 – 255 м биіктікте
жатыр. Оңтүстігінде Оба тауы (286 м) орналасқан. Үстіртті жазықтың
жер бедері тегіс келген. Солтүстік бөлігі сай-жырлармен, құрғақ арналар-
мен сөл тілімденген. Оңтүстік-шығысынан жазда кеуіп қалатын бірнеше
шағын бас тау алады. Олар Шу өзенінің орта ағысына келіп құяды. Cарыой
МОЙЫНҚҰМ АУДАНЫ
200
үстіртінің батысынан жазда кеуіп қалатын біршама ұзын Қаратал өзені ағып
өтеді. Жер бедеріне шөлге тəн жусан, сарықау, күйреуік, баялыш, теріскен,
ши, т.б. сораң шөптер өседі. Үстірт қысқы мал жайылымы саналады.
Сұңқар
(Сункар) – Хантау тауының ең биік жері.
Мойынқұм ауданының оңтүстік-шығысында орналасқан. Абсолютті
биіктігі 1052 м. Cy, жел, т.б. табиғат əсерінен мүжілген аласа тау. Tay бау-
райынан бірнеше өзендер (ұзындығы 15-25 км) бастау алады. Олардың ең
ірісі Сарыбұлақ өзені. Құрғақ шөл аймақта орналасуына байланысты тау
өңірінде шөлге төзімді жусан, бетеге, қараған, т.б. өсімдіктер өседі.
Xантау
(Хантау) – Шу-Іле тауларының оңтүстік-шығыс сілемі. Мойынқұм, Шу
аудандары жерінде орналасқан. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа
қарай 40 – 45 км-ге созылған, ендік жері 10 км-дей. Салыстырмалы орта-
ша биіктігі 600 – 650 м. Абсолютті биіктігі – 1052м (Сұңкар тауы). Девон
жəне силурдың құмтас жəне тақтатасынан түзілген, кейде гранит интру-
зиялары кездеседі. Беткейлері өзен аңғарларымен, сай-жыралармен қатты
тілімденген. Ақсүйек, Үлкен Жиделі, т.б. өзендер бастау алады. Xантау
өңірінде боз жусан басым өскен сораң өсімдік жамылғысы қалыптасқан.
Суықадыр
(Суыкадыр) – Шу-Іле тауларында, Желтау тауының қиыр солтүстік-ба-
тысындағы тау. Мойынқұм ауданының шығысында орналасқан. Абс. би-
іктігі 599 метр. Суықадыр тауы, негізінен, төменгі полезойдың тақтатасы
мен магмалық жыныстардан түзілген. Беткейлері сай-жыралармен сəл ғана
ті лімделген. Одан əрі тау беткейлері жазыққа ұласып кетеді. Суықадыр
өңі рінің ландшафтысы шөлді. Онда шөлге төзімді сораң шөптер өскен.
Бау райы мал жайылымына пайдаланылады.
ТҰРAP РЫСҚҰЛОВ АУДАНЫ
ТҰРAP РЫСҚҰЛОВ АУДАНЫ
202
203
ОЙКОНИМДЕР, ГИДРОНИМДЕР, ОРОНИМДЕР
Əкімшілік орталығы – Құлан ауылы
Халық саны – 65 000 адам
Аудан аумағы 10 500 шаршы шақырымды құрайды
Аудандағы ауылдық округтар саны: 15
Құрылған жылы: 4 наурыз, 1938 жыл
Ерекшеліктер мен көрнекті орындар
Аудан аумағында көптеген тарихи-мəдени мемлекеттік маңызы бар – Құлан
қалашығы бар (VI- XIII ғ. басы)
Қалалар, жергілікті маңызы бар сəулет өнерінің ескерткіштері мен архео-
ло гия лық нысандар – жерлес-сарбаздарға арналған ескерткіштер мен Абсент
атына қойылған ескерткіш, белгісіз сарбаз ескерткіші, темір дəуірінің қорымы,
VII-XII ғғ. қорғандар, Ақ сарай, Керуен сарайы, Өрнек қалашығы, тасқа қашап
салынған суреттер бар.
Т. Рысқұлов ауданы Т. Рыскуловский район
Орталығы – Құлан ауылы Центр – аул Кулан
Əкімшілік-аумақтық бірліктер
Административно-территориальные единицы
р/с
Ауылдық
(ауыл, кент)
округтердің
атауы
Наименования
аульных округов
(аулов (аул),
кент)
Ауылдық округтің
бұрынғы атауы
Прежнее
наименование
округа
Округ атауларының
(орталығының)
орыс тіліндегі атауы
Наименования округов
(центров)
на русском языке
Округ
орталығының
атауы
Наименование
центра округа
1
2
3
4
5
1.
Абай ауылдық
округі
Қарақыстақ
а/о құрамынан
бөлініп шыққан
Абайский аульный округ
– аул Енбекши
Еңбекші
ауылы
2
Ақыртөбе
ауылдық округі жаңадан құрылған
Акыртобинский
аульный округ – аул
Акыртобе
Ақыртөбе
ауылы
3
Ақбұлақ
ауылдық округі
Ленин ауылдық
округі
Акбулакский аульный
округ – аул Кызылшаруа
Қызылшаруа
ауылы
4
Жаңатұрмыс
ауылдық округі
Қарақыстақ
а/о құрамынан
бөлініп шыққан
Жанатурмысский
аульный округ – аул
Жанатурмыс
Жаңатұрмыс
ауылы
5
Көкдөнен
ауылдық округі
Калинин ауылдық
кеңесі
Кокдоненсктй аульный
округ – аул Кокдонен
Көкдөнен
ауылы
6
Көгершін
ауылдық округі
Көкдөнен а/о
құрамынан
бөлініп шыққан
Когершинский аульный
округ – аул Когершин
Көгершін
ауылы
7
Қайыңды
ауылдық округі
Сөгеті ауылдық
кеңесі
Кайындинский аульный
округ – аул Кайынды
Қайыңды
ауылы
8
Қарақыстақ
ауылдық округі
Каменка ауылдық
кеңесі
Каракыстакский
аульный округ – аул
Каменка
Каменка
ауылы
9
Қорағаты
ауылдық округі
Ленин ауылдық
кеңесі
Корагатинский аульный
округ – аул Корагаты
Қорағаты
ауылы
10
Құлан ауылдық
округі
Луговой ауылдық
кеңесі
Куланский аульный
округ – аул Кулан
Құлан ауылы