Тіл комитеті

сезе  алды,  ҮІ  ғасырда  түркі  тайпаларының  үрпағы  аварлармен  одақ- 
тасты.  ҮІІ-ҮІІІ ғасырларда Хазарияның ықпалында қалып келді.
Еуразиялық  мәдени-рухани  ықпалдастық  пен  қауымдастықтың 
қалыптасуына  айрықша  эсер  еткен  фактор  -   мемлекетгің  пайда  бо- 
луы.  Елді  басқару  жүйесінің  түзілуі  мен  үлғаюы  жазу-сызуға,  оқуға, 
ғылымға,  ресми  идеологияға  сүранысты  арттыратыны,  көрші  ел- 
дермен  байланысты  бір  жүйеге  түсіретіні  белгілі  жайт.  Еуразия 
қүрлығында өз мемлекетін алғаш рет сақтар,  ғүндар,  үйсін,  қаңлылар, 
бүгінгі  армяндардың,  тәжіктердің,  өзбектердің  арғы  бабалары  қүра 
алды.  ҮІ  ғасырда  тарих  сахнасына  байырғы  түркі  мемлекеті  шықты. 
Ал  алғашқы  орыс  мемлекеті  -   Киев  Русі  ІХ-Х  ғасырлар  межесінде 
бой  көтергені  тарихтан  мәлім.  Бүл  мемлекеттің  іргесін  қалағандар 
скандинав  Рюрик пен оның туысы Олег екенін бүгінгі орыс тарихшы- 
лары  бүкпесіз  мойындап  отыр.  Мәселен,  IX  ғасырдың  аяғына  қарай 
шығыс  славяндарға  қарасты  солтүстік  және  оңтүстік  жерлерді  бірік- 
тірген  Олег қаған  атағын  алған  еді.  XI ғасырдың аяғы -  XII  ғасырдың 
басындағы  Руське,  Кавказға қыпшақтардың саяси-мәдени  ықпалы зор 
болды.  1055-1236 жылдар арасында қыпшақтар Руське  12 рет, орыстар 
да қыпшақтарға  осынша рет жорық жасаса,  30 жорықты  олар  бірлесе 
өткізген  екен.  Владимир  Мономах  қыпшақтармен  он  тоғыз  келісімге 
қол  қойыпты  (Гумилев  JI.H.  Древняя  Русь  и  Великая  степь.  М.,  1989. 
с.  471-485).  «Следовательно,  половцы  и  русские  уже  составляли  еди­
ную этносоциальную систему», деп түжырымдайды Л.Н.Гумилев (Там 
же,  с.  478).  Кейін  Еуразия  қүрлығындағы  халықтар  Шыңғысханның 
жаулап  алуына  тап  болып,  тәлейлі  тағдыр  кешті,  айталық,  солтүстік 
еуразияның  мәдени-рухани  тарихына  түрік-моңғол  ізі  баттита  басыл- 
ды.  Моңғол шапқыншылығы түркі халықтарының этногенезінде теже- 
уіш  фактор  ролін  атқарса,  орыс  халқының  мемлекеттігін қалыптасты- 
руда оңтайлы орын алды.
Сонымен,  көне  дәуірден  ХҮ  ғасырдың  ортасына  дейін  Еуразия 
қүрлығындағы  мәдени-рухани  ықпалдастықта далалықтардың  жетек- 
ші ролі сақталып қала берді. «В течение ряда тысячелетий, -  деп жазды 
П.Н.Савицкий, — политическое преобладание в евразийском мире при­
надлежало кочевникам.  Заняв все пространство от пределов Европы до 
пределов  Китая,  соприкасаясь  одновременно  с  Передней  Азией,  Ира­
ном и Индией, кочевники служили посредниками между разрозненны­
ми,  в  своем исходном состоянии,  мирами  оседлых культур»  (Основы 
евразийства.  М.,  2002.  с.  298).  Еуразиялық  мәдени-рухани  ықпалдас-
147

тық  пен  ортақ  құндылықтардың  түзілуінің  бүл  бірінші  кезеңі  еді.  Бүл 
кезенде  Еуразия халықтарының мәдени-рухани кірігуіне  бөгет болған 
факторлардың бастысы діни таңдауларының сәйкес келмеуінде жатты. 
Славян тектестер  православие дініне  кірді, түркілер  негізінен  исламға 
жығылды.  Христиан  діні  мен  ислам  дінінің  арасындағы  қырғикабақ 
салқындық  әлденеше  крест  жорықтарына  себепкер  болды,  XXI  ғасыр 
басында да әлемдік қақтығыстарға әкелуде. Бірінші кезеңнің мүралары 
күні бүгінге дейін орыс тіліндегі тюркизмдерден,  славян халқы мекен- 
дейтін  Ресей,  Беларусь,  Украинадағы  топонимнен  гидронимнен,  оро- 
нимнен,  ойконимнен, хорономнан айқын көрініп түр.
Өкінішке орай,  Еуразия тарихына көшпелілер салған олжа ақиқа- 
ты  отарлық  және  кеңестік тоталитарлық  өктемдік  жылдарында  көпе- 
көрнеу  бүрмаланды.  Ресми  идеологияның  сойылын  соққан  астамшыл 
тарихшы  ғалымдар  еуразияның  сайын  даласынан  Батысқа  қарай 
әлеуметтік  ілгерілеу  емес,  қирату,  бүлдіру,  қасірет  қана  келді  дегсн 
ойды дәлелдеумен әуреленді.  Қаптаған  айғақ-дәлелдердің  ішінен ака­
демик Б.Рыбаковтан ғана үзінді келтіруді жөн кердік:  «Рыцарственная 
Русь  и  тревожная  недобрая  степь,  разлившаяся  безбрежым  морем  от 
Волги до Дуная...  Степь полна топота и ржания конских табунов, дыма 
становищ,  скрипа  телег,  рыщут  волки,  кружатся  над  полем  хищные 
птицы, тут и там идут несметные войска половецких ханов, распугивая 
антилоп  и  туров.  Духами  зла  и  смерти,  вдоль  русской  границы  рас­
кинулось  необьятное степное  море,  ежегодно,  ежедневно  угрожавшее 
ураганами и штормами воинственных и хищных половецких орд» (Ры­
баков  Б.А.  «Слово  о  полку Игорове»  и  его  современники.  М.,  1971.  С. 
8,  35).  Міне,  осындай жалған түсінікті,  тарихқа қиянатты тезге  салуға 
қайрат  қылған  Л.Н.Гумилевтіц  адами  және  шығармашылық  тағдыры 
қандай  шырғалаңға  түскені  көзі  қарақты  қазақстандықтарға  аян.  Иә, 
бірінші  кезеңде  Еуразия  кецістігі  соғыстар  мен  қақтығысгарды  аз 
көрген жоқ. Ал солардың бәріне саяси билеуші топ себепкер еді.  Қара- 
пайым  халық,  шығармашылық  қауым  мағынасыз  қантөгісті  қүптаған 
емес.  Еуразия  халықтарыныц  бүгінге  жеткен  фольклорының  кез  кел- 
геніне  көз  жүгіртсек,  бәрінде  бейбіт  өмірге,  ынтымақтастыққа,  емен- 
жарқын араласуға қүштарлық түнып түрғанын  көреміз.
Ғасырлар  бойы  үстемдігін  қүрған  көшпелілер  қолдан  келіп 
түрғанда Солтүстік Еуразия аумағын  мекендеген  шығыс  славяндарды 
неге  түркі-моңғол  нәсіліне  кіріктіріп  (ассимиляция)  жібермеді  деген 
зақды  сүрақ  туады.  Біздіц  ойымызша,  мүның  екі  себебі  бар.  Бірін-
148

шіден,  түркі-моңғол  этностарының  ислам  дінін  қабылдағанға  дейін 
үстанған  идеологиясы  ,  діни  қүндылықтары  (тәңірілік,  будда)  гума- 
низмге  толы,  адам  қанын  судай  ағызуды  мақсат түтпайды.  Басы  бар­
ды -  идірдім,  тізесі  барды  -  бүктірдім,  дейді  Күлтегін.  Қырдым,  жой- 
дым,  көзін күрттым  демейді.  Тіпті түркі қағанаты  кемелденудің шарық- 
тау шегіне жетіп түрғанда оның аузынан:  «Тату елге жақсылық қылдым, 
төрт  бүрыштағы  халықты  көп  бейбіт  етгім,  жаусыз  қылдым,  бәрі  маған 
бағынды»,  деген  мейірімі  мол  сөздер  шығады.  Екіншіден,  көшпелілер 
әсемдікті, ән-күйді, зергерлік бүйымдарды қадірлей білгенмен, материал- 
дық байлық жиюды өмірінің мүраты санамаған. Жылына әлденеше қоныс 
аудару отырықшы халықтардай қойма-қойма байлық жинауға қолайлы да 
емес.  «Түстік  өмірің  болса,  кештік  мал  жи»,  «Мал  ашуы  -   жан  ашуы», 
«Бай  бір  жүтгық»  дегенде  казақ  байлықты  аңсап  отырған  жоқ,  тағдыры 
малға  қарағанын  өсиеттейді.  Большевиктік  кәмпескелеу  мен  күшпен 
үжымдастыру халық даналығын толық дәлелдеп берген жоқ па.
Еуразиялық  кеңістіктегі  мәдени-рухани  ыкгіалдастыктыц  екінші 
кезеңі  ХҮ  ғасыр  ортасынан  XX  ғасыр  басына дейінгі  аралықты  алып 
жатыр.  Ол  Алтын  Орда  ыдырағаннан  1917  жылғы  қазан  төңкерісіне 
дейінгі  үрдістерді  камтыды.  Біз  бүл  жерде  саяси  қүбылыстарға  бекер 
ерекше мән беріп отырған жоқпыз. Өйткені тап осы екінші кезеңде Еура­
зия қүрлығындағы адамдар қауымдастығы халық, үлт болып түпкілікті 
қалыптасты,  біразы  өз  мемлекеттерін  қүра  алды,  әрқайсының  үлтгық 
рухани-мәдени  әлемі  дараланды.  Ең бастысы -  Еуразия  кеңістігіндегі 
көшпелі  түркі  мемлекеттерін  саяси түрақсыздық,  өзара  қырқысу  жай- 
лап,  қүты  қашқан  шақта  орталықтанған  орыс  мемлекеті  күш-қуатын 
арттырумен  бірінші  қатарға  шықты.  Ендігі  жерде  Еуразия  қүрлығын 
жайлаған  этностардың тағдыры орыстың қолына қарады.
Ортағасырлар  мен  жаңа  заман  тоғысында  Ресейдің  күшеюі, 
Еуразияның  шығысында  әлемдік  өркениетке  лайықты  үлес  бо­
лып  қосылған  қүндылықтардың,  бай  тәжірибенің  жинақталуы 
алып  қүрлықты  мекендеген  халықтардың  өзара  мәдсни-рухани 
ықпалдастығына  соны  серпін  беруі  керек  еді.  Алайда  фабрика-за- 
уыттарды,  өнеркәсіпті,  ірі  қалаларды  дүниеге  әкелген  батыстық  эко­
номика  көшпелі-отырьщшы  аграрлық  экономиканың  сүранысынан 
мың-миллион есе көп шикізаттық қажеттілік туғызып, араны  ашылған 
Батысқа,  оның  ішінде  Ресейге  от  қаруын  берген  соң,  садақ  асынып, 
найза  үстаған  Шығыстың  жерін,  өр  Кавказды  отарлауға,  мемлекет- 
тігін жоюға, 
минералдық 
ресурстарын тонауға жол ашты. Бодандығын
149

қабылдаған  халықтардың  мешел  күйінде  қалуын,  от  қаруына  ие  бол- 
мауын  қаперден  шығармады.  Қазақ-жоңғар  соғысы  тоқтамай  түрған 
1747  жылы  қабылданған  Ресей  үкіметі  сенатының  қүпия  жарлығында 
қазақтарға ешқандай қару-жарақ, оқ-дәрі, оттық және қорғасын, тіпті ок 
жасалмаған күйінде де,  сатылмау керектігі көрсетіліпті.  Бірін біріне ха- 
лықтарды айдап салу саясатын жымысқылықпен жүргізе алды. Мәселен, 
Ресей  патшасының  1756  жьшы  жазылған  арнайы  жарлығында  жоңғар 
әскері Орта жүз қазақтарына шабуыл жасай қалса, Нүралы хан бастаған 
Кіші  жүзді  қарсы  қою,  бүған  көнбесе,  жоңғарға  қарсы  башқүртгарды 
салу қажеттігі ескертілді. Түптеп келгенде, дүлей күшке сүйенген Ресей 
Еуразия аумағындағы қол астындағы халықтарға өзінің мәдени-рухани 
үстанымдары мен қүндылықтарын зорлықпен таңу саясатына біржолата 
ойысты.  Кейбіреулерін төл дінінен,  сенім-нанымынан  айырып,  шоқын- 
дырып  та  жіберді.  Азаттықтан  үмітін  үзбегендер  қатары  азаймағанмен 
көбі  амалсыздан  Солтүстік Еуразия,  нақтырақ айтсақ,  Ресей  ыңғайына, 
экономикасына, руханиятына  бейімделе бастады.
Түтастай 
алғанда, 
мәдени-рухани 
ықпалдастықтың 
екінші 
кезеңіндегі  ілгерілеу  мен  іркілісті  «жақсы»  немесе  «жаман»  деген 
бір  ауыз  кесіммен  түйіп  тастау  мүмкін  емес.  Жаманы  -   отарлаудын 
зорлығынан  Еуразияның  шығыс  бөлігі  мен  Кавказдағы  халықтардың 
мәд ени-рухани өмірі тарихи-табиғи даму ырғағынан аутқиын дед і. Жақ- 
сысы -  орыс білімі мен ғылымынан, әдебиеті мен өнерінен сусындаған 
түлғалар, 
айталық, 
Қазақстанда 
Ш.Уәлиханов, 
Ә.Бөкейханов, 
М.Шоқай,  Әзірбайжанда  -   Н.Б.Везиров,  А.Ахвердов,  С.Ахундов, 
Грузияда  -   И.Чавчавадзе,  А.Церетели,  Х.Саванели,  А.Мизандари, 
Түркменстанда -   С.Айни,  Кары-Ниязов,  Ниязи,  Татарстанда -   Гали- 
аскар  Камал,  Фатых  Амирхан,  Ғабдулла  Тоқай,  т.б.  әлемдік  деңгейге 
көтеріліп, халқының рухани қорғанына айналды.  Л.Н.Гумилев пікірін- 
ше,  еуразиялық  кеңістіктегі  Ресейдің  жаулап  немесе  тартып  алуында 
көлеңкеден  күнгей басым жатыр.  «Что  бы  ни говорили,  хоть Чаадаев, 
хоть  Бердяев,  -   деген  болатын  Л.Н.Гумилев,  -   наша  история  не  бо­
лее крововая, не более мрачная, не более катастрофичная,  чем история 
той  же  Европы,  Ближнего  и  Среднего  Востока или  Китая,  где  при  эт­
нических  потрясениях  уничтожалось  две  трети,  три четверти  и  даже, 
эпизодически, девять десятых населения  (Китай ҮІ  в.)»  (Лев  Гумилев. 
Судьба и идеи.  М., 2003.  с.407).
Л.Н.Гумилев мәселенің мәнін дөп басып айтқан. Ғасырларға созылған 
патшалық отарлау қанша ауыр болғанмен, тоталитаризмнің 70 жыл ішінде-
150

гі жан түршігерлік геноциті мен этноцитіне тең келетін ойран ұйымдастыра 
алмағаны  рас.  Әрине,  революцияға  дейінгі  Еуразия  кеңістігінде 
метрополияның  озбырлығынан  нақақ  көзден  жас  аққан  жоқ деген  ойдан 
аулақпыз. Ол бекер «халықтар турмесі» аталмағаны түсінікті.
Еуразиялық  мәдени-рухани  ықпалдастық  пен  қауымдастықтың 
үшінші кезеңі социалисгік қүрылыс жылдарын қамтиды. Большевиктер 
үлт  мәселесін  әділінен  шешуге  уәде  беріп,  партиялық  қүжаттарында 
мазмүны  социалистік,  пішіні  үлттық,  табиғаты  интернационалистік 
мәдениетті  қалыптастыру міндетін  бекемдегенмен  мүратына жете  ал- 
мады.  Бір  қарағанда  қол  жеткізген  табыстары  ауыз  түшытарлықтай: 
жаппай  сауатсыздықты  жоюдан  атом  энергиясы  мен  ғарышты  игеру- 
ге,  бастауыш  білімнен  үлттық  ғылым  академияларын,  университет- 
терді,  әдебиет  пен  өнер  салаларын  қалыптастыруға  дейінгі  аралықты 
қысқа  мерзім  ішінде  жүріп  өтті.  Бірақ  бүлардың  бәрі  коммунистер 
дәріптегендей  үлттардың  гүлденуі  мен  жақындасуы  негізінде  деген- 
нен гөрі  адам қүқығының тапталуымен, шығармашыльщ бостандықтың 
шектелуімен,  үздіксіз  қуғын-сүргінмен,  бар  аумақтардағы  мәдени-ру- 
хани үрдістерді  бірізділікке түсірумен жүрді.  Сорақысы -  мәдени  мүра 
мен  мәдениет қүрылысы  утопияға  айналған  таптық,  партиялық  социа- 
листік идеяға бағындырылып, олардың мәртебесін, маңызын, тағдырын, 
билік атаулыны  монополияға айналдырған  ат төбеліндей номенклатура 
анықтады.  Мәдениеттің  міндеті  қоғамды,  оның  әрбір  мүшесін  кемел- 
дендіруде  екені  сөз  жүзінде  айтылғанмен  іс  жүзінде  адыра қалды.  Үлт 
республикаларының  білім  деңгейіндегі,  мамандармен,  мәдениет  ошақ- 
тарымен,  кітаппен,  бүқаралық  ақпарат  қүралдарымен  қамтылуындағы 
алшақтықтың  жойылғаны  социализм  жылдарына  дөп  келгенмен  елде 
орыстандыру  саясаты  белең  алып  бара  жатқанын  Алматыда  да,  Рига- 
да  да,  Бакуде  де,  Киевте  де  көрмей  түра  алмады.  Демографиялық  аз- 
шылықта  қалған  этностардың  тілі,  ділі,  рухани  сүраныстары  еленбей, 
кейінгі қатарға  ығыстырылғандықтан,  солғын тарта  бастады.  Бүл  еура- 
зиялық  мәдени-рухани  ықпалдастық  пен  қауымдастық  табиғатына 
кереғар  үрдіс  еді.  Ал  оның  қауіптілігін  классикалық  еуразияшыл  топ 
өкілі Н.С.Трубецкой XX ғасырдың 20-жылдарында ескерткен болатын. 
«Большевики,  -   деді  ол,  -   исходят  из  марксистского  представления  о 
том, что  культура  создается  определенным  классом,  евразийцы  же рас 
сматривают культуру как плод деятельности  определенных этнических 
единиц,  нации  или  группы  наций  ...  Не  к  созиданию  подлинно-нацио­
нальных  культур,  преемственно  связанных  с  историческим  прошлым,
151

а  к  национальному  обезличению  и  разрушению  всяких  национальных 
основ хотят большевики привести все народы Азии и Россию» (Основы 
евразийства. М., 2002.  с.  189-191). Айтқаны айдай келді.
1991  жылдың  желоқсанында  Еуразия  кеністігіндегі  КСРО  деген 
алып  империя  күйреді.  Бірақ  ол  ғасырлар  бойы  географиялық,  саяси, 
экономикалық,  әлеуметтік  факторлар  әсерімен  қалыптасқан  еуразия- 
лық мәдени-рухани ықпалдастық пен қауымдастықтың күйрегені емес 
еді. Күйреген -  адамдарды үлтынан, тілінен, еңбектен, меншіктен, дін- 
нен,  мемлекетті басқарудан жатсындырған большевизм болатын.
Еуразиялық  мәдени-рухани  бауырластықтың  енді  ғана  басталып 
келе жатқан төртінші кезеңінде кешегі үлт республикалары үшін тарихи- 
табиғи негізге оралу басты міндет болып табылады. Ал оның өзектілігін 
үлксн  жауапкершілікпен  сезініп,  посткеңестік  кеңістікте  мемлекеттік 
саясат  деңгейіне  көтерген  түлға  Қазақстан  Республикасының  Прези­
дент!  Н.Назарбаев  екенін  төрткүл  дүние  жақсы  біледі.  Дегенмен  70 
жылдан  астам  уақыт  барысында  КСРО  аумағында  ортак  касиеттері 
мен  қүндылықтары,  белгілері  мен  үстанымдары  мол  мәдени-рухани 
қауымдастық  қалыптасқанын  үгына  отырып,  алдағы  уақытта  оның 
өміршең  әлеуетін  үстап  қалған  абзал.  Елбасымыздын  Еуразиялық 
одақ  қүру  идеясы  осы  бағыттағы  батыл  қадам.  Еуразиялық  одак  иде- 
ясын алғашқыда жатсына қабылдағандар аз болған жоқ. Оны бүрынғы 
Одақты  қайта  тірілту  деп  үққандар  табылды.  Кімнің  дүрыс,  кімнің 
бүрыс  ойлағанын  өмірдің  өзі  дәлелдеп  береді.  Ол  қазіргі  жаһандану 
заманында  айрықша  маңызға  ие.  Жаһандануға  ерте  қамданбағандар 
экономикалық  әлеуетінен  ғана  емес,  мәдени-рухани  қүндылықтары 
мен ерекшеліктерінен де айрылып қалуы мүмкін.  Мәдениеттегі сабақ- 
тастықты сақтау бүгінгі  өтпелі кезеңнің ауыртпашылығын сәл де  бол­
са жеңілдетуге септігін тигізеді.
Түйіп айтар болсақ, Еуразия кеңістігінің үзына тарихында үздіксіз 
жалғасқан, тіпті ақылға сия бермейтін, бірде қисынды, бірде қисынсыз 
таңғажайыптардың бастау-бүлағы саясат тізгінін үстаған ат төбеліндей 
шағын  топ  өктемдігінде  жатыр.  Олар  уақыт  пен  қоғамның  талап- 
мүддесін  белден  басумен  есеп-қисапсыз  қасірет  әкелді,  ілгері  басқан 
аяқты  кері  тартты.  Әлемдік  өркениет  талаптарынан  қияс  кетудің  со- 
рақы түрі кеңестік тоталитаризм түсында орын алғаны енді белгілі бо- 
луда.  Еуразия  халықтарының Батыстан  кем дегенде  бір  ғасырға жуық 
артта  қалуының  басты  себебі  осында.  Ендігі  жерде  өткеннен  ғибрат 
алсақ, жаман болмас.  Тарих тағьшымы  осыны талап етеді.
152

Е.БЕКМАХАНОВ  ЖӘНЕ ¥ Л Т 'АЗАТТЬ^
а „ , т 
ҚОЗҒАЛЫСТАРЫН ЗЕРТТЕУ МЕТОДОЛОГИЯСЫ
XX ғасырдың ортасына карай Қазақстанда кәсіби тарих ҒЫЛЬ1“ “  ^  
лыптасты.  Ғылыми-зертгеу  орталықтары  мен жоғары  оқ^ 0?ЬП^ 
тарих факультеттерінде шоғырланған ғалымдар ғаеырлар ^оиы 
әр тарапқа шашырап кеткен күжаттардың басын қосып,  еимәлім 
хив, кітапхана, музей қорларынан іздестірумен  Отан тарихыны 
ғылыми кескінін, түжырымдамасын үсына алды. Эвакуацияме 
келген Мәскеулік ғалымдарды тартумен даярланған 
академиялық  басылымның  1943  жылы  жарық  көруі, 
піанышк
Ш.Уәлиханов  атындағы  тарих  және  этнология  инстшугынъ ң
көтеруі осының бүлтартпас айғақ-дәлелі. 
п т
і ,  „а.
Ұлттық  жаңа  буын  тарихшы  ғалымдардың  маңда 
^
тарында  зор  талант  иесі  Е.Бекмаханов  түрғаны  күмәнс' 
КӨрініп
теушілік  қарымы  Ұлы  Отан  соғысы  жылдарында  жар 
■
Одаққа  мешһүрА.М.  Панкратова,  М.П.  Вяткин  ^
 
назарын  өзіне  аудартқан  еді.  31  жастан  енді  ғана  асқ 
^
диссертациясын  қорғаған  ол  1966  жылы  дүниеден етк 
, 
p et  ғасырға жуь,к,  үздік  зсрггсулер.мск,
касірета тагдырымен  аныз  адамға аинашьь 
таРихыиыи
«Казахстан  в  20-40  годы  XIX  века»  монографиямы  U 
? 
д| 
шын достарын  сүйінтті,  жалған  идсологиянын  жете 
кетс
күйінтті.  Қасаң  идеологияга  симаган  ғалым 
КТЬІ  жақсынын
барды.  Алтын  кездік  кап  түбінде  жатпаитын 
Ансаған күн -
аты,  ғалымның хаты  қапастан  шықпаи т ү р м а и д ы к  БекмаХановтьш
тәуелсодш тщ ж ариялануьш еннартүлғаказакгалы м ы Ь .ьс^^^  ^
шын мағынасындағы  екінші  өмірі 
м әңгш к  ғү  жьшдарындағы  қ а- 
Қуғын-сүргінге  үшыраған  «XIX  ғасырДЬ Ң 
окырман ықыласы-
зақстан» монографиясы казак тілінде жари
на бөленді,  авторы  биік түғырына қайта конды' 
р.Бекмахановтьш 
Бүгінгі  күннің  өлшемімен  қарайтын 
ол  j  
жетер.жст-
каламынан  шыққан  зертгеулер  саны  көп  емес
Л  С '

пес.  Қазір  кез  келген  тарихшы  -  
профессор  бұл  көрсеткішті  екі 
орап  алады.  Өкініштісі  -   араларында  ілгері  замандағыдай  сарай  акы­
ны  міндетін  атқарып,  билеушісі  қүлаған  күні  аты  да,  сөзі  де  үмыт 
болғандары,  үмытылатындары  жетіп  артылады.  Ғалым  мәртебесі 
биігіне көтерілу үшін 200-300 еңбек жазу міндетті емес, есімін толағай 
бір  ғана  шығармасымен де  үлт шежіресінде,  үлт  санасында  өшпестей 
қалдырғандар  бар.  Солардың  қауымында  Е.Бекмаханов  түр.  1966 
жылдың  7  мамырында  тағы  бір  аңызға  айналған  қазақ  Б.Момышүлы 
әйгілі  ғалымның  мезгілсіз  қазасына  мына  азасөзімен  көңіл  айтып- 
ты:  «Қадірін  білмеппіз  ғой  тірі  кезде,  деп  боздар  сорлы  қазақ  мен 
өлгенде». Осы сөзімді Қанышқа, Мүхтарға, т.б.  арнап жазып едім.  Інім 
едің, сенімен қоштасып, басыңа қойып түрмын.  Әрқашан да есімдесің, 
бауырым.  Жылаушы Б.Момышүлы».  Иә,  Баукеңнің  ғана емес,  халық 
зердесінде,  тарихи  санада  Кенесары  хан  мен  Е.Бекмаханов  есімдері 
ажьграғысыз  бірлікте сақталып қалғаны-қалған.  Тоталитаризмнің ноқ- 
тасына  басы  симаған  түлға  ретінде  заманының  зорлық-зомбылығын, 
кермек дәмін әділетсіз татқан Е.Бекмаханов туған халқының ортасына 
бар  абырой-қасиетімен  қайта  оралды,  шын  бақыттың  кілті  Отанына, 
үлтына,  ақиқатқа  ғалымньщ  жанкешті  қызмет  етуінде  екенін  кейінгі 
үрпаққа үғындырған сәулелі қазақ үлына айналды.
Түғыры биік түлғаға Е.Бекмахановты жеткізген факторлар арнайы 
зерттеу  тақырыбы  болуға  лайық.  Түйіп  айтсақ,  ол  -   бойына  ананың 
сүтімен,  атаның  күшімен  дарыған  орасан  интеллектуалдық  әлеуеті. 
Ол  -   кәсіп  таңдаған,  ғылым  соңына  түскен  албырт  жасты  оң  жолға 
түсірген  үлағатты  үстаздарының  еңбегі.  Ол  -   әрбір  қазақ  үшін  қаси- 
етті  тақырып -  азаттық  күресі  тарихына  ат басын  тірегені.  Ол,  әрине, 
үстанған методологиялық принциптері мен қүндылықтарының кемел- 
дігі.  Енді осылардың соңғысына кеңірек тоқтала кетейік.
Ғылымның методологиясы күнде өмірімізге еніп жатқан биік тех- 
нологияларды  елестетеді.  Биік  технологиялар  біреуге  қисапсыз  мате- 
риалдық  байлық  әкелгенмен,  түтастай  алғанда  адамдардың танымын 
тереңцетіп,  қолын  үзартатынын  көріп  те,  біліп  те  отырмыз.  Үздіксіз 
жаңарып,  жетіліп,  жаңа  сатыларға  көтерілгенде  ғана  биік  технологи­
ялар  діттеген  мақсатына  жетпек.  Қоғамдық-гуманитарлық  ғылымдар 
методологиясына  да  тап  осы  қасиеттер  тән.  Ілкімді  методологиялық 
негізде  тындырылған  зерттеу  уақыт  өткен  сайын  зорая  түседі.  Бүдан
үлт-азаттық қозғалыетары тарихын  зерттеу методологиясы  сырт  қала 
алмайды.
154

Е.Бекмахановтың  бас  кітабы  баспадан  шыққан  тұста  үлтқа 
берілген  сталиндік  анықтама  -   халықтың  үлтқа  айналуы  капитализм 
дәуірінде  ғана  жүзеге  асады  деген  тезис  -  дәлелдеуді  қажет  етпейтін 
аксиомадай  қабылданушы  еді.  Осыған  сүйенген  кейбір  оппоненттері 
XIX  ғасырдағы  қазақ  үлт  дәрежесіне  көтерілмеген,  сондықтан  Кене- 
сары  басқарған  қозғалысты  үлт-азаттық  қозғалыс  ретінде  қабылдау 
мүмкін  емес дегенге дейін  барды.
Қазақстандағы  үлт-азаттық  қозғалыстары  методологиясының 
әңгімесін бүгін де осы тезистен бастағанымыз жөн болар. Біздің пайым- 
даумызша,  өзінің  қазақ,  неміс,  ағылшын,  орыс  екенін  үққан  этнос 
қоғамдық-экономикалық  формацияның қай  сатысында түрғанына  қа- 
рамастан үлт мәртебесін алып жүруге лайық. Егер қазақтар қазақ екенін 
сезінбесе төл мемлекетіне Қазақ хандығы  атауын  берер ме еді. Қаз да- 
уысты Қазыбек бидің:  «Біз -  қазақ деген мал баққан  елміз» деп қалмақ 
билеушісіне  қайтарған  жауабы  XVIII  ғасырда  да  сол  қазақтың  нағыз 
қазақ  менталитетімен  өмір  сүріп  жатқанын  айғақтайды.  Қазақтардың 
үлт  болып  түтасуы  жоңғарлармен  жан  алып,  жан  беріскен  «Ақтабан 
шүбырынды,  алқакөл  сүламадан»  кейін  бүрынғыдан  беки  түсті.  Үш 
жүзге бөліну де бүған тосқауыл  болған  жоқ.  Ал Ресейдің бодандығын 
қабылдау  үлт болмысына  қатер  төндіргенде  тарих сахнасын  үлт-азат- 
тық қозғалысы дүбірлетті.
¥лт-азаттық  қозғалысы  қашанда  және  қандай  жерде  болмасын 
отарлаушы  елдің  саяси,  экономикалық,  идеологиялық,  мәдени-руха- 
ни, т.б.с.с.  өктемдігіне, әділетсіздігіне, зорлығына қарсы бағытталады. 
Қозғалысқа қатысушылардың саны, ол шарпыған аумақтың үлкен-кіші 
болуы  көп  нәрсені  анықтайтыны  рас,  бірақ  бүлар  зерттеліп  отырған 
мәселенің  өзегін  қүрай  бермейді.  Өйткені,  отарлаудың  классика- 
льщ  «бөліп  ал  да  билей  бер»  формуласы  жүмыс  істеп  түрған  өлкеде 
байырғы  халық  саяси,  экономикалық,  территориялық  тұтастығынан 
айрылатыны  былай  түрсын,  олардың  бірегей  ақпараттық  кеңістігі  де 
бола  бермейді.  Мүның  сыртында  табиғи-ырғақты  даму  мүмкіндігін 
жоғалтып,  шикізат  көзіне  айналған  отар  ел  көбінесе  дамудың  мешеу 
күйінде қалатындығына коса қолда бар байланыс қүралдарының қатаң 
бақылауда  жү'мыс  істеуі  себепті  «үзынқүлақтың»  айтқанын  ғана  пай- 
далана алады екен.
Сонымен үлт-азаттық қозғалысы, үлт-азаттық көтерілісі, үлт-азат- 
тық соғысы  -  осынау  үғым-түсініктер тілімізде,  ділімізде,  Отан  тари- 
хынан 
жазылған 
зерттеулерде берік орын тепкен ақиқат. Мүның себебі

жүктеу/скачать 9,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: