Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық республикалық журнал

По  данным  статистики,  доля  социальных  сирот  по  отношению  к  круглым  (тем,  чьи  родители 
погибли)  несравнимо  больше.  В  этом  плане  ситуация  в  нашем  регионе  практически  не  отличается  от 
положения в стране. Всего 40 процентов детей, оставшихся без попечения родителей, составляют круглые 
сироты, а 60 — это сироты при живых родителях [2]. 
В Казахстане наиболее распространенными причинами социального сиротсва являются:  
- Принудительно изъятие ребѐнка из семьи, когда в целях защиты прав, жизни и интересов ребѐнка 
родителей лишают родительских прав; 
-  Добровольный  отказ  родителей  (чаще  матери)  от  своего  несовершеннолетнего  ребѐнка,  чаще  этот 
отказ от новорожденного в родильном доме [3]. 
Правовым  импульсом  регулирования  прав  ребенка  в  Республике  Казахстан  послужила  Конвенция, 
являющаяся эффективным средством закрепления их на законодательном уровне, в строгом соответствии 
с  международными  принципами  и  стандартами  и  составляющая  приоритетную  основу  для  развития 
государственной политики  в  интересах  детей. Также   для  решения  проблем сирот,  детей,  оставшихся  без 
попечения  родителей,  казахстанские  законодатели  заложили  правовые  нормы  в  законы  РК:  «О  правах 
ребенка  в  Республике  Казахстан»,  «О  детских  деревнях  и  Домах  юношества»,  «О  браке  и  семье»,  «О 
государственном социальном заказе», «О социальной и медико-педагогической коррекционной поддержке 
детей с ограниченными возможностями" и других нормативных актах [4]. 
Названные  законодательные  акты  предполагают  специальные  аспекты  государственной  политики, 
предусматривающие  развитие  детских  реабилитационных  центров,  приютов,  поддержку  патронатных 
семей, взявших сирот на воспитание, пусть даже на неполное, иные формы их обустройства. 
Проблема  социального  сиротства  в  нашей  стране  решается  посредством  популяризации 
усыновления,  патронатного  воспитания,  открытия  детской  деревни  семейного  типа,  Дома  юношества, 
привлечения  неправительственных  организаций.  Общественным  фондом  «Достижения  молодых»  в 
детском  доме  реализуется  социальный  проект  «Успешное  детство»,  направленный  на  подготовку  самых 
маленьких воспитанников к школе. 
В  Казахстане  существуют  специальные  корпоративные  фонды  такие  как  «SOS  Детские  Деревни 
Казахстана»  и  «Гражданский  альянс  Казахстана»  .Эти  фонды  ежегодно    проводят  международные 
конференции, посвященные  профилактике и снижению социального сиротства в стране. В рамках данных  
мероприятий    обсуждаются  такие  вопросы,  как  профилактика  социального  сиротства,  социальная 
адаптация выпускников детских учреждений [5]. 
Не менее острой также остается проблема постинтернатной адаптации выпускников детских домов, 
выбора сферы профессиональной деятельности, оптимально соответствующей личностным особенностям 
и  запросам  рынка  труда.  Как  правило,  они  трудно  адаптируются  в  непривычных  условиях,  зачастую 
быстро  «ломаются»  при первых  же  столкновениях  со  сложностями  и  жестокостью  нового  для них  мира. 
Отсутствие  помощи  по интеграции  в  естественный  социум,  проблемы  занятости и  жилищные  проблемы 
выпускников, создавших семьи, нередко становятся причинами рождения такими родителями социальных 
сирот  в  будущем.  Для  решения  данных  проблем  в  Казахстане  разработан  и  принят  Закон  Республики 
Казахстан «О детских деревнях семейного типа и Домах юношества». Данный законодательный акт, меры 
по  его  эффективной  реализации  способствуют  интегрированию  воспитанников  детских  деревень  и 
детских  домов  в  общество  согласно  их  желанию,  в  частности,  в  рынок  труда.  В  целях  социальной 
адаптации  воспитанников  Дома  юношества,  сеть  которых  развивается  в  Казахстане,  уже  начались 
создаваться  необходимые  условия  по  содействию  развитию  их  индивидуальных  способностей, 
обеспечению  профессиональной  подготовки.  Кроме  того,  для  проживающих  в  Домах  юношества  в 
возрасте до 23 лет, оказывается содействие и в трудоустройстве. Такая модель, соответствующая мировой 
практике,  вне  сомнения,  позволяет  решать  многие  проблемы  воспитанников  и  выпускников  детских 
домов. Вместе с тем, доказано, что проблема сокращения социального сиротства настолько сложна, что не 
может быть решена только с помощью государственных институтов [5]. 
Сейчас  в  Казахстане  планируется  открытие  экспериментального  центра  или  службы  комплексного 
сопровождения  семьи.  В  функции  новой  структуры  будет  входить  устройство  детей-сирот  в  семьи, 
сопровождение  различных  видов  замещающей  семьи,  а  именно  -  приемной,  патронатной,  опекунской, 
семейных воспитательных групп [6]. 
Природой социального сиротства современного общества можно считать и утрату культа семейных 
отношений, традиционности в воспитании и образовании, духовное обнищание. 
Немаловажное  значение  имеет  отношение  общества  к сиротам,  гуманизм  правосудия  в  отношении 
маленьких преступников, социальные и нравственные аспекты. 
Суммируя изложенное, следует отметить, что решение означенных проблем без совместных усилий 
и конкретных мер государства и общества в целом невозможно. Без действенных механизмов реализации 
государственной  политики  в  интересах  семьи,  материнства  и  детства,  основным  направлением  которой 
является  совершенствование  законодательства,  также  невозможно  обеспечение  достойного  воспитания 

детей в семье в условиях безопасности, защиты и заботы, в рамках системы образования, здравоохранения 
и культуры. 
 
Список литературы. 
1.
 
Доклад  Региональной  конференции  на  тему  «Дети,  лишившиеся  попечения  родителей:  права  и 
реальность.  //Региональное  отделение  ЮНИСЕФ  для  стран  ЦВЕ/СНГ  и  государств  Балтии.  Будапешт. 
2001. С.31. 
2.
 
http://www.prava-detei.ru 
3.
 
http://today.kz 
4.
 
Закон Республики Казахстан «О правах ребенка в Республике Казахстан» //Казахстанская правда. 
2002. 13 авг. 
5.
 
Закон Республики Казахстан «О детских деревнях и Домах юношества», 2000 
6.
 
http://total.kz. 
 
 
Аннотация.  Мақалада  Қазақстанда  ата-ананың  қарауынсыз  қалған  балалар  мәселелерін  шешу 
жолдары  қарастырылған.  «Әлеуметтік  жетім»  ҧғымына  анықтама  беріліп,  статистикалық  мәліметтер 
берілген. 
Annotation.The article deals with the problem of children without parental care, in Kazakhstan, as well as 
ways to overcome these. Given the definition of "social orphans", provides statistics 
 
 
 
ӘӚЖ  58.22:21     
 
КӚМЕКШІ МЕКТЕП БАЛАЛАРЫНЫҢ ДҦРЫС СӚЙЛЕМ ҚҦРАУЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ 
ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТ НӘТИЖЕЛЕРІ 
 
Удербаева Г. 
«Мейрим» мектеп-интернаты, Тараз қ. 
 
Қазақстан  Республикасының  білім  беруді  дамытудың  2011-2020  жылдарға  арналған  мемлекеттік 
бағдарламасының  басты  мақсаты  білім  беру  жҥйесін  жетілдіру  болып    табылады.  Осының  негізінде, 
болашағымыздың  тірегі  болып  табылатын  бҥлдіршіндерге,  сондай-ақ  мҥмкіндігі  шектеулі  балаларға  да 
сапалы  білім  беруді  қамтамасыз  ету міндеттелген.  Аталған  бағдарламада  мҥмкіндігі  шектеулі  балаларды 
оқыту  мен  тәрбиелеу  ҥдерісін  тиімді  жҥзеге  асыруда  «Инклюзивті  білім  беру  жҥйесі»  қамтылған. 
Нәтижелі    жҧмыс  жҥргізу  ҥшін    кӛмекші  мектеп  оқушыларының  психологиялық-педагогикалық 
ерекшіліктерін, таным ҥрдістерінің дамуын ескере отырып, олардың білімді болуына атсалысу ӛзектілігін 
кӛрсетеді.  Арнайы  әдебиеттерде  баланың  психикалық  дамуындағы  басты    кӛрсеткіш  оның  сӛйлеу  тілі 
болатындығы  айтылған.  Сондықтан,  біз  ақыл-есі  ауытқыған  балалардың  психологиялық-педагогикалық 
ерекшеліктерін ескере отырып, олардың сӛйлеу тілінде дҧрыс сӛйлем қҧрау дағдыларын қалыптастыруды 
жҥзеге  асыруымыз  керек.    Арнайы  зерттеулерде  ақыл-есі  ауытқыған  балалардың  сӛйлеу  тілінің 
ерекшеліктері  кеңінен  қарастырылған.  Мәселен,  М.Ф.Гнездилов,  В.Г.Петрова,  А.К.Аксенова, 
Қ.Қ.Ӛмірбекова,  К.Б.Бектаева,  Л.С.Вавина,  Г.И.Гордиенко  және  т.б.  байланыстырып  сӛйлеу    тілінің 
жағдайын  зерделеген.  Л.Ф.Спирова,  О.А.Токарева,  Е.Ф.Соботович,  Н.А.Никашина,  Д.И.Орлова  және 
Г.В.Чиркинаның  балалардың  байланыстырып  сӛйлеу  тілінде  ӛз  зертеулерін  басты  назарда  ҧстанған. 
И.Н.Садовникова  мен  В.В.Воронкованың зерттеулері  балалардың  сӛйлеу  тілі мен  жазу  тілінде кездесетін 
қателер  тҥрлері  туралы  ҥлкен мағлҧмат  береді.    Мәселен,  В.В.Воронкованың  зерттеу  жҧмысы  ақыл  ойы 
тӛмен балалардың жазуында кездесетін қателердің тҥрлерін және оның себептерін анықтауға бағытталған. 
Аталған  ғалымдардың  еңбектеріне  назар  аударсақ,    ақыл-есі  ауытқыған  балалардың    байланыстырып 
сӛйлеу тілінің қалыптасуы баяу қарқынмен дамиды және сапалы ерекшеліктермен сипатталатындығын ӛз 
зертттеулерінде  атап  ӛткен.  Ақыл-есі  ауытқыған  балалардың  байланыстырып    сӛйлеу    тілінде  сӛйлем 
қҧрауын   белсендіру  ҥшін    ҥнемі    жағдай    жасап,  ынталандырып  отыру  керек. Яғни,  арнайы  әдістемелер 
арқылы  ақыл-есі  ауытқыған  балалардың  психологиялық  ерекшеліктерін  ескере  отырып,    сҧрақ  қойып, 
әңгімелесіп,  кӛрнекіліктер  арқылы  есіне  тҥсірту  арқылы  сӛйлем  қҧрауын    қалыптастыру  қажет  екендігі 
белгілі. Жалпы  арнайы  әдебиеттерде  зияты бҧзылған  балалардың сӛйлеу тілінің  дамуы  туралы  зерттеу  
деректері    баршылық.    Атап    айтсақ,    сӛйлеу  тілінің  грамматикалық,  фонетикалық,  лексикалық  жағы  
кӛптеген  авторлармен      жан-жақты    қарастырылған.    Ондай    деректер    В.Г.Петрова,  М.П.Феофанов,  
М.Ф.Гнездилов,    А.Х.Аксенова,  Н.  М.  Барская,  Е.Ф.Соботович,  Г.М.  Дульнев,  М.С.Певзнер, 
Г.Н.Смирнова,  И.П.Кариев   және т.б.   зерттеулерінде   кӛмекші   мектеп   оқушыларының    сӛйлеу   тілінің  

ерекшеліктері      қарастырылған.В.Г.Петрова,  М.Ф.Гнездилов,  М.Ф.Феофанов,  Е.Ф.Соботович    сияқты 
авторлардың  зерттеулері  кӛрсеткендей,  ақыл-есі  ауытқыған  оқушыларда  сӛйлеудің  грамматикалық 
қҧрылымының  қалыптаспауы  байқалады.  Ол  аграмматизмде,  грамматикалық  жалпылауды  талап  ететін 
кӛптеген  тапсырмаларды     орындай     алмауынан     кӛрінеді.  Г.Петрованың  еңбектерінде   зияты  бҧзылған 
оқушылардың сӛз қорының  кедейлігі  кӛптеген себептермен тҥсіндіріледі, соның  негізгісі  олардың ақыл-
ойының  дамуының  тӛменгі  деңгейде  болуында.  Ақыл-есі  ауытқыған  балалардың  сӛз    қоры    біртіндеп  
дамиды.  Бҧл  даму  қоршаған  шындықтың  қҧбылысы  мен  заттары  туралы  тҥсінік  пен  елестетулер, 
оқушыларға  таныс  сӛздер   кӛмегімен   іске   асырылады, - дейді. В.Г.Петрова «Особенности умственного 
развития  учащихся    вспомогательной  школы»  еңбегінде:  «ақыл-есі  ауытқыған    балалар  ӛз  сӛздерінде  
жалпы    және    жеке  терминдерді  ӛте  сирек  қолданады.  Бҧл  топтағы    балалар      ыдыс,      киім      деген  
сӛздерден      гӛрі    тарелка,  кесе,    қасық  деп  жеке    атаған    ыңғайлы.  Кейде  жалпы  сӛздерді    мҥлдем  
қолданбайды  десек  те болады. Ол  тек ҧзақ мақсатты тҥрде жасалған  жҧмыстың арқасында  жасалады»- 
деп    жазған. Кӛмекші   мектеп  оқушыларының    сӛйлеу   тілінің    дамуына    қатысты     М.С.  Певзнер  -  бҧл   
балаларға тән   кӛрініс  сӛйлеу   тілінің   кешеуілдеп  дамуы, -  деп   айтқан.       Г.М.Дульнев,  В.Г.Петрова, 
Г.Н.Смирнованың    айтулары  бойынша,  ақыл-есі  ауытқыған  балалар    кӛп  сын  есімдерді  білмейді    және  
олардың мағынасын  дҧрыс  тҥсінбейді. Балалар ӛздеріне  ӛте жақсы таныс заттарын  бейнелегеннің ӛзінде  
ӛте аз  қҧралдарын атайды, оларға нақты  сипаттама  бере алмайды.  Мәселен, оларда сын есімдік  сӛздік  
қорлары  аз,  тҥстерді  кӛп  айыра    алмайды,  сарғыш,  қызғылт  тҥстерді  қызыл  деп  атайды,    заттың   
пішіндерін,    кӛлемдерін      дҧрыс    айыра    алмайды.  Г.М.Дульнев    зерттеулері    кӛмекші    мектеп 
оқушыларының    сын  есім    сӛздерін      адамның    мінез-қҧлқын    сипаттағанда    аз    пайдаланатындығын  
кӛрсетеді.   Кӛмекші  мектеп  оқушыларының  сӛздік  қорларында   сын  есімдерді  молайту  ҥшін  сабақта  кӛп 
жағдайда синонимдер мен антонимдерді кӛп қайталатып, тіке және астарлы  сӛздердің  мағынасымен  жиі  
жҧмыс    жасау  қажет.  М.Ф.Гнездилов  еңбектерінде  зияты  бҧзылған    балалардың  сӛйлеу  тілінің  
қалыпстасуының   арнайы ерекшеліктеріне  жан-жақты  талдау  беріледі,  оқушылардың  таным    әркеттерін 
дамыту және тҥзету ҥшін жазбаша  сӛйлеу  тілінің  маңызы, оқушылардың  сӛйлеу   тілін  меңгеру ҥрдісін  
кҥрделендіретін себептер ашылып  жазылған. Автордың  ойы  бойынша  жазбаша сӛйлеу  тілін  меңгерудегі 
қиындықтар  жалпы  сӛйлеу  тілінің  дамымауына,  ӛзіндік  ойлау  әрекетінен,  ерік-жігер  сферасындағы 
ақаулықтардан,  баланың  ӛз әрекеттерін  ҧйымдастыра  алмауынан   болуы   мҥмкін.  Ақыл-есі   ауытқыған  
балалардың  фразалық  сӛйлеу  тілінің  пайда  болуы  недәуір  бірқатар  ерекшеліктермен  сипатталады. 
Кӛмекші  мектептің  оқушыларының  сӛйлеу  тілі  дамуының  ерекшеліктерін  психологиялық  тҧрғыда  
кӛптеген авторлар зерттеп қарастырды.  
      Тіл  адам    қатынасының  аса  маңызды  қҧралы.  Тіл  қоғам  мҥшелері  арасында    қарым  –  қатынас  
жасау  ҥшін  қызмет  атқарады. 
     Тіл адам ойын сыртқа шығарады, екінші біреуге жеткізеді, себебі, адам ойы сӛз арқылы, сӛздерді 
тіркестіру  арқылы,  сӛйлемдер  арқылы,  яғни  тіл  арқылы    қҧрастырылып,  келесі    адамға      жеткізіледі. 
Сондықтан тіл - адамның  ойын   жарыққа   шығаратын   қҧрал. 
  Адамзат  тілі  ӛте  ерте  заманда  шыққан. Ол кезде тіл - тілдің сӛз байлығы да аз  болған.  Сонда да 
болса, әр рудың, әр тайпаның, әр халықтың тілдері болған. Ол тілдер ӛз  иелерінің  бір-бірімен  кҥнделікті  
сӛйлесу,    пікір    алысу,  тҥсіне    білу    мҧқтаждығын   атқара алған,  әр тіл  ӛзі сӛйлесіп,  қолданатын    қоғам   
мҥшелеріне   қарым-қатынас   жасау   қҧралы   болған. 
  Адамзат    қарым-қатынас  жасайтын  бірден-бір  тілі  -  дыбысты  тіл.  Дыбысты  тіл  -  адамға  тән. 
Дыбысты  тілдің  екі  тҥрі  бар:  ауызекі  сӛйлеу  тілі  және    жазба  тіл.  Тілдің  дыбыстық  жақтары,  сӛз 
байлығымен  бірге  ол  сӛздердің    тҥр-тҧрпатын,  яғни  тҧлғалары  мен  тҥрлі  -  тҥрлі  формалары  болады. 
Мәселен,  біл,  білім, шық, сӛз, талап   десек,  сӛздеріміз  бір  тҧлғада тҧр;  білімді,    шыққан,  талапты    десек, 
екінші   бір   тҧлғада. Білімдіден   шыққан  сӛз  талаптыға  болсын  кез   десек,  әр сӛз  ҥшінші бір тҧлғаларда 
келіп, бҥтіндей  сӛйлем  жасалып  тҧр. 
  Мҧндай  формаларды  сӛздердің  ӛзгерту, тіркесу  және  оларды  сӛйлем етіп   қҧрау  тәсілдері   мен  
жолдары   деп   атауға   болады.  Ондай   тәсілдер мен формалардың жиынтығын тілдің қҧрылысы деп те 
атайды. Оларды тілдің  грамматикасы  тексереді. Грамматика - тілдің  қҧрылысын зерттейді. Грамматика  
екі  салаға  бӛлінеді: морфология   және  синтаксис. 
 Морфология  -  сӛздің    ӛзгеру    жолдарын    және  оның  формаларын  зерттейді.  Дәлірек  айтсақ, 
морфология  сӛздің  қҧрамы  болады,  сӛзге  қосымшалар  қалай  жалғанады,  олардың  қандай  тҥрлері  бар, 
сӛздердің  мағынасына,  морфологиялық  ерекшеліктеріне,  синтаксистік  қызметтеріне  қарай    қалай  
топтастырамыз, сӛзден  сӛз  туғызудың  қандай  амал-тәсілдері бар  деген  сияқты   мәселелерді  тексереді. 
 Синтаксис  -  сӛз  тіркестерін,  олардың  байланысу  жолдарын,  сӛйлем  тҥрлерін,  олардың    жасалу  
жолдарын    зерттеумен    шҧғылданады.  Синтаксис  сӛздердің  тіркесу  жолдарын,  олардың  тҥрлерін, 
сӛздердің  байланысу  тәсілдерін,  сӛйлем    мҥшелерін,  олардың    мағыналары    мен    жасалу    жолдарын   
қарастырады.  
 Грамматиканың  бҧл екі саласы фонетикамен де, лексикологиямен де тығыз   байланысты. 

Қазақ тіл    білімінің   негізгі    ҥш   тарауы  -  фонетика,  лексилогия,  грамматика  -  тілдегі  дыбысты сӛз 
мағыналарын, сӛз формаларымен олардың тіркесу жолдарын жан-жақты зерттегенде, олардың  тҥрлі-тҥрлі  
ерекшеліктерін  тҥгел  қамтиды.  Осыған  орай,  тіл  білімінің  бір-бірімен  тығыз  байланысты  салалары, 
тармақтары  болады.  Бҧлардың  бәрі  тіл  білімінің  негізгі  тарауларымен  тығыз  байланысып,бірін-бірі 
айқындай, толықтыра  тҥседі. 
Сӛздік қҧрам - тілге керекті қҧрылыс материалы. Сӛздік қҧрам тілдің грамматикасының  қарамағына 
тҥскенде  ғана  аса  зор  маңызға  ие  болады.  Ешбір  тіл  білімі  сӛздік  қҧрам  болмайынша,  қатынас 
жасарлықтай,  пікір  алысарлықтай  нағыз  тіл  бола  алмайтыны  сияқты,  сӛздік  қҧрамсыз  грамматикалық 
қҧрылыстың  ӛзі  де  жеке  алғанда,  нағыз  тіл  бола  алмайды.  Негізгі  сӛздік    қор  мен  грамматикалық  
қҧрылыстың  бірлігі  арқылы  ғана  тіл жасалады. Себебі, сӛздік қҧрам мен грамматиканың ӛзара қарым-
қатынасы  арқасында ғана адамның ойы тҥсінікті де, сымбатты да бола алады. Бірақ,  негізгі  сӛздік  қор да  
жеке алғанда,  ӛздігінен тҧрып тіл бола алмайды, ол  тек  тілдің  негізгі  бір  элементі  ғана  болады. 
 Грамматика  дегеніміз  - адам ойлауының  ҧзақ,  абстракциялаушы  жҧмысының    нәтижесі   ойлаудың 
зор  табыстарының  кӛрсеткіші.  Тілдің  сӛздік  қҧрамы  мен  грамматикалық    қҧрылысы  бір-бірімен 
байланысты.  Тілдің   қҧрылыс    материалы   болып   саналатын   сӛздік   қҧрамдағы     сӛздерден   сол   тілдің  
грамматикалық    қҧрылысында  қалыптасқан  ҥйреншікті  заңы  бойынша    ӛзара    тіркесіп  сӛйлем  немесе 
сӛйлемдер қҧрылады. Сӛздік  қҧрамға  қосылып  отыратын  жаңа  сӛздердің  жасалуы  да, қолданылуы   да  
сол   тілдің  грамматикалық   заңдарына   бағынады.  
 Грамматика  сӛздердің  ӛзгеруі   және  сӛздердің сӛйлемде тіркелуі  туралы  ережелердің   жинағы   
болып  табылады. 
 Сӛздердің    ӛзгерілуі    туралы    ережелердің    жинағын    морфология  зерттейді.  Ол  сӛздің 
морфологиялық қҧрылымын  талдайды,  сӛздерді  топтастырады,  ӛзгеру  ережелерін    белгілейді.  Сӛздердің 
сӛйлемге  тіркесуі  туралы    ережелердің    жинағын    синтаксис    зерттейді.  Ол    сӛйлем    қҧрылысын,  сӛз  
тіркестерін,  сӛйлем   мҥшелерін  және   т.б.  тексереді. 
  Қазақ  тілінің  морфологиясы  кӛптік,  тәуелдік,  септік  және  жіктік    жалғауларының  формаларын 
тексереді,  ӛйткені,  бҧл  жалғаулар  сӛздерді  тҥрлендіретін  формаларға  жатады.  Морфология  сӛз  таптары 
деп  аталатын  грамматикалық  жалпы  категорияларды  да,  әрбір  сӛз табына  тән  жалпы  категорияларды   да 
зерттейді.  Мысалы,  зат  есім  категориясының  жалпы  (ӛзен,  тау),    жалқы  (Қаратал,  Алатау),    жинақтық 
(Ағаш,  шӛп),  даралық  (терек,  жусан)    болып      іштей    бӛлінуі,  сын      есімнің  шырайлары  (кӛк  -  кӛкшіл, 
кӛгірек),  етістіктердің  етіс  (жаз,  жаздыр,  жазыл),  шақ  (келді,  келер),  рай  (барды,  барса)  категориялары 
және сол сияқты әр сӛз табына тән категориялары  грамматиканың  морфология   тарауында   қалады. 
  Жеке  сӛз  таптарымен  байланысты  қаралатын  мәселенің  бірі-жҧрнақ  деп  аталатын    категориясы. 
Жҧрнақтар  сӛзден  сӛз  тудырып  сӛздікті  тҥрлендіретін  категория  болғанымен,  олар  (жҧрнақтар)  
грамматикалық  тҧрғыдан  қарағанда,  тек  сӛз  таптарына  қатысты  соларға  тәуелді  болып  келеді.  Мысалы: 
бала  деген  сӛз  зат  есімге  тән  болса,  жақсы   бала,  балалы  дегенімізде бҧл туынды сӛз (балалы ҥй) сын  
есімге айналады. Сӛйтіп, сӛзден сӛз  тудыру сӛздің тҧлғалық қҧрамын тексеру сияқты мәселелер де әдетте 
морфологияның  обьектісі болып саналады. Сонымен, морфология сӛзді ӛзінің негізгі обьектісін тексеріп, 
оны грамматикалық  жағынан  сипаттайды.  Сол  себептен  тілде  бар  сӛздерді  грамматикалық  топтарға  бӛлу 
морфологияның әрі ӛзекті, әрі тҥйінді мәселесі болып саналады, себебі, сӛздерді  дҧрыс топтастыру деген 
сӛз - сол сӛздердің  сынын  дҧрыс  ашу, дҧрыс  айқындау, оларға дҧрыс грамматикалық мінездеме   беру. 
 Тілдің  грамматикалық  қҧрылысын  сӛздігінен  бӛліп  алып  қарау  мҥмкін  емес,  ӛйткені,  
грамматикалық  қҧрылыс пен негізгі сӛздік қорының бірлігінен   туып,  содан   қалыптасқан. 
  Тілдегі    сӛздерде    қанша    мағына  болса,  сонша  форма  бола  бермейді,  форма  аз    болады. 
Грамматикалық    форма,  грамматикалық    бірнеше  мағынаны  білдіре  береді.  Мысалы,   тақырыпты     кеше 
оқыдық    деген    сӛйлемдегі    тақырыпты    деген  сӛз,  кӛп    тақырып    емес,  бір  тақырып    деген  мағынаны  
береді. 
Сонымен қатар, грамматикалық  мағынаны әр алуан сӛздің әртҥрлі формасы да білдіре алуы мҥмкін. 
Мысалы,  оқушылар,  кҥйлер  деген  зат  есімдердің    кӛптік  мағынасы  -  лар,    -  лер,  қосымшасы  арқылы 
жасалса, оқыдық,  кӛрдік,  барамыз,  келеміз  деген  етістіктер  кӛптік мағынасы  -қ, - к  және - мыз, - міз  
деген  қосымшалары   арқылы   жасалынып   тҧр. 
Сӛздердің    лексикалық  мағыналары  мен  грамматикалық  мағыналарының  қарым-қатынысының, 
сӛздік  пен  грамматиканың  бірлігінен,  сӛздердің  ӛзгеріп,  тіркесіп  қолданылу  дәстҥрінен  туып  орныққан, 
қалыптасқан дағдылы - тәсілдер - формалар  болады. Олар  әр  тҥрлі. Сонымен  бірге, олар жҥйе – жҥйеге  
бӛлініп,  бір    емес,  кӛптеген    сӛздердің    ӛзгерілуін  қамтиды.  Олар    грамматикалық      формалар      деп   
аталады. 
  Басқа тілдерде  де,  қазақ тілінде  де   қалыптасып  орныққан әр алуан  грамматикалық  формалар  бар. 
Мысалы,  лексикалық  мағынасы,  заттық  ҧғымды    білдіретін  ҥй  деген  сӛзді  алып,  онда  тілімізде 
қалыптасқан  грамматикалық    формалар    бойынша  тҥрлендірсек,  сол  формалар  арасында  осы  сӛздің  
бастапқы  лексикалық  мағынасына  әлденеше  жанама  мағыналар  ҥстеледі. Мысалы,  ҥйлер, ҥй-ҥйге, ҥй-
ҥйлеріне,  ҥйді-ҥйіне,  ҥй  ағаш,  ағаш  ҥй,  ҥйлі,  ҥйсіз,  ҥйшіл,  ҥйшік   деген   сияқты      формаларды   қолдана  

береміз. Осында  кӛрсетілген  әр  алуан  формалар сол сӛзге  әр тҥрлі грамматикалық мағыналар қосады. 
Сӛздерге  жалғанатын  жалғау,  жҧрнақтар    да,  сӛздердің    қосарланып    немесе    орындары    ауысып  
тіркелулері де сӛзге грамматикалық мағына қосатын формалар, ӛйткені, жалғау да, жҧрнақ  та  сӛздердің 
қосарлану  немесе  тіркелу    тәсілдері  де  сӛздің  бастапқы    лексикалық  мағынасымен    жарыса    әр    алуан 
грамматикалық  мағына  беретін  форма  болып   қызмет  атқарады.  
Сӛзжасам   ӛз   алдына   зерттеу   обьектісі    бар   тіл     білімінің     жеке   саласы. Сӛзжасамның    негізгі  
обьектісі  - сӛз. Демек, сӛзжасамның  қарастыратын  мәселесі  сӛз  болғанмен, негізгі  әңгіме  сӛздің  қай  
қыры,    қай  жағы,    сипаты    қандай    деген    болмақ.    Бҧл    жайында    орыс    тіл    білімінде    біраз    пікір  
айтылған.  Мысалы,  академик,  Л.В.Щерба    сӛзжасамның    негізгі    мәселесі  «сӛзді    қалай    жасау»,    ал  
жасалған    сӛздің    ерекшеліктерін    (әсіресе    семантикасын)    анықтау    «сӛздіктердің    міндеті»    десе,  
Н.М.Шанский,    Е.А.Земскаялар    «сӛзді    оның  қҧрылымы    жағынан    зерттеу»      деп    біледі.    Ал  
А.И.Моисеев  сӛзжасам  обьектісі  «тілдегі  сӛздердің  қалай  жасалғандығы және  тағы  да  жасала  алуы», 
-  деп  қорытатынды   жасайды.                  Сӛзжасамды  қазақ   тіл   білімінің   жеке   саласына    жатқызып 
зерттеушілер    сӛзжасамның    негізгі    обьектісіне    сӛз    жасаушы    тәсілдерді,    сӛз    жасаушы    тілдік  
нҧсқаларды,  сӛзжасамдық типтер  мен  тізбектер, сӛздің  жасалу  ҥлгілерін,  туынды  сӛздер  мен олардың 
тҥрлерін,   сӛзжасамдық  заңдылықтар мен  сӛзжасамның  сӛз таптарына  қатысын  жатқызып,  сӛзжасам  
тілдегі    сӛз    жасау   ҥрдісімен    байланысты    барлық   қҧбылыстар     мен       заңдылықтарды      зерттейтінін    
кӛрсетеді. Осы    ретте,  С.Исаев  былай  деп  жазады: «Ең  алдымен, сӛзжасам  сӛз  таптарын  жасау  емес,  
сӛзжасамның  басты  белгісі - жаңа  мағыналы  сӛз тудыру.  Осы   басты обьектінің, біріншіден, ӛзіне  ғана  
тән    белгілері,    ӛзіндік    ерекшеліктері  болады.    Екіншіден,  оның    жасалу    жолдары  (тәсілдері)    болады.  
Ҥшіншіден,    жасалу    жолдары,    тәсілдері   арқылы     қалыптасқан   тілдік   ҥлгілері  болады.   Тӛртіншіден,  
солардың  жиынтығы  сӛзжасам  жҥйесін  қҧрайды». 
Сӛздердің    жасалуын   оқыту  жӛнінде  жазылған, қарастырылған  әдістемелік   еңбектер   біраз.   Атап  
айтсақ:  Ш.Сарыбаев,    Д.Әлімжанов,  Ы.Маманов,  И.Ҧйқыбаев  сияқты  белгілі    методист-ғалымдардың  
еңбектерінде    сӛзжасамды    оқытудың    амал-тәсілдері    кеңінен    сӛз    болады.    Сӛзжасамды    оқыту  
барысында  сӛздердің   жасалу   тәсілдерінің  ӛз   ішінде   бірдей еместігі,  олардың   дара,  кҥрделі,   олардың  
оқылу, жазылу  заңдылықтары, тҧлға, қҧрамы  жағынан ерекшеліктері  болатындығы  тҥгелдей  ескеріліп,  
оқушылардың  талдау  ҥстінде  дҧрыс  ажырата  білу  іскерлік,  дағдылары   қалыптасады.  
Сӛзжасам    объектісіне    сӛз    жасаушы  тәсілдер,  сӛз  жасаушы  тілдік  элементтер,  сӛзжасам  типтері  
мен  тізбектері,  сӛзжасам  ҥлгілері,  туынды  сӛздер,  олардың    тҥрлері,  сӛзжасам    заңдылықтары    мен  
мағынасы,  сӛзжасамның     сӛз    таптарына   қатысты   сияқты    кҥрделі     мәселелер    жатады. Сӛзжасамның  
жҧрнақтарының  толығуы  жҧрнақтардың  бір-бірімен  тҧлға,  мағына  жағынан  кірігуі  арқылы  да  болып 
отырады,  оған  тілдегі  кҥрделі  жҧрнақтарды     келтіруге    болады.   Мысалы,  -дас  <  да  +  с,  -  лан  <  ла  +  н, 
ғанша < ған + ша,   малы < ма + лы,   т.б.   
Тілдің    сӛзжасам    жҥйесінің  кҥрделенуі,  баюы,  толығуы    кӛбінесе  сӛзжасам    жҧрнақтарының   
мағыналық  қҧрамының  кеңейюі арқылы болады.  Тілдің  сӛзжасам  жҥйесіне  сӛзжасам  элементтері  де  
жатады.  Тілде  сӛзжасамға    қатысатын    нақтылы  элементтер  бар.  Сӛзжасам    ҥрдісі  тілде    бар  
элементтердің   негізінде  ғана  болады.  

жүктеу/скачать 2,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: