Ә К Е Г Е   Т А Р Т Ы П   Т У Ғ А Н   Қ Ы З

болғаны  хақ.  Ал,  білікті  маман  дайындау  үшін  үстазға  соз  жоқ,  ол  оқу 
орнының тиісті  оқу бағдарламасы  бойынша аса терең білімдарлық қажет. 
Көпшілікке  бүрын етене таныс  емес  соны  материалдар, тың ғылыми  бай- 
ымдары  мен  студент  қауымының  хабардар  етіп,  олардың  білім  алуға 
ықылас-ынтасын  айырықша  арттыру  үшін  бұл  жылдарда  да  Ш.Сәтбае- 
ва  үнемі  үздіксіз  ізденіс  үстінде  болды.  Әдебиеттер  тарихынан  лекция- 
лаР  курсын  дайындады.  Халықтардың  рухани  өміріндегі,  әдебиеттерін- 
Дегі  байланыстар  мен  қатынастарды,  алмасулар  мен  үндестік,  үқсасты- 
лықтарды  іздестіре,  салыстыра  жүріп,  ғалым  сан  ғасырлық  тарихы  бар 
туған  жүртының  әдебиетінің  тарихы  мен  теориясына,  оның  өзге  әдеби- 
еттермен  байланыс  мәселелеріне  дендеп  көңіл  бөліп,  арнайы  шүғылда- 
ну  арқылы  терең  байламдар  жасамаса  болмайтындығына  айқын  көзі 
жетті.  Өйткені,  сонау  Геродот,  Птолемей  заманынан  өткен  ғасырдың  ба- 
сындағы  Карутцка  дейінгі  аралықта  қазақ  жүртының  тарихы  мен  гео- 
графиясы,  этнографиясы  мен  әдебиеті  жайлы  жазылған  батыс  пен  шы- 
ғыстың  небір  білімдар  азаматтарының  қалдырған  еңбектері  арнайы  зерт- 
теУ  объектісі  етуге  әбден  лайық  болатын.  Бүл  түрғыда  Шәмшиябану 
Қанышқызы  1245  жылы  Италия  Папасы  Иннокентийдің  үйғарымымен 
Монғолияға  жіберілген  Плано  Карпини  бастаған  алты  монахтың  1246 
жылғы  сапары  жайлы  П.Карпинидің  латын  тілінде  жазылған  «Саяхат 
тарихы»  еңбегі  болсын,  1253  жылы  Франция  королі  Людовик  ІХ-ның 
аттандыруымен  Қарқарылыға  дейін  барып  қайтқан  флагмандық  Виль- 
гельм  Рубрук  пен  кезінде  Азия  материгі  мен  халықтарын  бір  кісідей-ақ 
зерттеген  орыс  ғалымы  И.Мушкатов:  «Барлық  уақыттар  мен  халықтар- 
дың  үлы  саяхатшысы»  атанған  венециандық  Марко  Полоның  1271-1291 
жылдардағы  Азия  елдерін  аралау  сапарынан  жазылған  кітабы  болсын,
1403—1406  жылдары  Самарқандта,  Ақсақ  Темір  астанасында  болған 
Лиондық  Рюн  Гонзалес  де  Клавихоның,  1410  жылы  Алтын  Ордада 
түтқында  болып,  Едіге  жорықтарының  біріне  қатысқан,  боварлық  сол- 
дат  Ганс  Шильтербергердің  еңбектерінде  болсын,  қазіргі  қазақ  үлтын 
қүрайтын  найман,  қаңлы,  қыпшақ,  керей,  керейіт т.б.  рулар  жайлы,  олар 
мекендейтін  Еділ,  Жайық,  Сырдария,  Әмудария,  Балқаш,  Іле  бойы,  Са- 
рыарқа,  Атырау  алабы  туралы  деректері  мен  бүл  елдердің  шаруашы- 
лығы,  өздерін  билейтіндерге  деген  қатынасынан  хабардар  ететін  қүнды 
мәліметтердің  көне  жәдігерлік  ретінде  қазақ  зерттеушісінің  назарында 
болуға  тиісті  екендігін  дер  кезінде  бағамдай  білген.
Әрине,  қазақ  үлтының  тарихы — өте  күрделі  өмір  кешкен  елдердің 
тарихының  қатарына  жатады.  Арғы  жағын  айтпағанның  өзінде,  Ал-

тын  Орда  дәуірінен  бермен  қарай  қиын-қыстау  кезеңді  басынан  кеш- 
кен  қайсар  жұрт,  XVIII  ғасырдан  бері  Ресей  империясының  әуелі 
боданы,  кейін  отары  болып  ұзақ  уақыт  күй  кешті.  Ал,  бодан  елді, 
отар  елді  кім  өзіне  тең  дәрежелес  санаған?  Сондай  қомсынудың,  мен- 
сінбеудің  айқын  көрінісі,  басқаны  былай  қойғанда,  оның  азан  шақы- 
рып  қойғандай,  өзін  ел  ретінде  танытар  есімі  қазақ  атауының  қанша- 
ма  уақыт  бойы  бұрмаланып  келгенінен-ақ  айқын  көруге  болады.  Та- 
тар  деді,  қайсақ  деді,  қырғыз  деді,  әйтеуір  қазақ  деп  айту  өзін  би- 
леп-төстеп  келген  орыс  жұртына  соншалықты  қиын  болды*  Ондай 
жағдайда,  әлбетте,  сол  елдің  сыртында  жатқан  батыс  жұртына  қазақ- 
тың  қадірін  біле  қою  да  оңай  болмасы  хақ.
Бірақ,  дүние  бір  өлшеммен  безбенделмеген.  Қазақтың  да  сол  жер 
бетінде  өмір  сүріп  жатқан  көптеген  халы қтар  сияқты  өткені  мен 
бүгінгісі  бар,  адамзат  көшіне  ілесіп  келе  жатқан  үлыстардың  бірі 
екендігін  сол  Ресейдің  В.Татищев,  А.Левшин  т.б.  көптеген  оқымысты- 
лары,  батыс  жүртының  Орал  тауларынан  шығысқа  қарай  ат  ізін  салған 
азаматтары  көріп  қана  қоймай,  сол  естіген-көргендерін  өздерінің  қан- 
дастарына  жеткізгенше  асығумен  болды.
Бұл  ретте  1829  жылы  Атырау,  Орал,  Алтай  бойында  болған,  сол 
сапарында  1812  жылғы  Ресейдің  Отан  соғысына  қатысып,  Парижге 
дейін  барып  қайтқан  қалмақ  князі  Цырен-Джаппен,  Бөкей  Ордасының 
ханы  Жәңгір  Бөкеевпен  кездескен  атақты  оқымысты  Александр  фон 
Гумбольдтың  саяхаты  Европаның  қазақ  даласымен,  оның  халқымен 
жақын  танысуының  беташарындай  әсер  қалдырады.  Сонан  кейін-ақ, 
XIX  ғасырдағы  батыстың  ақыл-ойының  небір  таңдаулы  өкілдері  қазақ 
сахарасында болуға тырысып баққан, жазған шығармаларына да кіргізіп 
отырған.  Мәселен,  француздың  атақты  жазушысы  Ж.Дюма  дүниенің 
төрт  бүрышын  шарлаған  саяхаттарының  бірінде,  1858  жылы  қазақ 
даласында  болып,  сондағы  көзімен  көргендерін  «Парижден  Астра- 
ханьға»  атты  очеркінде  және  баласына  жазған  хаттарында  кеңінен  ба- 
яндайды.  Сондай-ақ,  «Дүниедегі  ұлылықтардың  бәрі  творчестволық 
арманнан  туған»,- деп  айтудан  жалықпаған  бүкіл  дүниежүзі  халықта- 
ры  мен  олардың  елдерін  суреттеуді  алдына  мақсат  етіп  қойған  ұлы 
ойшыл  жазушы  Жюль  Верннің  алпыс  бес  томнан  түратын  «Тамаша 
саяхаттар»  сериясының  «Клодиус  Бомбарнак»  атты  ғылыми-фантас- 
тикалық  әрі  сатиралық  романы  қазақ  жерінің  кен  байлығы  мен  табиғи 
өзгешеліктеріне  арналған.  Роман  авторы  қырғыздар  мен  қара  қырғыз- 
дарды,  яғни  қазақтар  мен  қырғыздар  екі  халық  деп  біледі.  Сонымен

114
қатар  бүл  еңбекте  1857  жылы  Қытайға  жасаған  сапары  кезінде  буын-
дырылып  өлтірілген  батыстың  ер  жүрек  саяхатшысы  Адольф  Шлагинт-
вейттің  қайғылы  тағдырына  Жюль  Верннің  әбден  қүлағы  қанықтығы
анық  аңғарылады.  Ал,  А дольфтің  өмірінің  ақырғы  кезеңінен  күллі
дүниежүзін  хабардар  еткен  қазақ  ғалымы  Щоқан  Уәлиханов  болатын.
Олай  болса  бүкіл  дүниежүзін  қаламының  қайратымен  ынтызар  қылған
үлы  жазушының  қазақтың  XIX  ғасырдағы  біртуар  перзентінің  мәліме-
тімен  таныс  болғандығы  күмән  туғызбайды.  Бүл  арқылы  Шоқан  Уәли-
ханов  лебізіне  батыстың  марқасқаларының  сол  кездің  өзінде-ақ  қүлақ
асып,  жассынбай,  жатсынбай  жақын  тартқанын  аңғарамыз.  Ал,  сол
арқылы  оны  дүниеге  келтірген  халықты  да  кемел  ойлылар  келеке  етуге 
әуес  болмаған  деп  білеміз.
XIX  ғасырдың  сексенінші  жылдары  француз  ғалымдары  Капю, 
Бонвола,  ерлі-зайыпты  Уйфали,  Эжен  Мельхиор  де  Вогюлер  қазақ-
Европаны  халқымыздың  рухани  өмірімен  жақынырақ  таныстырады. 
Оған  д ә л е л -   У йф алилердің  Орта  А зия  халы қтары ны ң  музыкалық
шүғылданып  жүріп,  саяхатшы  Р.Н.Майков  ар- 
қылы  сол  түста  «Князь  Игорь»  операсын  жазып  жүрген  композитор 
А.П.Бородинге  нотаға  түсірілген  біраз  материалдарын  беруі.  Ал,  ол 
дүниелер  музыка  мамандары  анықтағандай,  атақты  шығармада  қып- 
шақ  даласының  көрінісін  беруде,  қыпшақ  қыздарының  әндерін  на- 
қыштауда  авторға  айырықша  көмек  еткен.  Міне,  сол  әуендерде  қазақ 
әндерінің  сазы  мен  сарындары  пайдаланылған.  Сондай-ақ,  Капю  мен 
Бонвола  қазақ  ақындарының  суырып  салма  өнеріне  тәнті  бола  оты- 
рып,  Ы ды ры сқүл  есімді  ақын  әнш інің  оры ндауш ы лы қ  ш еберлігін 
«Қырғыз  трубадуры»  атты  мақалада  таңқала  баяндай  келіп:  «Ыды- 
рысқүл  нағыз  артист.  Өз  өнерінің  нағыз  биігіне  шыққан  ғажап  өнер- 
паз...  Ыдырысқүл  сияқты  тенорлар  Европаның  опералық  театрлары- 
ның  қайсысының  болса  да  мақтаны ш ы   болған  болар  еді»,  -   деген
қорытынды  жасайды.
Міне,  осылардың  барлығы  арнайы  өнер  жолына  түсіп,  үзақ  ізде- 
нуді  талап  ететін  үлкен  ғылыми  мәселенің  арнасы  екендігіне — ғалым- 
ның  бүрынғыдан  да  гөрі  сенімін  нықтай  түсті.  Сөйтіп,  ол  1965  жылы 
Қазақстан  Ғылым  Академиясының  М.О.Әуезов  атындағы  әдебиет  және 
өнер  институтының  әдебиеттер  байланысы  бөліміне  аға  ғылыми  қыз- 
меткерлікке  ауысады.  Мүның  өзі  Москва,  Ленинград  қалалары  секілді 
ежелгі  мәдениет  ошақтарындағы  кітапханалар  мен  архивтер  арасынан

сирек  қожазбалар  мен  кітаптарды  мүқият  ой  елегінен  өткізе  отырып, 
соны  ғылыми  пайымдаулар  жасауға  мүмкіндік  береді.
XIX  ғасырдың  өн  бойында  тағдырдың  жазуымен  қазақ  даласын- 
да  айдауда  болған  Т.Зан,  Ян  Виткевич,  А.Сузин,  Л.Турно,  А.Януш- 
кеевич,  Г.Зелинский,  Б.Залесский,  С.Гросс сынды  бір ғана поляк үлты- 
ның  ақын,  жазушы,  заңгер,  суретші  перзенттерінің  күллі  рухани  мүра- 
сымен  жете  таныса  отырып,  олардың  азаматтық  болмысын,  соның 
ішінде  қазақтарға  деген  көзқарастары  жайлы  шығармаларын  саралау- 
дың  өзі  оңай  шаруа  емес  екендігі  хақ.  Ал,  сол  дәуірде  қазақ  даласы- 
ның  әр  қиырында  болып  үлы  ақын  бабамыз  Абай  Қүнанбаев  туралы 
елеулі  деректер  қалдырған  американдық Джордж  Кеннан,  «Орта  Азия 
және  Батыс  Сібір»  атты  кітап  жазған  атақты  ағылшын  саяхатшысы 
Томас  Аткинсон,  «Орта  Азия  сапарының»  авторы  Қожа  Ахмет  Иас- 
сауи  еңбегі  мен  мазарын  таңдана  жазатын  Венгер  академиясының 
мүшесі  Арминий  Вамбери,  қазақ  жыршылары  мен  халықтық  аңыз, 
ертегілері  жайлы  бірсыпыра  мәліметтер  беретін  «Маңғыстау  қазақ- 
тары  мен  түркімендерінің  арасында»  атты  кітаптың  авторы,  неміс 
фольклорисі  Рихтер  Карутц  қазақтар  арасында  болмаса  да  Шоқан 
Уәлихановтың  мүрасын  аса  жоғары  бағалаған.  «Дүниежүзілік  жаңа 
география.  Жер  және  адамдар»  атты  Европа  халықтарының  тілдерін- 
де  бірнеше  рет  басылған  19  томдық  еңбек  авторы  француз  Элизе  Рек- 
лю  т.б.  қазақтарға  қатысты  мүрасы,  сондай-ақ,  ХІХ-Х Х   ғасырларда 
аударма  шығармалары  арқылы  қазақтар  таныс  болған  Европа  жүрты- 
ның үлы  қаламгерлері  жайлы  зерттеулер  жүргізуді  қоссақ,  мүның  бар- 
лығы  бір  адамның  өмірінде  атқарып  кетуге  үлгермейтіндей  үлкен 
қызмет.  Міне,  Шәмшиябану  Қанышқызы  осындай  үланғайыр  абырой- 
лы  жүмысты  қолға  алуға  ерте  бастан-ақ  тәуекел  еткен  болатын.
Соның  нәтижесінде  ол  әртүрлі  ғылыми  басылымдар  мен  көпшілік 
оқырмандарға  арналған  газеттер  мен  журналдарға  қыруар  материал- 
дар  жариялады.  1971  жылы  «Ғылым»  баспасынан  «Казахская  литера- 
тура  в  оценке  зарубежной  критики»  деген  атпен  алғысөз  жазып,  қазақ 
әдебиеті  жайлы  шетелдік  авторлардың  сын  пікірлерінің  көлемді  жина- 
ғын  бастыртады.  Сол  жылы  «XIX  және  XX  ғасырдың  бірінші  жарты- 
сындағы  қазақ-еуропа  әдеби  байланыстары»  атты  тақырыпта  филоло- 
гия  ғылымдарының  докторы  дәрежесін  алу  үшін  арнайы  маманданды- 
рылған  кеңесте  диссертация  қорғайды.
Бүл  ізденістерімен  өткен  көп  жылдар  бойғы  еңбектің  нәтижесі  бо- 
латын.  Сонау он  үшінші  ғасырдан  бастап,  1960  жылдарға дейінгі  уақыт

аралығын  қамтитын,  яғни  сегіз  ғасырлық  мезгіл  аясындағы  қазақ  әде- 
биетінің  Еуропаның іргелі  елдерінің әдебиеттерімен алуан  сипатты бай- 
ланыстарының  нақтылы  көрінісі  ғылыми  тұрғыдан  дәйекті  түйіндел- 
ген  түжырымдарға  толы.  Бүл  еңбек  1972  жылы  «Казахско-европейс- 
кие  литературные  связи  XIX  и  первой  полоаины  XX  веков»  деген  ат- 
пен  оқырмандар  қолына  тиді.
Шәмшиябану Қанышқызы  жетпісінші  жылдар  кезеңінде  ерекше бір
көңіл  бөлген  саласы — қазақ  әдебиетінде  халықаралық  тақырыптар-
ДЫҢ  көркемдік  игерілу  мәселесі  сынды,  түрен  түспей  тың  жатқан  та-
қырып  болғаны  белгілі.  Ғалымның  1977  жылы  жарық  көрген  «Өрнекті
өріс»  атты  монографиялық  еңбегі  бүл  тараптағы  алғашқы  ізденістер
болуымен және күн тәртібінде түрған  мәселелерге түбегейлі  жауап бер-
ген  еңбек  болуымен  бағалы.  Сондай-ақ,  зерттеушінің  әдеби  алмасу-
лардағы  шығармашылық  түлғалардың  рөлін  парықтайтын  «Л.Н.Тол-
стой  в  Казахстане»  атты  кітабының  да  (1979)  ғылыми  тағылымы  ерек- 
ше  көңіл  аударатындығы  даусыз.
Ғалымның  біраз  жылдар  бойы  мектеп  оқушылары  мен  жоғары  оқу 
орындарының  студенттеріне  арнап  «Қазақ  әдебиеті»  аггы  оқулық  жа- 
зумен шүғылданып келгені де мәлім. Алғаш рет  1976 жылы жарық көрген 
Н.С.Смирнова,  Х.Әдібаев  сынды  белгілі  ғалымдармен  бірігіп  орыс  мек- 
тептерінің  9—10  сыныптарына  арнап  жазған  «Қазақ  әдебиеті»  оқулығы 
бұл  күнде  16  рет  басылым  коріп  отырғанын  баса  көрсету ләзім.  Сондай- 
ақ,  1979  жылдан  бермен  қарай  филологиялық  факультеттердің  орыс 
бөлімі  студенттеріне  арналған  қазақ  әдебиетінің  сан  ғасырлық  тарихын 
қамтитын  «Қазақ  әдебиеті»  атты  Х.Әдібаев  екеуі  бірігіп  жазған  оқулық 
та  бірнеше  дүркін  қайтара  басылып  шықты.  Ал,  мүның  өзі  ғалымның 
бұл  жолдағы  ізденістерінің  де  нәтижесіз  еместігін  білдіреді.
Шығыс  пен  батыстың  небір  ауқаты  ақындары  мен  ғұлама  тарих- 
шы,  философтары  талай  еңбектерін  арнаған  Ескендір,  яки  Александр 
Македонский  сынды  тарихи  нар  түлғаны  қазақ  ақындары  да  жырға 
қосқан.  Үлттық  поэзиямыздың  алыбы  Абай  Қүнанбаев  бүл  мәселені 
жырлауда  дүниежүзілік  «Александрияда»  тақырыбын  тың  пайымдау- 
мен,  тосын  шешіммен  жаңа  сатыға  көтерген.  Оның  бер  жағында,  ке- 
шегі  Қазан  төңкерісінің  алдында,  кейінгі  түстар  да  өмір  кешкен  қазақ 
қаламгерлері  шығыс  ақындарының  небір  жауһар  жырларын  түпнүсқа- 
сымен  қатар  жарысқандай,  сыңғырлаған  сиқырлы  бояуларын  сақтай 
отырып  өзіміздің  үлттық  тілімізде  сөйлеткен.  Табиғи  талант  болмыс- 
тарына  күллі  дүние  іңкәр  болған  осынау  ғажайып  тарихи  түлғалар  ту-

ралы,  жалпы  шығыс  тақырыбына  мыңдаған  өлеңдер  мен  балладалар, 
әңгімелер  мен  повестер  жазылған.  Сондай-ақ,  Азия  мен  Африка  елдері 
жазушыларының  ынтымақтық  қозғалысына  да  ұлттық  әдебиетіміздің 
көрнекті  өкілдері  елеулі  үлестерін  қосқан.  Ал,  мүның  барлығы  зерде- 
лей  білген  адамға  үлкен  зерттеу  объектісі  екендігінде  күмән  жоқ. 
Шәмшиябану  Қанышқызының  1982  жылы  «Ғылым»  баспасынан  орыс 
тілінде  шыққан  «Қазақ  әдебиеті  және  Шығыс»  атты  қомақты  еңбегі, 
мінеки  осы  мәселеге  арналғандығымен  елеулі.
1983  жылы  «Жазушы»  баспасынан  «Достық  дастандары»  деген 
атпен  жарық  көрген  ғалым  еңбегі  де,  жоғарыда  айтылған  монография 
сияқты  оқырмандар  мен  ғалымдар  тарапынан  ыстық  ықыласқа  ие  бол- 
ған  жағымды  пікір,  рецензиялар  жарық  көрді.
Қазақтың үлы  ойшыл ғалымы  Шоқан Уәлиханов мүрасы өзінің сан- 
салалығымен  әртүрлі  үлттан,  әрқилы  мекеннен  шыққан  өзінің  заман- 
дастарын  да,  кейінгі  үрпақты  да  тәнті  етіп  келгені  хақ.  Бүл  ретте  ол 
батыс  пен  шығыстың  көркем  әдебиеті  мен  фольклорын  терең  игерген, 
осы  салада  елеулі-елеулі  еңсесі  биік  зерттеулер  қалдырған  білімдар 
ғалым ретінде көп уақыттан бері  әдебиетші  ғалымдардың назарын ауда- 
румен келгені мәлім. Ғалымның қырғыз әдебиеті, оның таяуда ғана  1000 
жылдығы  тойланған  «Манас»  эпосы  туралы  еткен  үланғайыр  еңбегі, 
қазақ әдебиеті мен антикалық, орта ғасырдағы  шығыс, арғы-бергі дәуір- 
лердегі  Батыс  Еуропа  мен  орыс  әдебиеті  туралы  зерттеулері,  дүние- 
жүзін  сиқырлы  қаламының  күшімен  өзіне  тәнті  еткен  ақыл-ой  иесі  Фе- 
дор  Михаилович  Достоевский  бастаған  XIX  ғасырдағы  Ресей  қалам- 
герлерімен  достық  қарым-қатынастарын  Ш әмшиябану  Қанышқызы 
көп  уақыттардан  бері  арнайы  зерттей  жүріп,  1987  жылы  «Жазушы» 
баспасы нан  «Ш оқан  У әлиханов  ж әне  орыс  әдеби еті»  атты  орыс 
тілінде,  «Ғылым»  баспасынан  «Шоқан  Уәлиханов-филолог»  атты  қазақ 
тілінде  монографиялар  шығарды.  Шоқан  Уәлихановтың  әдебиетшілік 
болмысын  жан-жақты  аша  білген.  Бүл  еңбектер  Шоқантануға,  әрі  жал- 
пы  республика  ғылымына  қосылған  іргелі  фундаменталдық  моногра- 
фиялар  ретінде  1990  жылы  Қазақстан  Ғылым  Академиясының  Ш.Уә- 
лиханов  атындағы  Бірінші  дәрежелі  сыйлығын  иеленді.
Ш.Сәтбаева -   әдебиеттану  ғылымының  алуан  саласында  жемісті 
еңбек  еткен  қарымды  да,  терең  білімдар  ғалым.  Ол  әдебиеттанудың 
қай саласында еңбектенсе де өзінің әріптестері көтерген мәселесін жетік 
білетіндігімен,  тың  деректерге  сүйене  отырып,  қүнарлы,  соны  түжы- 
рым,  байыпты  болжамдар  жасайтындығымен  талайдан  бері  көпті  мой-

118
ындатқан маман. Оның өмірінің соңғы он жыл ішінде Республика ұлттық 
Академиясының  М.О.Әуезов  атындағы  институтының  өзіндік  елеулі 
дәстүрі  бар  әдебиеттер  тарихы  бөлімін  басқара  жүріп  VIII -   IX  ғасыр- 
лардағы  ежелгі  Орхон-Енисей  жазба  ескеркіштері  одан  бергі  дәуір- 
лердегі  Жүсіп  Баласағұн,  Махмүт  Қашқари,  Қоңса  Ахмет Иассауи,  Иүг- 
інеки секілді жалпы түркі халықтарына ортақ ескерткіштер туралы зерт- 
теулерге, Ыбырай Алтынсарин, Мұрат Мөңкеұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпе- 
ев,  Міржақып  Дулатов,  Ғүмар  Қарашев,  Нарманбет  Орманбетов  шы- 
ғармаларының ғылыми  алғысөз түсініктерімен,  баспадан шығуына сын- 
дарлы  басшылық  жасаулары  осыған  дәлел.
Ғалымның  1988  жьшы  «Абайды  танып  болдық  па?»  [72],  «Пробле- 
мы  изучения  творческого  наследия  Абая  Кунанбаева»  [73]  мақалала- 
ры  жалпы  Абайтануға  шолу  жасай  отырып,  бүл  тарапта  зерттелуге 
тиісті  көкейкесті  мәселелерді  күн  тәртібіне  өткір  қоя  білгендігімен, 
кезінде  әдебиеттануш ы-ғалымдарды  да,  Абай  мұрасын  қастерлеуші 
күллі  оқырман  қауымды  да  риза  еткен  еңбектер  болды.
Сондай-ақ,  Шәмшиябану  Қанышқызының  1980  жылдардың  екінші 
жартысында  ұзақ  жылдар  бойы  көз  жазып  қалған  Шәкәрім  Қүдайбер- 
диев,  Мағжан  Жүмабаев,  Ахмет  Байтүрсынов,  Жүсіпбек  Аймауытов, 
Міржақып  Дулатов  секілді  арыстардың  творчестволық  мүрасын  зерт- 
теумен  айналысқан  мемлекеттік  комиссияның  қүрамында  болып,  саң- 
лақ суреткерлердің  еңбектерінің халқымен тез табысуы  жолында елеулі 
еңбек  етуі.  Ш әкәрім  Қүдайбердиев  пен  Ахмет  Байтүрсынов  шығарма- 
ларына  алғысөз  жазып,  олардың  жедел  түрде  баспадан  шығуы  жолын- 
да  тер  төгуі  арыстар  үшін  де,  олармен  қауышуға  ынтызар  болып  отыр- 
ған  халқы  алдында  да  атқарған  перзенттік  қызметі  сияқты.  Бүл  тарап- 
та  оның  қазіргі  кездегі  кітап  бастыру  ісінің  қиындығына  қарамастан 
«Шакарим  Кудайбердиев»  атты  1993  жылы  «Ғылым»  баспасынан  орыс 
т іл ін д е   ж ар ы қ   к ө р ген   м о н о г р а ф и я л ы қ   ең б егі  б ү гін гі  т а ң д а ғы  
Ш әкәрімтанудың  бастамасы  болған  түңғыш  зерттеу  жүмысы  болға- 
нына  зерделі  қауым  тегістей  қол  қойған.

119
18.  П Е Д А Г О Г ,  Ғ А Л Ы М ,  Ж А З У Ш Ы
(Т өлеутай  Аңшолаңов)
-  
Ата-жүртым,  елім  Баянауыл.  Әкем  Қази  Қызылтау  маңын  мекен- 
деп,  кейінірек  өмірдің  талқысымен  әрі  біздерге,  кейінгі  үрпағына  білім 
беру  мақсатымен  Кереку  қаласына  көшіп  келген.  Біз  қазақтың  ақиық 
ақындарының  бірі  Қалижан  Бекхожин  екеуіміз  бір  жылдың  төлдеріміз. 
Әрі  ағайындас  болып  келеміз.  Оның  «Бауырым  Төкенге»  деп  маған 
арнаған  өлеңінің:
Үзілмей  сақтансын  деп  ата  достъщ,
Жан  лебін  сонау  сәби  шақта  қостық.
Ата-ана  мейіріміне  бір  бөленіп,
Екеуіміз  егіздей  боп  қатар  өстік, —
деген  алғаш  шумағы  осының  дәлелі.
Ал,  менің  өмірбаянымның  екінші  бір  қыры  еңбек  жолым  туралы 
өзімнің  бүрынғы  шәкіртім,  қазіргі  белгілі  танымал  ақын,  Қазақстан 
Республикасы  Мемлекеттік  сыйлығының  лауреаты  Түманбай  Молда- 
ғалиев інім:
Туыпсыз  агаңыздың  төлеуіне,
Қарамай  қарсы  соққан  жел  өңіне.
Келесің  қиындықты  қырқып  жеңіп,
Бипаздап  оның  бәрін  керегі  не.
Сексеннің  сеңгірінде  отыр мықтың,
Қайда  да  шын  бақыттың  отын  күтті?.
Жаздыңыз  жиырма  беске  толмай  жатып,
Авторы  болып  шықтың  оқулықтың.

Арқасы  бойыңдагы  қабілеттің,
Аудардың  қазақшага  «Гамлетті».
Кішкене  кун  секілді  қайда  журсең,
Сол  жердің  бәрін  дәйім  жарық  еттің.
Қарагай  басын  жерге  ие м е  ънді,
Бақ  келді,  бақпен  бірге  кие  келді.
Қазақтың  қыздарының  қолы  жетпей,
Татардың  бір  сулуы  иеленді.
Білімнің  ерте  уңілдің  тереңіне,
Кірсін  деп  жақсы  шырай  ел  өңіне.
Жан  салып  докторлықты  қоргасаң  да,
Москва  қарсы  алган  жоқ,  керегі  не.
Қазақтың  қулақ  болдың  кереңіне,
Ішетін  булақ  болдың  зерегіне.
О  баста-ақ  дул-дул  болып  туган  улын,
Кереку  кеш  таныды  керегі  не.
Есімде  биік  қалпың,  киік  қалпың,
Қашанда  қадірледі  суйіп  халқың.
Өзінің  мейірімімен,  журегінен,
Анаңыз  ел  алсын  деп  қуйыпты  алтын.
Сиреген  кезі  бугін  қатардың  да,
Бойлай  бір  болашақтан  хат  алдың  ба?
Елінің  қушагына  бердің  өзің,
Естайды  Ертіске  ертіп  апардың  да.
Талабың  тасты  жарып,  тау  қулатты,
Өзені  өміріңнің  қаргып  ақты.
Сагымның  арасында  қсиігып  кеткен,
Ояттың  уйқысынан  Жарылгапты,  -
деген  өлең  шығарып,  дұрыс  ой  түйген  деп  бастады  әңгімесін  жерлес 
ағамыз  Төлеутай  Ақшолақов  ...
Жастық шағымыз аумалы-төкпелі  кезде өтті.  Қалижан екеуіміз  1932 
жылы  Алматыдағы  малдәрігерлік  институтына  оқуға  түстік.  Бірақ,  дәл 
осы  жылы  елде  аштық  басталып,  студент  атанғанымызға  төрт  ай  бо- 
лар-болмастан  ауылға  қайтуымызға  тура  келді.  Міне,  менің  еңбек  жо- 
лым  осыдан  кейін  басталды.  Басталғанда  да  журналистік  қызметтен 
басталды.  Сөйтіп, жазу-сызуға жастайымнан қүмар болған мен жасымда

121
Павлодар  облысының,  Павлодар  ауданында  «Колхоз»  газетінің  жау- 
апты  хатшысы  болдым  да,  Қалижан  әдеби  қызметкерлікке  қабылдан- 
ды. Бүл туралы Қ.Бекхожиннің «Өлең өткелдері» атты естелік кітабында 
жақсы  жазылған.
Бүдан  кейін  жан  досы  Қалижан  екеуі  қайтадан  бірге  қол  үста- 
сып,  білім  іздеп  Алматыға  тартты.  Екеуі  Абай  атындағы  педагогика- 
лық  институттың  бір  бөліміне  түскенімен,  Қалижан  ақындықтың,  бүл 
зерттеушілік  мамандықты  қалады.  Соның  да  нәтижесі,  ықпалы  болу 
керек  24  жасында  көрнекті  ғалым  Смайыл  Есмағанбетовпен  бірігіп
IX  сынып  оқушыларына  арналған  қазақ  әдебиеті  жөніндегі  оқулық- 
ты  жазды.  Ал,  Қ.Жүмалиевпен  бірігіп  жазған  екінші  бір  оқулығы  1939 
жылдан  күні  бүгінге  дейін  21  рет  қайта  басылып  шығыпты.  Мектеп 
оқулығы  тарихы  үшін  мүның  өзін  қайталанбас  оқиға,  өшпес  мүра 
деп  атауымызға  болады.
Ал,  ғалымның  екінші  бір  еңбегі  9  сыныпқа  арналған  қазақ  әдебие- 
тінің  хрестоматия  туралы,  Төкеңнің  шәкірті,  белгілі  ақын  Түманбай 
Молдағалиев:  «Мен  сол  сәттен  бастап  жаңа  директорыма  жоғарыдан 
қарайтын  болдым.  Балаларға болған  оқиғаны түгел айтып бердім.  Олар- 
дың  біреуі  «Ойбай,  бү  кісі  Павлодарда  облононы  басқарыпты» — десе, 
менің  Едіге  досым  «Бүл  кісі  1939  жылдың  өзінде  9  сыныпқа  арнап  Ес- 
мағамбет  Исмаилов  ағамен  бірге  қазақ  әдебиетінің  хрестоматиясын 
жазып  шығарыпты», -   деп  кітапты  сандықшасынан  алып  ортамызға 
тастады.  Ыбырай  Алтынсариннен  басталатын  оқулық  латын  әрпімен 
басылған  екен.
«Патшаның  XVIII  ғасырда  басталған  отаршылдық  жорығы,  орыс- 
тың  әскери  феодалдық  империализмі — XIX  ғасырдың  бірінші  жар- 
тысында  қазақ  елін  шеңгеліне  ала  бастады.  Патшаның  отаршылдық 
саясаты  бастапқы  кезде  қазақ  елінің  жерін  басып  алса,  ол  жерлерге 
Орталық  Ресейде  сыйыспаған  шаруаларды,  шүрайлы  жерге  қожа  бо- 
луға  тырысқан  помещиктерді  қоныстандырса,  ал  XIX  ғасырда  қазақ 
елін  бағы нды ры п  алғаннан  кейін  м и л и тар и стік   сауда  саясаты н 
жүргізеді», -   деп  оқи  бастадым.  Мен  «Әлгі  орысқа  өзіміз  еркімізбен 
қосылдық  деп  жүрген  әңгіме  онша  шын  болмады-ау  шамасы»  деп 
бір  ересектеу  бала  осы  кітапты  оқымай-ақ  мүғалімнің  өзіне  берейік 
деген  уәж  айтты.
Хрестоматияда  қазақтың  Ыбырай,  Абай,  Махамбет,  Шәңгерей, 
Ғүмар  Қарашев,  Нармамбет  ақын,  Спандияр  Көбеев,  Сүлтанмахмүт 
Торайғыров  сияқты  ақын-жазушылардың  өмірі  мен  шығармашылығы-

122
нан мәлімет берілген. Дүние жүзі әдебиетінің алыбы Вильям Шекспирдің 
өмірбаяны  мен  Мүхтар  Әуезов  аударған  «Отеллодан»  үзінді  де  берілген 
екен.  Әдебиетке  қүмар  мен  сол  хрестоматия  директор  ағайдың  қолына 
өткенше  оқып  бірнеше  рет  аударып  шықтым.  Біздің  жаңа  директордың 
осал  адам  емес  екеніне  көзім  әбден  жетті», — деп  жазады  [74].
Осыған  орай  тағы  бір  тоқтала  кететін  мәселе  Т.Ақшолақов  үстаз-
дығы,  журналистігімен  қатар  белгілі  аудармашы  да.  Ол  грузин  жазу-
шысы  Л.Киачелидің  «Гвади  Бигва»,  мажор  жазушысы  Атцел  Томаш-
тың  «Азаттық  аясында»,  корей  жазушысы  Хон  Сер  Янның  «Ымырт»,
даниялы қ  жазуш ы  Иенс  Сигсордты ң  «Ж арық  дүниеде  жалғыз  өзі»
романдарын  қазақ  тіліне  аударды.  Әдебиет  хрестоматиясына  арнап
Н.Гончаровтың  «Обломов»  романынан  «Обломовтың  түсі»  үзіндісін,
У.Ш експирдің  «Гамлетінен»  үзінді  аударды.  Олар  1938  жылдан  бері
мектеп  оқуш ы лары на  арналған  әд еби ет  хрестоматиясы   беттерінен 
түспей  келеді.
Алматыдағы  Қазақ  педагогикалық  институтын  бітірген  соң  мүғалім, 
одан  кейін  мемлекеттік  баспада  қызмет  істеген  Т.Ақшолақов  Ұлы  Отан 
соғысы  басталғанда  Сталинград  түбіндегі  қазандай  қайнаған  үрыс  ор- 
тасы на  түсіп,  соғы сты   ж еңіспен  Берлинде  аяқтайды.  Бүл  ж өнінде 
Төкеңнің  майдангер,  қарулас,  қаламдас  әріптесі,  бүгінгі  таңдағы  белгілі 
қарт  журналист  Мүса  Дінішев  былай  деп  еске  алады:  «Осы  күнде  көп 
адамдар  білмейді.  Отан  соғысы  кезінде  майдандардың  барлығында 
дерлік  қазақ  тілінде  газет  шығып  түрды.  Әнуар  Ипмағамбетов,  Әбу 
Сәрсенбаев,  Сағынғали  Сейітов,  Дихан  Әбілев,  Ысқақ  Дүйсенбаев,  Же- 
кен  Жүмаханов,  Әбдібек  Нүрмүхамбетов,  Рашит  Бектемісов,  Қасым 
Шәріпов,  Зейнолла  Түрарбеков,  Мәлік  Қарақүлов  тағы  басқа  да  бірсы- 
пыра  ақын-жазушылар,  журналистер  сол  майдандық  газет  редакцияла- 
рында  жүмыс  істеді.  Туған  елден  қашықта,  туған-туысқандарынан,  от- 
басынан  үзақ  уақыт  қол  үзіп,  майдан  азабына  белшесінен  батып,  ажал- 
мен  айқасып  жүрген  қазақ  жігіттеріне  ел  хабарын  жеткізіп,  халқымыз- 
дың  ерлік  дәстүрін  насихаттап,  жылы  сөздер  айтып  отырған  бүл  газет- 
тер  үлкен  игілікті  міндеттер  атқарды.  Т.Ақшолақов  та  сол  қазақ  журна- 
листерінің  бірі  болды»  [75], — дей  келіп  оның  «Қызыл  Армия»  газетінің 
тілшісі  ретіндегі  жазған  еңбектерінің  жемісті  болғандығын  сөз  етеді.
Олар,  майдангер-журналистер  1947  жылдың  көктемінде  елге  жең-
іспен  оралды.  Келе  сала  өмірдің  қызу  қайнаған  ортасына  білек  сыбана 
кірісіп  кетті.  Ал,  Төлеутай  болса  қайтадан  өзінің  бүрынғы  кәсібі  оқу- 
ағарту  ісіне  араласты.  Алдымен  астанаға  жақын  жердегі  Есікте  мектеп

123
директоры  болып,  содан  соң  Алматыға  келіп  «Қазақ тілі  мен  әдебиеті» 
журналын  ашты.  Одан  «Қазақстан  мұғалімі»  газетіне  редактор  болып 
тағайындалды.  Төкең  өзі  редактор  болған  жылдардағы  «Қазақстан 
мұғалімі»  газетін  былайша  еске  алады:  «Газеттен  ғылым  мен  өнер  са- 
ласындағы  белгілі  ғалымдар  мен  өнер  қайраткерлерінің  материалдарын 
жиі  көруге  болатын  еді.  «Қазақстан  мұғалімі»  газетінде  ұлы  ғалым 
Қаныш  Сәтбаевтың,  КСРО  Халық  әртісі  Роза  Жаманованың  ұстаздар- 
ға  арналған  мақалалары  жарық  көрді.  Сол  сияқты  академик  С.Кеңес- 
баевтың,  ұлттық  академияның  корреспондент-мұшесі  Әхмәди  Ысқа- 
қовтың,  тағы  басқа  ғалымдардың  мақалалары  басылып  тұрды.  Мұның 
өзі  газет  беделінің  артуына  көп  себепкер  болды.
Газет  әлемдік  әрі  орыстық  педагогикадағы,  олардың  ой  дүниесін- 
дегі  ғылыми  пікірлерді  республика  мектептерінің  оқу  педагогикалық 
процесіне  енгізуде  көп  игі  іс  атқарды».
Енді,  Т.Ақшолақов  газет  редакторлығынан  сол  кездегі  «Мектеп» 
баспасына  директор  болып  ауысады.  Сөйтіп,  қазақ  жастарының  білім 
алуына,  мәдениеті  мен  әдебиетінің  дамуына  мол  үлес  қосты.  Үстаз- 
ғалым  ретінде  бір  үрпақтың  ғүмырына  жетерлік  елеулі  еңбектер  жаз- 
ды.  Атап  айтар  болсақ,  150-ден  астам  ғылыми  мақалалар,  алты  моно-
-  графия,  оқу-педагогикалық,  әдебиеггану  кітаптарын  шығарды.
1967  жылы  мектепте  әдебиет  пәнін  оқытудың  актуальдық  пробле- 
маларына  арнап  кандидаттық  диссертация  қорғайды.  Одан  соң  Ы.Ал- 
тынсарин  атындағы  Қазақтың  білім  проблемалары  институты  дирек- 
торының  орынбасарлығына  тағайындалады.  Енді  ғалым  «Көркем  шы- 
ғарманың  эстетикалық  табиғатын  ашу»  деген  монографиясын  жазып, 
докторлық  қорғауға  дайындала  бастайды.  Бірақ  екі  рет  талпынғаны- 
мен  жолы  болмай,  меселі  қайтады.  Бір  қызығы,  әрі  қайшылығы  дәл 
осы  тақырыпқа  жазған  ғылыми  еңбегі  1975  жылы  ғылыми-техникалық 
ақпараттар  орталығында  таңдаулы  педагогикалық  еңбектерінің  қата- 
рына  енгізіліп,  ол  туралы  реферат  түріндегі  ақпарат  ЮНЕСКО  жанын- 
дағы  халықаралық  ақпараттар  орталығына  жіберілген.
Ал,  Т.Ақшолақовтың  екінші  бір  «Шығарманың  көркем  айшықтарын 
таныту»  атты  монографиясы  хақында  ақын  ағамыз  Тұманбай  Молдаға- 
лиев:  «...Әдебиетші  ағаның  бүл  еңбегі  «Әдебиет  бір-бірімен  жымдаса 
өрілген  түтас  бітім»,  «Поэзиялық  шығармаларды  талдау»,  «Көркем  шы- 
ғарманың  эстетикалық  табиғатын  таныту — жазушы  стилін  таныту»  де- 
ген  бөлімдердің  өзі-ақ  әдебиетшінің  бүл  кітабының  мақсат  бедерін  ай- 
қындап түр.  Терең ғылыми да, аса ұқыптылықпен жазылған  әдеби еңбек.

124
«Көркем  әдебиеттегі  шеберлік  пен  үйлесімді  оқушыларға  терең 
таныту  шығарманың  әсемдік  ерекшеліктеріне  талдау  жасауға  негіздел- 
мек.  Онсыз  әдебиеттен  оқушыларға  терең  де  сапалы  білім  беру  қиын.» 
Бүл  ой  осы  кітаптың  айтар  ойын  да,  жетер  мақсатын  да  айқындап  ай- 
тып  отыр.  Осы  кітапта  ф ранцуз  Ж орж   Сдндтан  тарты п,  оры сты ң 
Л .Н .Т олстой ,  Ф .М .Д остоевски й ,  Г оголь,  бері  қарай  тәж ік   М ырза 
Түрсын  Заде,  қазақ  әдебиетінің  барлық  классиктеріне  талдау  жасала- 
ды.  Автордың  әдеби  мол  біліміне  сүйсінесің.  «Е,  бәсе,  менің  үстазым 
осындай болуға тиіс еді ғой» деген мақтаныш сезімі менің ақын көңілімді 
биікке  шырқатып  жіберген  де  сияқты», -   деп  толғанады  [76].
Иә,  халық  айтса  қалт  айтпайды.  «Шәкіртсіз  үстаз  түл»  деген  осы- 
дан  шыққан-ау,  тегі.  Өз  кезегінде  ғалым  да  кезінде  өзінен  оқып,  тәлім- 
тәрбие  алған  шәкірттерін  мақтан  түтады,  яғни  Қүдайберген  Сүраға- 
нов,  филология  ғылымдарының  докторы,  профессор  Нүржамал  Орал- 
баева,  ақын,  Қазақстанның  халық  жазушысы,  Қазақстан  Республика- 
сы  Мемлекеттік  сыйлығының  лауреаты  Мүзафар  Әлімбаев,  Қазақстан 
Республикасы  Мемлекет  сыйлығының  лауреаты,  Физули  атындағы  ха- 
лы қаралы қ  әдебиет  сыйлығының  лауреаты  Түманбай  Молдағалиев, 
Республиканың  еңбек  сіңірген  мүғалімі  Манап  Әндіржанов  және  тағы 
Да  басқа  жүздеген,  мыңдаған  шәкірттері  бар.

жүктеу/скачать 17,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: