Әдістемесі тұрдалиева Г. Ж. Тұрдалиева бастауыш

5.  Кейбір ертегілерді пьесаға айналдырып  ңуыршақ
жасатып,  сыныптан тыс сабақтарда балаларға  орында- 
туға болады.
6.  Ертегінің  композициялың ерекшеліктеріне  қара- 
пайым бақылау жүргізіп үйрету керек.
Ертегілерді балалар  қызыға оқиды,  олардың мазмү- 
нын  бір  оқығанда-ақ  игереді.  Сондықтан  бірқатар  ер- 
тегілерді оқығанда жалпы идеясын ғана әңгімелеп, маз- 
мүнын үйде оқуға тапсыруға да болады.
Ертегілер оқушылардың ой қиялын дамытып, эстети-
калы қ сезімдерін үштай түсетін  бірден бір қүрал болып
табылады.  Ертегілердің  түрлері  өте  көп  деп  жоғарыда
айтып өттік.  Сол ертегілердің  қай түрі болмасын  бала-
ның ой-өрісін, тілін, дүниетанымын дамытады. Сондай-
ақ адамгерш ілікке,  өз Отанын қорғай,  сүйе білуге төр- 
биелейді. 
* 
,
Бастауыш сынып оқулықтарындағы берілген ертегі- 
лерді балаларға алдымен өзіміз  оқып беріп,  одан кейін 
балалардан түсінігін сүрап, дүрыс емес жерін сүрақ қой- 
ып толыңтыру арқылы да балалардың тіл байлығын, сөз- 
Д Ік  
қорын арттыруға өбден болады.  "Ертегі туған жерге 
деген  сүйіспенш ілікті  төрбиелейді,  өйткені  ол  халық 
шығармасы" деген болатын тамаша педагог В.А.Сухом- 
линский.  Ертегілердегі  батылдық,  ақылдылық,  отанға 
берілгендік  сияқты  қасиеттерді  сіңірген  кейіпкерлер 
балалардың  еліктейтін  түлғалары на  айналады.  Адам 
бойындағы қасиеттердің ара-жігін ажыратып, жағымды 
жаңтарын өзіне рухани азы қ етуге тырысады.
Баланың ж ан дүниесін байытып, дүниетанымын ңа- 
лыптастыратын әңгімелерді, ертегі-өлеңдерді, жыр-дас- 
тандарды төмендегіше іріктеп алуға болады.
1. 
Оларды  таңдағанда  оның  көлеміне  назар  аудару 
керек. Бүлдіршінге қозғалмай үзаң отьфу қиынға соғады.
7.  Мазмүны сабаңтыңтаңырыбына сөйкес болған жөн.
8.  Олар балаға қандай да болмасын қүндылыңты түсі-
нумен қатар, оның бойында өзіндік пікір туғызатындай 
болу керек.
86

Балалар әдебиетіндегі жүмбаңтар мен ертегілерді жет- 
кіншектердің жас ерекшеліктері мен білім дөрежесіне, 
санасына, қабілетіне қарай лайықтап таңдал алу керек. 
Осылай  таңдальщ  алынған  мөтіндер олардың  берілген 
материалдарды толың игеруіне, ой-өрісінің кеңейіп, тіл 
байлығының,  сөздік  қорының артуына игі  өсерін тигі- 
зетіні  сөзсіз.
Ертегі-әңгіменің балалардың көңіл-күйіне іш кі жан 
сезіміне әсер ететіндей, одан алған әсері есінде қалатын- 
дай мазмүнына жоғары мөн берілуі қажет.
1-сы ны пты ң  "Ана  тіл і"  оқулы ғы нда  (авторлары : 
С.Рахметова,  Ш .Әуелбаева,  Ә.Наурызбаева,  Р.Ізғүт- 
тынова,  С.Төжімбетова.  — Алматы,  1997  ж .)  берілген 
ертегілер "Ақымақ қасқыр", "Коктем" тарауында "Сау- 
ысқан  мен  кокек”,  "Халық  ауыз  өдебиеті"  тарауында 
"Арыстан  мен  түлкі”,  "Күш ік  пен  мысық"  деген  ерте- 
гілер суреттерімен берілген.
2-сы ны пты ң  "Ана  тілі"  оқулы ғы нда  (авторлары: 
С.Рахметова, П.Ж аманқүлова, Б.Қабатаева. -  Алматы, 
1998  ж .),  "Туған  елім,  Қ азаңстан”  тарауында  "Ақ  би- 
дай”, ”Асыл сөз тарауында "Байлық пен ақы л” деген ер- 
тегілер бар.
Сондай-ақ, "Үр тоқпақ” (48-бет, II бөлімнен түрады), 
"Ж аңсылық пен жамандың" (52-бет 4-болімнен түрады). 
"Адам болам десеңіз" тарауында " Сүт қалай үйыңтайды." 
(82-бет,  О.Әубөкіров).  "Еңбек түбі -  береке"  тарауында 
"Еңбекпен  ел  көғерер"  (122-бет,  С.Көбеев).  "Б ізд ің  
тілегіміз  -   достың”  атты ертеғілер тарауында үсыныл- 
ған.  "Тісі ауырған  Беғемот” (Рамм Фархади өзбек ақы- 
ны).
3-сыныптың "А натілі" оқулығының авторы: (Т.Өбді- 
көрімова, С.Рахметова, Б.Қабатаева. —
 Алматы, 1999 ж.).
"Маужырап барқыт ңоңыр күз" тарауында "Егінші мен 
қасқыр"  (28-бет,  Литван  ертегісі).  "Ж ақсыдан  үйрен" 
тарауында "Қүстар айтысы" (105-бет, Үндіертегісі). "Ең- 
бекпен ел  көгегер”тарауында  "Еңбекпен  тапқан  тиын” 
(Грузин  ертеғісі).  "Масатыдай қүлпырар  жердің ж үзі” 
тарауында  "Көктем  сөні”  (205-бет),  "Көжек"  (208-бет).
87

"Сарңылмас  ңазы на”  тарауында  "Ажалдан  қүтңарған 
асыл сөз” (261-бет. Ел аузынан жазып алған С.Бегалин). 
” Қарлығаштың қүйрығы неге айыр?” (267-бет).
Келесі 4-сыныптың,  "Ана тілі" оқулығында (авторы: 
С.Рахметова, Т.Әбдікөрімова, Б.Қабатаева).
"Арналыбүлақ -  асыл сөз” тарауьшда  "Өнеге” (53-бет).
"Әдептілік,  ар-үят -  адамдықтың белгісі" тарауында 
"Ең  ж аңы н  кім   ад ам ға?”  ертегісі  Сейфолла  Оспанов 
(246-бет).  "М енің  алы стағы   д о стар ы м ”  тарауы н да 
(Жапон ертегісі) жинаңталған  "Қүмырадағы  балақан" 
(298-бет.  Аударған  Ерғали  Әбілмәжінов) секілді ерте- 
гілер орын алған.
Бастауыш мектепте  ертегілерді  оқыту і с і " Ана тіл і" 
оқулығы  арқылы  жүзеге асырылады. Оқу-тврбие ісінде 
хайуанаттар  ж айындағы  кейбір  ертегілерді  оқытуда 
энңиклопедиялық әдістің өте  тиімді екеніне  көз жеткі- 
зуге болады.  Мәселен,  1-сыныптың  "Ана тілі"  оқулы- 
ғында  берілген "Сауысқан мен  көкек" ертегісін  өткенде 
оқушылардан осы қүстар туралы  небілетінін  сүраумен 
қатар, мүғалімнің сауысқан мен көкек  туралы қосымша 
мағлүмат бергені дүрыс. Бүдан біріншіден, баланың са- 
баққа  қызығуш ылығы  артады,  екіншіден,  танымы  ке- 
ңейеді, үшіншіден,  ертегі мазмүнына терең  бойлайды; 
төртіншіден,  тілдік  қоры,  қиялы   дамиды,  бесіншіден, 
ертегілерде қиял-ғажайып пен шындық араласып  жата- 
тынынпайымдайды, алтыншыдан,  мөтіндегі түсініксіз 
кейбір сөздердің  мағынасын  нақты  мысалдарымен оңай 
үштастырады, жетіншіден,  ш ығармаш ылық жүмысқа
дағдыланады.
Енді  осы  "сауысқан  мен  көкек"  ертегісінде  өтілген 
сабақ жоспарына  тоқталсақ:
1. Сабақтың  тақырыбы:  "Сауысқан мен көкек".
2. Сабақтың мақсаты:
а) Мөнерлеп оқу дағдысын  нығайта  түсу.
Сүраққа толық жауап беруге машықтандыру, дүрыс 
сөйлеуге үйрету, жүйелі баяндауға төселдіру, қүстардың 
өмірімен таныстыру.
88

б) Сездік қорын бвйыту,  ойьга,  қияльш дамыту, дүние- 
танымын  кеңейту.
в)Оқушыларды еңбекс үйгішті к ке, адалдыққа, адам- 
гершілікке, жауапкерш ілікке баулу, қүстарды қорғауға 
төрбиелеу.
3.Сабақтың өдісі: Энңиклогіедиялық сүраққа жауап, 
баяндау, түсіндіру, проблемалық оқыту,  салыстыру.
4. Сабақтың көрнекілігі: Көкек пен сауысқанның  су- 
реттері;
Сауысқан  үясының суреті, сөздер жазылған  карточ- 
к а л а р .
5. Сабақ барысы: Оқу қүралдарын дайындау.
-  Балалар, бүгін біз ж аңа ертегімен танысамыз.  Бүл 
қүстың өлі өз үясы жоқ. Ж үмыртқасын кез келген үяға 
тастапкетеді.Оны  басқа  қүстарбасып  шығарады,бала- 
пандары жетім өседі.
~ Балалар,  мен қандай қүс туралы  айтып түрмын ?
-  Көкек туралы не білесіңдер?
-  Басқа қүстар көкектің жүмыртқасын неліктен басып 
шығарады?  Оның себебі:  Көкек  өз  жүмыртқасын  "боя- 
малап  жүмыртқалайды,  яғни  басқа  қүстың  жүмырт- 
қасынан  үлкендігі  жөне түрі  жағынан  айнымайтын  бо- 
лады.  Сондықтан  да  басқа  қүстар  "өз жүмыртқам"  деп 
ойлайды.
Көкектің балапаны  өтепысықболады. Жүмыртқадан 
шығып, көзін ашқан  кезде  үядағы  басқа қүстың бала- 
пандарын үяның шетіне ысырып, қүлатып жібереді. Өз- 
дерінен  басқа  балапандар  қалғанш а  осылай өрекет  ете 
береді.  Бірақ  олардың  мүндай  қасиеті  4  күннен  кейін 
жойылады.
Көкек балапандарының осындай үнамсыз қасиеті бо- 
ла түрса да оларды қорғауымыз керек. Өйткені, табиғат- 
тағы кез келген қүстардың, аңның, өсімдіктің пайдалы 
жақтары бар.
-  Балалар, бүл қүс көкек сняқты емес.
Балапанның жағдайын ойлап, берік үя жасайтын қүс-
тар өте көп. Солардың бірі -  сауысқан. Ол бір күні  көрші
89

ағайыны  көкекпен  сөйлеседі.  Олар  не  туралы  сөйлесті
екен, білгілерің келе ме?
-  Ендеше "Сауысңан мен көкек" ертегісін тыңдайық. 
Сөздік  жүмысы:  (жеке  карточкаларға  мына  сөздер
жазылады)
Таспалап -  көктеп.
Ш ым  -   ш өптесін  ж ер д ің   ш ы м ы р  боп  б ай л ан ған
үстіңгі қабаты. 
*
Саз — су араласып батпаққа айналған топырақ. 
Кездесетін қиын сөздер алдын ала осылай карточкаға 
жазылып, алдымен буынға бөлініп, кейін түтас оқыты- 
лады. Қабырғаларын тамырларымен байланыстырады.
1. "Ағайыным үя салып берер" деген көкектің ойы не-
ге орындалмады?
2 . Көкек -  жетім.
Балапаны -  жетім емес.
3. Көкектің балапанын тастап кету себебі неде?
4. Қ азіргі кезде ата-анасы ж оқ немесе  шешесі тастап 
кеткен жетім балалар көбейіп кетті. Олар балалар үйінде 
тәрбиеленеді. Балалар анасын  сағынады, күтеді. Бірақ 
аналары "көкек ана " сияқты балаларын  іздемейді.
-  Сендер ана қандай болу керек деп ойлайсыңдар? 
Қорытынды жасату : ата-анасыз бала -  жетім.
Ата -анасының төрбиесін көрмейді. Адал еңбек етсең,
ойлаған ісің орындалады.
Ж оспар бойынша жүмыс.
1 .Сауысқан мен көкектің  өңгімесі (ертекшінің сө-
зінсіз  сахналау).
Қүстар үя салып жатады (қимылын келтіру).
Көкек пен  сауысқанның өңгімесі.
2. Сауысқанның үясы.
-  Тауып оқу, ертегі сюжет.
1) Сауысқанньщ үя салып жатңанын елестету, ауызша 
айту.
2) Ал енді көкек не істеп жатыр?
3)Салыстыру.
3. Қорытынды бөлім.
1) Ш ығармашылық жүмыс. Ертегіні өрі қарай жалғас-
тыру.
2) Мінездеме беру.
90

3) О ңуш ы  ер тегі м азм үн ы н  оңулы ңтағы  бер іл ген  м әтін
жанынан
ертекшіге  ңоиылатын талаптар ескеріледі.
4) Жүмбаң ж асыру.
Қайталап ат ым д ы ,
Ән салып аламын.
Кез келген үяға,
Ж үмыртңа саламын.
5) Ертегі терапия.
Көкектің үясыз ңалуына не себеп болды?
-   Балалар,  ерінш ектіктің,  ж алңаулыңтың  соңы  не 
болатынын мына ертегілерден білдік.
Қане, орнымыздан түрып, аяғымыздың  үшынан бас- 
тап, басымызға дейін бойымыздағы осы жаман ңасиет- 
терді аластатайың (ңимылмен көрсету).
Бағалау.
Үйге тапсырма беру.
1. Сабаңтың таңырыбы:  Аң бидай * ертегісі. 2-сынып.
2. Сабаң маңсаты: Балаларды еңбекңорлыңңа, адамгер-
ш ілікке,  аңылдылыңңа,  достыңңа  төрбиелей  отырып,
жаман әдеттерден бойын аулаң үстауға үйретеді. Дамыта
оңытуға негізделген жүмыстар мен  тапсырмалар.  Оңу-
шылардың  шығармашылың  ңабілетін  арттыру.  Өз  бе- 
тінше жүмыс орындауға баулу.
Сабақтың жцру барысьс  Жиын.
-
 Оңушылар үй тапсырмасын еске түсіріп, өздерінің 
дайындаған жүмыстарын ортаға салады.
-  Ғылым, оңу-білім туралы кітапшасын тапсырады.
-  Оңу білім туралы маңал-мөтелдер айтылады. Маңал- 
мөтелдер сайысы өтеді.
-  Ойын. Матадан тігілген дорбаға бидайды салып, оңу-
шыларға үсынады.  Оңушылармен  сүраң-жауап  жүмы- 
сын  жүргізеді.
-  Дорбаның ішінде не бар екен?
-  Жеуге жарай ма?
-  Иө.
-  Адам өміріне пайдалы ма?
-  Иө.
-  Арпа ма?
-  Жоң.
91
Ч

-  Бидай ма?
-  Иә.
Ендеше, балалар, біз бүгін  Аң бидай  ертегісімен та- 
нысамыз. 
‘ 
' 
' ’ 
‘
Таңертеңгілік жиында мүгалім алдымен ертегіні мә- 
нерлен оқып береді.  Оқушылар түсініксіз сөздерді түр-
тіп алу жүйесі бойынша белгілеп отырады.
Ерте заманда бидай өз бетімен өмір сүреді. Бір жылы 
қуаңш ы лы қ болып, сол тірш ілік үш ін жанталасқан бас- 
қа өсімдіктер  Ақ бидайды қуа бастайды .Тамыры мық- 
тылары  Ақбидай  өсіп  түрған  ж ердің  астындағы  суды 
тартып алады. ЗКорытып жүрген аңдардан жалбарынып 
көмек сүрайды. Еш кім де өтінішіне қүлақ аспайды. 
Өлдім деген сөтте садақ асынып аң аулап жүрген адам
тап болады.
Сөйтіп, адам оған көмектеседі. Ақырында, еңбегі зая 
кетпей,  күзде бір дорба бидай алады. Келер ж ылы   бір 
қап, біраз жылдан соң мың қап, миллион қап етіп алатын
болды.
Өтебай Қ анахин.
Сөздік ж үмы с: Қуаңш ы лық — қүрғақш ы лы қ.
Күннің аптабы -  күннің ыстығы, лебі.
Діңдері -  діңі жуан, өрі үзындары. 
Балауыз дән -  сүт дән, ж ас д ө н . 
Ш ашау шығармастан —
 шашып-төк- 
пестен, зая-қүр, босқа, бекерге. 
О қуш ы лар  о р тал ы қ тар ға  бөлініп  ж үм ы с  іетейді.
Ж иынға  15 минут кетеді.
Әр орталық бойынша мынадай жүмыстар жоспарла-
нады.
Математика орталыгы.
Көрнекіліктер:  Ыдыста бидай, таразы, түрлі-түрлі су- 
реттер.  Ж ақш алы   өрнек  қүрастыру.  Кері  есеп  қүрас-
тыру.
Оқуорталыгы.
 
.... 
. 
, 
и З Ш н
-  Ертегі соңындағы сүрақтарға ж ауап дайындау.
Оқу  техникасы н  қадағалау.  О қуш ылар  өз  бетімен 
жүмыс  істейді.
92

Жазу орталыгы.
Бидай сөзін құрастырып мөтін ңүрау.
Төрт жолды влең қүрастыру.
Бидай сөзіне 'сын есім,сан есім, етістік  сөз таптарын 
қатыстырып, сөйлем қүрау.
Ғылым орталыгы.
Нанды қалай жасайды, зерттеу жүмысы?
Бидайдан дайындалатын тағамдар.
Кестені толты ру.
Үнның түрлері, оларды салыстыру.
Өнер орталыгы.
Ертегі бойынша сурет салу.
Ертегі бойынша көрініс корсету.
Ермексазбен жүмыс (мүсіндеу).
Бидай  тақы ры бы на  байланы сты   өлеңдер,  м ақал- 
мөтелдер, жүмбақтар дайындау.
Орталыңтардағы жүмыстардан оқушылар:
Бірлесіп жүмыс істеуге;
Бір-бірінен  үйренуге;
Өздерінің білімдерін, төжірибе жасау арңылы іс жү- 
зінде пайдалануға үйренеді.
Өз ойларын еркін айтып қорытынды жасауға;
Өз алдына шешім қабылдай білуге үйренеді. 
Орталыңтардағы жүмысты бағалау:
Ж аңа сабақты қалай меңгергенін тематикалық карта 
арқылы қадағалау.
Тірі табиғат
Жақсы қасиет
Жаман қасиет
Өсімдік
Бидай
Арам шөп
Адам
Аң қүстар
"Ана тілі'  сабағында сонымен қатар ойын сабақ, ин- 
теграңиалық сабақтармен қатар тірек сызбаны пайдала- 
нуға болады.
"Ана тілі" сабағында тірек сызбаны пайдалану -  оқу- 
шыны ойын жүйелі жеткізуге үйретеді.
Сызбаны оқытушы өр сабақтың мөн-мағынасына бай- 
ланы сты ,  эстетикалы ң  талғаммен  қолдана  білсе,  са-
93

баңтың бұл материалданған өрекет түрі меңгеру үрдісін 
жеңілдетеді.
Оңушының  ой  толғауын  суреттей  алу,  бір  идеяны 
қабылдай отырып, ойын қарсы қоя салыстыру, өз бетін- 
ше  ізденуге,  тақырыптан  ж аңа  ақпарат  алуға  тікелей 
ықпал етеді. Сызба арқылы өрекет ету баланың сабаққа 
деген қызығушылығын тудырып,  кейіпкерлерге мінез- 
деме, сипаттама бере білуге, тақырыпты талдауға үмтыл- 
тады. 
.
Тірек  сызбаны  тек  өлең,  мысал,  мөтінге емес,  ерте- 
гілерге де пайдалануға болады.
Өйткені  әрбір  өтілетін  материалдағы  теңеу,  эпитет, 
арқылы кейіпкерлерге көзқарастарын білдіруге болады.
Осындай тірек  сызбаны  2-сынып  оқулығында  "Бай- 
лы қ пен аңыл" ертегісін баяндауға қолданып отырмын.
Байлы қ пен аңыл"  (ертегі,  2-сынып).
СӘНДІКИІМ
2 ұл
АСЫ Л
ЖҮЗІК
4ұл
АСЫЛ
ТАС
СӘНДІКИІМ 
1
ҚЫМБАТ
БЕЛДІК
94

1. ЕҢБЕКСҮЙПШ ҚОЛ.
2. ҚАЙРАТ-ЖІГЕРГЕ ТОЛЫ ЖҮРЕП  БАР.
3. АҚЫЛ.
Е р т е г і ә л е м ін ің  т ү р і м е н  к е й іп к е р л е р ін е
м а ғ л ү м а т  б ер у
Бүл  тақы ры пта  "Ертегі  өлемінің  түрі  көп  пе  әлде 
кейіпкері көп пе?" деген сүрақ пайда болып отыр.
Қазақ ертегілерін мазмүнына, оқиға желісі, сипатьгаа 
қарай бірнеше түрге бөлеміз. Солардың ішінде ең басты- 
лары:
А)  Ңиял-ғажайып ертегілері.
Ә)  Хайуанаттар жайындағы ертегілер.
Б)  Түрмыс-салт ертегілері.
Қ иял-ғаж айы п  ертегілеріне  кіретін  ертегілер  ескі 
заманда пайда болғаны аңғарылады.
Қиял-ғажайып ертегілер ертедегі адамдардың болмыс 
жайындағы  үғымынан,  әр түрлі  қауіп-қатерлерден  ңү- 
тылу, тірш ілік ету, табиғат сырын танып білу және оны 
өзіне  бағындыру  ж айындағы  арман-қиялынан  туған. 
Сондықтан  бүл ертегілерде ертедегі адамдардың арман 
мүддесі,  ж ақсылыңты  болашаңтан  күтуі,  оптимистік 
көзқарасы да көрініп отырады. Олар ауыр еңбекті жеңіл- 
детсек, жаңсы шат өмірге жетсек деп арман қылған. Бүл 
жөнінде  М.  Горький  былай  дейді:  Тіпті  атам  заманғы 
уақытта-ақ адам баласы өуеде үшу мүмкіншілігі жөнінде 
ойлаған.
Қиял-ғажайып  ертегілердің  жағымды  кейіпкерлері 
ңарапайым адамдар болып отырады. Олар алдына қойған 
маңсатына жету үшін,  табиғат сырын  танып  білу,  тір- 
ш ілік  ету,  ж аулары н  ж еңу  үш ін  күреседі.  Көптеген 
қиыншылыңтарды басынан кешіре отырып, аңырында, 
маңсат-мүратьгаа жетеді, біртіндеп табиғат сырын үғына 
бастайды,  қандай  ж аулары   болса  да  талқандап  жеңіп 
ж үреді.
Х айуан аттар  ж айы ндағы   ертегілер.  Бүл  топтағы  
ертегілердің де алғашқы үлгілері өте ерте заманда туған. 
Ертедегі адамдар өздерінің күн  көрісі үшін төрт аяқты
95

хайуандарды найдалану, оларды үйрету, асырау жаиын 
қарастырған,  әрбір хайуанат туралы,  оның қасиеті  ту- 
ралы  түрлі  мифтік  үғым-түсініктер  ойлап  ш ығарған. 
Табиғат сырын, жаратылыс қүбылыстарын түсіне алма- 
ған, ертедегі адамдар әрбір хайуанаттардың жаратушы- 
сы,  иесі бар деп  ойлаған,  кейбір хайуанаттарды пір тү-
ты п, оған табынатын бо лған.
Бергі заманда шығарылған халық ертегілерінде хайуа- 
наттар бүрынғы керемет бейнесінде емес, өз болмысына
байланысты алынады.
Төрт түлік  мал  шаруа  адамына,  бір  жағынан,  көлік 
күш і  болса,  екіншіден,  іш етін  тамақ,  киетін  киім  еді. 
Сондықтан да халық төрт түлік малды, үй хайуандарын 
өзінің ертегісіне қосқанда,  олардың пайдалы қызметін
даралап көрсетуге мөн береді.
Хайуандарды  өз  бейнесінде  алады.  Әрқайсысының 
өзіне төн ж ы ртқы ш ты қ қылығы,  ісі суреттеледі.
Түрмыс-салт  ертегілері.  Қ азақ  ертегілерінің  ішінде 
тақы ры бы   мен  оқиғасы   аса  мол  түрі  түрм ы с-салтқа 
байланысты туған ертегілер. Түрмыс-салт ертегілері  қа- 
рапайым адамдардың өмірі мен ісін, түрмыс-тіршілігін, 
топтық-қоғамдық жайларын, өлеуметтік көзқарастарын 
суреттеуге қүрылады.  Бүлардың бөрі халы қ ортасынан 
ш ы ққан  басты  кейіпкер  еңбек  адамы  арқылы  баянда- 
лады.  Неше  түрлі  қиынш ылық,  кедергілерді,  аңдыған 
жауды  жеңетін  де,  сөйтіп,  мақсатына жететін де қара-
пайым адам болады.
Халықтың түрмыс-тіршілігіне, салтына байланысты
туған ертегілері бір ғасырдың ғана жемісі емес, ол онда- 
ған  ғасырлардың  ж емісі.  Х алы қты ң  түрмыс-салтына 
байланысты  туған  ертегілердің басты  тақырыбы  еңбек 
адамдарының  өмірі,  ісі  болып  келеді.  Бүл  ретте  қара- 
пайым адамдар халық ертегілерінде қанаушы топқа қар- 
сы бейнеде алады, олардың ісі ақылы, өнері, адамгерші- 
лігі  хандар мен байлардан  өлдеқайда артық етіп сурет- 
теледі.
Бүл  тақы ры птағы   ертегілер  М.Өуезов  айтқандай, 
адамға пайда келтіретін ақыл -  өсиет түрінде келеді.
96

Ертегінің оқиғасын  тартымды етіп  құру, бір өңгіме- 
ден  екіншісін  тудыру  ертегішілердің  шеберлігіне  бай- 
ланысты. 
,
М.Өуезов  пеніЕ.Исмайылов  қазақ  ертегіш ілерінің 
айтқыш тық өнеріне ерекше  мөн береді.
Олар  ертекш іні  үлкен  ш ығармаш ы лықтың  иесіне, 
дарынды ақынға теңейді. Шынында да ертегі айту ерік- 
кенің ермегі емес.  Неше түрлі ғажайып оқиғаға қүрыл- 
ған  ертегілерді  ж ігін  бүзбай  өрістете  айту,  өрбір  эпи- 
зодты арасынан қыл өтпестей етіп байланыстыру, сюже- 
тін қызғылықты етіп баяндау, ертегілердің өрбір кейіп- 
керлеріне лайықты  мінездемелер беру,  олардың образ- 
дарын  көз  алдына  елестетерліктей  портретін  ж асау, 
өрқайсысының іс-өрекеттеріне қарай сөз таба білу ғажап 
өнер.
Белгілі  қазақ жазуш ылары,  зерттеушілері  С.Қасқа- 
басов,  Е.Түрсынов  "Ертекші болу үшін  арнайы дайын- 
дың мектебінен өту керек” деді.
Ертекші адамның қиялын ұштап, ойын дамытады, ха- 
лықтың тәрбие көзімен табыстырады. Сондықтан баланы 
тал бесікте жатқан күнінен бастап танымдықта төлімдік 
мөні зор халық шығармаларымен сусындату төрбие ісін- 
дегі маңызды міндет.
Ертегілер өлемі -  өмір өлемінің шарайнасы.
Ертегі  ішінде  балалардың  жас  ерекшеліктеріне  сай 
мүралар фантазиясы көп, халық ертегісі ғасырлар бойы 
балаларды өзіне қызықтыра тартып, ой-ңиялын жетіл- 
діреді.  Ертегілердің  балалардың  ойына  қозғау  салып, 
өмірдің  неше  алуан  соқпағын  танытады,  сана-сезім, 
аңыл-ойының ерте дамып, эстетикалың талғамдарының 
қалыптасуына әсер етеді.
Ертегілерді  оңу  арқы лы   оқуш ыларды  қарапайым- 
дылықңа, қайырымдылыңңа адалдыңқа, т.б. сияқты қа- 
сиеттерге баули отырып, олардағы ңанатты да асыл сөз- 
дермен  оқушылардың сөздік  қорын  міндетті түрде  мо- 
лайту ңажет.
Бастауыш  сынып  аралығындағы  ертегілерді  ғылым 
мен  техникалы қ  прогреске  сай  дамытып,  түрлендіре 
пайдалану қажет деп ойлаймын.
7-11
97

Ана  тілі  сабағында  ертегілер  таңы ры бы ны ң  сабақ 
жоспарына көп  көңіл бөлуі керек.  Себебі бүл сабақ өте 
қызықты да көңілді өтуі тиіс және бүл сабақтың жоспары 
дәстүрден тыс жоғарыда айтып кеткендей болған д үрыс.
Мысалы,  "Көктем сәні" деген ертегіні, оқушыларды 
түгелдей қатыстырып, кейіпкерлер боліп оқып, түсініп, 
содан соң сахнаға қойып қорытындылайды. Бүл  оқушы- 
лардың есте сақтау қабілеті мен  қызығуш ылығын арт- 
тырады. 
‘ 
‘  г'
Сцрацтар мен тапсырмалар:
1.  "Ерте - ерте ертегі,  ертегі сыр шертеді".
2.  Ертегілердің тәрбиелік мәні;
3.  Бастауыш сыныпта ертегілерді оқытудың түрлері;
4.  Ертегі әлемінің түрі мен кейіпкерлеріне мағлүмат беру;
5.  1-4  сын.  ертегілерді  таблицала,  тер;
6 .  Бастауыш  сыныптағы  ертегілерді тақырыптар  бойын- 
ша  топта.
Бастауыш сыныпта мысалдарды оқыту
Балаларды  адамгерш ілікке,  еңбексүйгіш тікке  тәр- 
биелеуде көркем шығарманың маңызы зор. Балалардың 
ой-санасын  дамытуға,  мінез-қүлқын  қалыптастыруға, 
дүние-танымын  кеңейтуге  көркем  әдебиет  ш ығарма- 
ларындағы  кейіпкердің  омірі  мен  іс-әрекеттері  үлкен 
өсер етеді. Әсіресе, бастауыш сыныптың балалары өзде- 
рінің жас ш амаларына қарай ертегі, аңыз-әңгімелерді, 
батырлар туралы шығармаларды, мысалдарды сүйсініп 
оқиды.  Ондағы  басты  кейіпкерлердің  іс-өрекеттеріне 
еліктейді, тәтті қиялдарға беріледі, өзінше қорытынды 
ж асауға тырысады.
Ана тілі сабағындағы мысалдарды оқи отырып, оқу- 
шылар мәнерлеп және түсініп оқуға төселеді. Дауыс ыр- 
ғағына көңіл бөліп, шығарманың мазмүнын үғына білуге 
үйренеді.  Мысалды  мәнерлеп  оқу  м үғалім нің  шебер- 
лігіне  байланысты.  Мөнерлеп  ж атқ а  оқу  ш өкірттерді 
қызықтырады,  олар өз үстазына еліктеп,  мәнерлеп  ай- 
туға үмтылады.

жүктеу/скачать 14,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: