Әдістемесі тұрдалиева Г. Ж. Тұрдалиева бастауыш

ынша жүмыс жүргізуі. 2. Қате оңыған сөзш оқыту, сөзді 
дүрыс оқымағанына көз жеткізу. Мысалы, тон деген сөз- 
ді  оңн  деп  оқыса,  сан  мен  сандық  үғымды  қарапайым 
тілмен түсіндіріп, кеспе өріп, буынмен жүмыс жасату /  
ба-бал-ала, доп-топ, ас-аш /.  3. Сөздің, сөйлемнің мағы- 
насын  түсіндіру арқылы дүрыс  оқуға үйрету.  4.  Үқсас
дыбыстарды  артикуляциялы қ жаттығулар  арқылы дү 
рыс дыбыстауға үйрету. Мысалы, ш дыбысы тіл алдынан 
жасалса, с дыбысы тістін бір-біріне тиюінен жасалады.
5.  Ж аңылтпаш тар  айтқызып,  тілін  сындыру.  6.  Орфо- 
эпиялы қ  талаптарға  сай  оқы ту.  7.  Оқушының өзіндік 
ерекшеліктерімен  санасу,  /к ө зі  наш ар,  қүлағы   нашар 
еститін,  қабылдауы төмен/ олармен ж еке жүмыс түрін 
ойластыру.  8.  Мөтіндегі сөздің мағынасына қарай лай- 
ықты  дауыс  ырғағын,  интонациясын  саңтап  оқуға үй- 
рету.  Дүрыс  оқымаса,  мүғалім  дүрыс  оқып  беріп,  оқу- 
шыға қайталаттырады, немесе ж ақсы  оңитын оқушыға
оңыттырады.
Оқудың сапалық қасиетінің ек ін ш і бір түрі — түсін ш
оқу. Т үсініп оқу деген ім із — оқуш ы ға оқыған сөз не сөй- 
л ем н ің   мағынасын,  ондағы  айтылған  ойды  дүрыс  түсі- 
н іп , оны ек ін ш і бөлім дегі айтылған оймен байланысты- 
руы.  Сондай-аң,  түтас  м өтін дегі  н егізгі  ойды  айырып,
оған өзінің көзқарасын білдіру.
Түсініп оқу дүрыс оқу сапасы арқылы іске асады. Егер
бала оқыған материалын дүрыс оқымаса, онда айтылғалы 
түрған ойды аңғармай, сөйлемдер арасындағы логикалың, 
психологиялық байланысты дүрыс қабылдай алмайды.
Егер оқушы оқыған материалдарының мазмүнын са- 
налы түрде меңгермесе, оқушыда белгілі бір икемділік, 
өмір,  зат,  қүбылыс  табиғат,  адам,  олардың  іс-әрекеті 
туралы өзіндік көзңарасы болмайды. Мүндай жағдайда 
оқу сабағы өзінің алдында түрған негізгі маңсат-мінде- 
тін де шешпейді, сондықтан, бастауыш сынып мүғалімі 
дүрыс оқыта отырып, оқығанын түсіну, саналы меңгер
ту жүмыстарына да ерекше мән беруі керек.
Өз  бетінше  мөтінді  оқы,  оның  мазмүнын  өз  сөзімен 
айтып  беру  -   бастауыш  сынып  балалары үш ін  қиынға
60

соғады.  Бүған  қарағанда,  олар  ауызша  айтылған  өңғі- 
мені тез қабылдап, өз сөздерімен жеткізе алатынын бай- 
қатады. Өйткені ауызша айтылған сөзді қабылдауда бала 
үннің,  дауыс  ырғағының  қалай  естілетініне  көңіл  бө- 
леді. Айтылудағы дауыс интонаңиясы мөтін мазмүнын 
дүрыс  түсінуге  көмектеседі.
Мәтінді өз бетінше оқығанда оқудың түрі мен техни- 
касын /сапасы н/ жақсы меңғерген, сөздік қоры мол бала 
тез түсініп, түсінігін айтуы мүмкін.  Ал керісінше жағ- 
дайда мүндай іс-өрекет жүзеге аспайды.
Оқушы оқығанын саналы түрде түсініп, толық қабыл- 
дауы үшін  мүғалімге  көптеген  жүмыс  түрлерін  ойлас- 
тырып,  өдіс-төсілдерді  іріктеуіне  тура  келеді.  Мүндай 
жүмыс түрлерін шамамен төмендегідей бағытта топтап 
көрсету ге болады:
I.  Оқытылатын  мөтінге  байланысты  мүғалімнің  өз 
дайындығы.
1.  Оқушыға оқытылатын  мөтіннің  қаш ан  оқытыла- 
тынын, оның мазмүнын, ондағы айтылатын негізгі идея- 
лы қ ойды мүғалімнің күні бүрын толың білуі.
2.  Оқу материалының көлемін,  ауыр-жеңілдігін,  өт- 
кен  материалмен  байланыстылығын  ескеріп,  саналы 
түрде түсініп  оқуға  итермелейтін  өдіс-төсілдерді ірік- 
теуі.
3.  Мөтінде  кездесетін түсініксіз  сөздер мен  образды 
ой оралымдарын бала лексиконына ендіру,  мағынасын 
түсіндіру жүмыстарын ойластыруы.
4.  Үзақ мөтіндерді бөлімдерге бөліп, ат қоюы. Шығар- 
маның идеялық мазмүнына сөйкес қорытынды ой дайын- 
дауы.
II. 
Мөтінді  түсініп  қабылдауы  үш ін  оқушылармен 
жүргізілетін жүмыстар:
1.  Оқытылатын мөтінге дайындық ретінде алдын ала 
экскурсияға шығару, өр түрлі төжірибе жасату.
2.  Өтілетін тақырып мазмүнын толыңтыратындай қо- 
сымша сыныптан тыс оқу материалдарын беру, оқыту.
3.  Ж үмбақтар,  мақал-мөтелдер,  тақырыптық сурет- 
тер іздету.
61

4. 
Ән, табиғаттану, бейнелеу өнері сабаңтарында өті- 
летін  мәтіндерге  сәйкес  жүмыстар  жасату.  /М атериал 
осы  нәндермен  байланысты  болатын  ж ағд ай д а/.  Мы- 
салы,  Наурыз  мерекесі немесе,  8-наурыз  мерекесі  қар- 
саңында  осы тақырыпта  алдын ала өндер үйрету,  жыл 
мезгілдеріне байланысты суреттер жинату.
III. 
Ж аңа  материалды  түсініп  қабылдау  үшін  сабақ 
үстінде жүргізілетін жүмыстар:
1.  Кіріспе өңгіме.
2.  М үғалімнің мөтінді түтас баяндауы не оқып беруі.
3.  Сөздік жүмысы.
4.  Бөлім-бөлім  бойынша  оқуш ы ларға дауыстатып 
оқыту.
5.  Сүрақ-жауап  арқылы  не түсінгендерін,  қалай тү- 
сінгендерін  байқау.
6.  Іштен оқу.
7.  Қ аж етті  ж ағдайда  оқуды ң  басқа  түрлерін  іске 
асыру. Мысалы: рөлге бөліп оқу, теріп оқу, бөлімге бөліп
оқу.
8.  Түсінгендері бойынша бөлімге ат қою, мазмүндық 
сурет салу, мазмүнына сөйкес мақал-мөтел айту.
9.  Осы өңгімеге үқсас, идеялық ойын аш а түсетін қо- 
сымша өңгімеге өлең, т.б. айту.
10. Мөтінді қалай қабылдағанын байқау, алған білімін 
білікке айналдыруға бағытталған қорытынды өңгімеге
өткізу. 
.  ■■ 
■
_
И
Осындай жүмыс түрлері өз жүйесін тауып жүргізіл- 
генде  ғана  бала  оқу  материалын  толық  түсініп,  өзінің 
бойына рухани азы қ алмақ.
Бастауыш  сынып  оқушыларын  дүрыс  оқуға үйрету 
үшін  қойылатын  талаптың бірі  — мөнерлеп  оқу.  Дауыс 
интонаңиясын  сақтап  оқығанда ғана бала дүрыс  оқиды 
өрі  оқы ғаны н  түсінеді.  Бүдан  ш ығатын  қорытынды: 
оқудың сапалары бірімен-бірі тығыз байланысты, бірін- 
бірі толықтырып  отырады.  Түсініп  оқу үшін  дүрыс оқу 
керек. Мөнерлеп оқу үшін оқып отырғанын түсіну керек. 
Мөнерлі оқылмаса, дүрыс оқыды дей алмаймыз. Еңдеше 
бастауыш  сыныпта  мөнерлеп  оқуға  үйрету  сауат  ашу
62

кезеңінен  басталады.  Сауат  аш у  кезеңінің  дайындың
Ал
үлгісі -  мүғалімнің өзінің дауыс интонаңиясы.  Мөнер- 
лен оңу дегеніміз -  дүрыс оңу, сонымен бірге дауыс инто- 
нациясы арңылы сөйлем не мөтіндегі негізгі ойды жет- 
кізу,  мазмүндың  ой  екпінін  ңоя  білу,  кейіпкер  көңіл- 
күйін  сезіне  оңу.  Екінш і  сөзбен  айтңанда,  ңарапайым 
сөйлеу  тіліне  ж аңы н,  еркін  оңу,  дауысты  ңүбылтып, 
тындаушысына әсерлі етіп жеткізу.
Баланы  мәнерлеп оңуға үйрету үшін мүғалімнің өзі 
мәнерлеп оңу техникасын ж етік біліп,  оның оңушыла- 
рына меңгерте алатындай дәрежеде болуы керек.
Көркем  ш ығарманы  мәнеріне  келтіріп,  әсерлі  оңу 
үшін ең алдымен дыбыстау мүшелерінің ңызметіне,  өр 
дыбыстың жасалуына,  естілуіне,  оңылуына баса назар 
аударып, түрлі жаттығулар жасатып отырған жөн. Оңу- 
дың,  сөйлеудің  мөнерлі  болуы дүрыс,  еркін дем  алуға 
байланысты.  Оңу  процесінде  ауаны  керегінше  жүтып, 
сыртңа бірден сарңып шығармай, ерікті түрде дем алып, 
орынды  пайдалана  білсек,  бүл  мәнерлі  оңудың  негізгі 
ңүралы бол маң.
Мәнерлі оңуда дауыстың маңызы зор. Дауыс сөйлеу 
мүшелері  мен  ауаның бір-біріне соңтығысуымен жаса- 
лады. Соның ішінде дауыстың ажыратылуы дауыс шы- 
мылдырығына тікелей  байланысты.  Дауыс  шымылды- 
рығында пайда болған үн ңуыс мүшелері арқылы өткенде 
әр  түрлі  реңге  ие  болады.  Сөйлеу  мүш елерінің  физи- 
ологиялың  ңүрылысында  кемш іліктер  болмаса,  дауыс 
таза, күшті шығады. Ал сөйлеу мүшелерін күтпей, суың- 
ңа шалдырса,  дауыс  ңырылдап,  дауыс  шыңпай  немесе 
міңгірлеп, түсініксіз болуы мүмкін.
Өр адамның  өз дауысы  болады,  өйткені  өр адамның 
өзінше  анатомиялы ң,  физиологиялың  ерекш еліктері 
бар.
Дауыстың өзіндік сапасы болады, олар: дауыс күші, 
ңарңыны,  тембр.
Сөйлеу, неоңу кезінде дауыс күші бірде жоғары, бірде 
төмен болады.  Мысалы:  Қүмырсңа мен  ңара  қоңыз  бір 
сыныпта оқып жүр.
63

Қүмырсңа күн сайын бес  алып,  қоңыздың күнделігі 
екіге  тола берді деген  сөйлемдерде  көтеріңкі  дауыспен 
оңылатын  сөздер  —
  бір  сыныпта,  күн  сайын,  екіге,  ал 
ж ай, төмендеп оқылатын сөздер — оқып жүрді, алып, то- 
ла  берді,  артынша  бір  қалы пта оқылатын  сөздер  — ңү- 
мырсқа мен қара қоңыз, қүмырсқа бес,  қоңыздың күн-
делігі.
Осы сөздерді оқудағы дауыс қарңыны /те м п і/ орташа 
болып келеді. Бүл сөйлемдерді тез оқуға болмайды.
Ал дауыстың тембрі /  қүбылуы/ тыңдаушыға әсер ете- 
тіндей  болуы  керек.  Қ үбы лта  оқу  ш ы ғарм аны ң  маз- 
мүнын дүрыс түсінгенде ғана іске аспақ.
Дауыстың қүбылуын, әсіресе мысал жанрында беріл- 
ген көркем шығармаларды оқығанда анық байқауға бо- 
лады.  Мәнерлеп  оқуда  дикңияны ң  мәні  зор.  Д икңия 
сөйлеудің  тазалығы  мен  ашықтығы.  Бастауыш  сынып 
мүғалімдерінің, дикңиясы аш ық, таза болуы керек, сөй- 
леу тілінде мүкіс болмауы керек.  Ол үш ін  мүғалім ды- 
быстардың жасалуының артикуляңиясын жаңсы біліп, 
сөйлеу барысында оны дүрыс қолданып, оқушыларынан 
да соны талап етіп, түрлі артикуляңиялы ң жаттығулар 
жасап  отырғаны  жөн.  Мәнерлеп  оқуда дауыс  ырғағы- 
интонацияның орны бөлек. Көркем сөз оқушы адамның 
шығармадағы кейіпкерлердің көңіл-күйі, іш кі сезімін, 
жан-дүниесін тыңцаушыға сан алуан дауыс сазы арқылы 
ж еткізу ін   интонация  дейміз.  И нтонация  дүрыс  болу 
үшін оның элементтерін дүрыс,  бір-бірімен үштастыра
пайдалануымыз  керек.
Олар дауыс күш і, тембрі, екпін, паузатүрлері, сөйлеу
/м елодия/ нормативтік дауыс ырғағы.
Д ау ыстың күш і, темпі /қ а р қ ы н /, /  тембрі/ туралы жо- 
ғарыда түсінік беріліп кетті. Енді қалған элементтеріне 
қы сқаш а түсінік  берелік.  Интонацияны  сақтауда  кіді- 
рістерді дүрыс  пайдалануды ң маңы зы   зор.  Кідірістер 
/п ауза/л оги калы қ, психологиялың, грамматикалық бо- 
лып 3-ке бөлінеді. Әрбір сөйлемде айтылатын ойға қазы қ 
болатын жеке сөз,  не сөз тіркестері болады.  Бүл сөздер 
сөйлемдегі басқа сөздер мен сөз тіркестерінен көтеріңкі
64

оқылып,  тыңцаушының назарын өзіне аударады.  Мүн- 
дай  сөйлем  ішіндегі  мағына  жағынан  мәні  басым  сөз- 
дерге логикалық екпін түсіріліп, логикалық кідіріс жа- 
салып, мәнерлі оқылуы керек. Мысалы, Сүлеймен деген 
патша кірпі мен Қарғаға былай деп бүйрық береді:
-   Сен,  қарға,  бір  күнде жер дүниені  аралап,  жақсы 
сайрайтын ңүс тап.  /Қ азаңты ң халық ертегісінен/.
Бүл сөйлемде логикалық кідіріс " Сүлеймен деген пат-
бір  күнде"  деген  сөз  тіркестерінен
ша
II
"сен,  қарға"
і і
соң жасалады.  Өйткені, ой екпіні осы тіркестерге түсіп 
түр.
Логикалық кідіріс жасап, ой екпінін дүрыс білу үшін 
сөйлем  мағынасын,  сөйлемдегі  сөздердің  бір-бірімен 
грамматикалық байланысын таба білу керек.
Психологиялық  кідіріс  текстің  мазмүн-мағынасын,
ондағы  кеиіпкердщ   іс,  өрекетіне,  оның  көңіл-күиінің 
қүбылуы на  байланысты  оқылады.  Мөтінді  оқығанда 
психологиялық кідіріс дүрыс жасалса, тыңдаушы әрі қа- 
рай не болатынын тағатсыздана күтеді.
Біраз сайрасам қайтеді ?.. " депті бүлбүл жалынып. 
Жолбарыс:
II
I I
Мен саған сайрағанды көрсетейін
II
деп  үмтыла
бергенде, бүлбүл пыр етіп үш а жөнеліпті. /  "Маңтаншақ 
жолбарыс”/ .
Бүл  мысалда  психологиялың  кідірістер  "сайрасам 
қайтеді",  "жолбарыс
II
II
II
саирағанды  көрсетеиін  деген
тіркестерден  кеш н  қоиылады.
Грамматикалың кідірістер -  тыныс  белгілеріне бай- 
ланысты қойылатын кідірістер. Ж азуда белгілі бір нор- 
мативті басшылыққа ала отырып, сөйлемге тыныс бел- 
гілерін қоямыз. Тиісті тыныс белгілерін сөйлемнің мөн- 
мағынасына байланысты қою — сауаттылықтың негізі. 
Ал осы сөздерді оқуда тыныс белгі ңойылған жерге грам- 
матикалың немесе нормативтік кідіріс жасау — мөнерлеп 
оқудың негізгі  шарты.  Әрбір тыныс  белгіге  кідіріс  жа- 
саудың өзіндік  ерекшелігі бар.  Хабарлы сөйлемнің со-
М
ңында қоиылатын нүкте кілт тоқтамаи,  сөз соңындағы 
сөз не тіркес бояу созылыңқырай оқылады. Сол сияқты 
бастауыштан кейін ңойылятын сызықшаға арнайы тоқ-
5-11
65

талып,  кідіріс  ж асалмаса,  бастауыштың  синтаксистік 
қызметінің  өзгеріп  кетуі  мүмкін. 
Ол  — инженер Асыл. 
Ол инженер -  Асыл.
 Бірінш і сөйлемде ол сөзі бастауыш 
болса,  екінш і  сөйлемде  анықтауыш  қызметін  атқарып 
түр.
Оқу саласының бір түрі -  шапшаң оқу. Ш апшаң оқуға 
үйрету сауат ашудың әліппе сатысының соңына таман 
жүргізі л е бастайды. Д үрыс оқуға төсел ген бал а біртін деп 
шапш аңдықты қосып отыруы керек. Ш апш аң оқу -  қа- 
лай болса, солай тез оқу деген сөз емес. Түсініп, мәнерлеп 
оқуды  жүзеге  асыра отырып  оқу деген  сөз.  Сондыңтан 
да  оқу  бағдарламасында  оқуш ылардың,  оқу  шапшан- 
дығына,  икемділігіне  қойылатын  талаптың бірі  — оқу- 
шылардың 1 минутта оқу жылдамдығының сөз санымен 
берілуі.  Мысалы:  1-сыныпта  — 15-20  сөз,  2-сыныпта —
 
25-30 сөз, 3-сыныпта -  60-75 сөз, 4-сыныпта -  80-90 сөз.
Сцрацтар мен тапсырмалар:
1
.  Оқу дағдысын  қалыптастыру жолдары.
2.  Оқу түрлеріне мәтіндер дайында.
3 .  Оқу түрлеріне түсінік бер.
4.  Мөтінді дүрыс оқуға қалыптастыру жолдарын көрсет.
5.  Оқу нормаларын пайдаланып,  мәтіндік  талдау жаса.
4-тақы ры п .  М әтінді  қаб ы л д атты р у  үш ін
істелетін  жүмыстар
Бастауыш  сыныпта  оқушыларға мәтінді  қабылдаттыру 
үшін істелетін жүмыстардың негізгі мәселелері
Қазіргі заманда оқыту технологияларын меңгерту өте 
күрделі де үзақ үрдіс.
Оқу ағарту ісін қайта қүру жаңаш а ойлау қабілетіміз 
бен  ізденістерімізге  байланысты.  Ахмет  Байтүрсынов: 
"Ең  әуелі  мектепке  керегі  -   білім ді,  педагогика  мен 
өдістемеден  хабардар, оқыта  білетін  м үғалім ”  деген.
66

"Ана тілі"  оқулықтарындағы түрлі тақырынтың мә- 
тіндерді  қабылдату  үшін  көптеген  жүмыстар істеледі. 
Ол -  ж аңа әдістерді іздестіру, оларды дәлелдеу міндеті.
Мәтінді қабылдаттыру үшін істелетін жүмыстар
Алдын  ала  жүргізілген  әңгімеде  мүғалім  оқылатын 
мәтінде  кездесетін  ж аңа  сөздер  мен  қиын  үгымдарды 
түсіндіруді  үмытпаған  жөн.  Әңгіменің  ішіндегі  түсін- 
беген сөздердің  мән-мағынасын біліп  алмайынша, оны
Ж аңа
балаларға
мынадаи жүмыстар жүргізіледі:
1.  Кіріспе.
2.  М үғалімнің  мәтінді  түтас  баяндауы  ж әне  оқып
беруі.
3.  Сөздік жүмысы.
4.  Сүрақтар арқылы  не түсінгенін, қалай түсінгенін
байқау.
5.  Бөлімдер бойынша  оқушыларға дауыстап оқыту.
6.  Іштей оқу.
7.  Қ аж етті  ж ағдайда  оқудың  басқа  түрлерін  іске
Мысалы
оқу.
8.  Түсінгендері бойынша бөлімге ат қою, мазмүндық
сурет салу, мазмүнына сай сурет салу, мақал-мәтел айту.
9. 
Осы әңгімеге үқсас идеялық ойын аша түсетін қо- 
сымша әңгіме не өлең, т.б айту.
Осындай  жүмыс  түрлері  бойына  өз  жүйесін  тауып 
жүргенде ғана  бала  оқу  материалын  толық  түсініп,  өз 
бойына рухани азы қ алады.
Мәтін
Мәтін -  бірнеше сөйлемдерден қүралған белгілі ойды, 
оқиғаны  білдіреді.
Мәтінге  өңгіме,  өлең,  жыр,  ертегі  сияқты  жанрлар 
жатады.
Мөтінді оқушыларға мынадай түрлерімен береді: өңгі-
мелесу, паиымдау, сипаттау.
67

Әңгімелесу арқылы мәтінді бергенде тек мүғалімнщ  
өзі емес оқушылар да қатысып, топта талқыланады.
Ал, сипаттау арқылы  мысгілы бір нәрсенің бейнесін 
немесе табиғат көріністерін сипаттайды. Мысалы: Күзде 
ж апырақтар сарғайып, айнала сары алтынға малынады.
П айымдау  дегенім із  —
  бір  сөзбен  алғанда,  болжау 
дегенді білдіреді.  Мәтін арқылы оқушылардың тіл бай- 
лығы ж етіліп, ой-өрісі дамиды.
Мәтін неше сөйлемнен қүралса да, белгілі бір түйіні 
болады. Соны ажырата білу керек.
Мәтінмен жүмыс
Сабақтың  мақсаты.  Мәтін  түрлерін  аж ы рата білуге 
дағдыландыру, мәтінді әңгімелегенде сөйлемдердің ма- 
ғыналық байланысына қарай ретімен әңгімелеу дағды- 
ларын қал ыптагтыру.
Оқушылардың  сөйлеу,  өңгімелесу дағдысын  жетіл- 
діре отырып, мәнерлеп сөйлеуге баулу. Мысалы: Ақбөкен 
қойға үқсайды.  Бірақ оның басы үлкен,  түмсығы  жал- 
пақтау. Артқы аяқтары  қысқалау, көздері мөп- мөлдір.
а) мөтінге ат қой; 
ә) мөтіннің қай түріне жатады.
Оқушылар  ж ауапты   тақтада  ілулі  түрган  кестеден
көрсетеді.
Өткенді бекіту сүрақтары:
Берілген сызбамен мәтін туралы қорытындылау.
а) 
кыс
а) әңгімелесу
а)ақбөкен
ә)көктем
ә) сипаттау
ә) қой
б) жаз
б) пайымдау
б)жануарлар элемі
Дауысты, дауыссыз дыбыстардан —
 буын, буыннан —
 
сөз, сөзден -  сөйлем, сөйлемнен -  мөтін қүралады.
ә) Мөтінді қабылдауға оқушыларды психологиялық 
ж ағы нан  дайындау
68

Көркем  шығарма  жазуш ының  сөз  арқылы  жасаған 
көркем  бейнесі  -   сурет  арқылы  қабылданады.  Шығар- 
маны оқыған кезде оқушыға елес туады. Бүл оқушының 
сезімін қозғайды. Мысгілы:  балалар қояннан қорыққан 
қасқыр туралы оқығанда күледі. Яғни, мөтінді әр түрлі 
ңабылдайды (күледі, көзіне жас алады, ңорқыныш сезімі 
туады, т. б . )
б) Мәтінді саналы түрде түсініп оқуға дағ дыл ан дыру.
Оқушылардың мөтінді саналы түрде түсініп оқу дағ- 
дысын  қалыптастыру жолын  сөз  етпес  бүрын  ол  өзіне, 
оны  меңгеруде  қандай  қиындықтар  кездеседі  дегенге 
тоқталайық.
Оқушылардың мөтінді саналы түрде түсініп оқығаны -  
оқуш ы ны ң  дүрыс  оқуы  мен  мазмүнын  саналы  түрде 
меңгергендігінен көрінеді.  Мүндай жағдайда оқушыда 
белгілі бір көзқарас қалыптасады. Ол оқығанының маз- 
мүнын  үғы п,  ондағы  суреттерден  адамдардың  өзара 
қарым-қатынасын,  іс-әрекеттің  болу  себебін  анықтай- 
ды. Автордың не айтқалы түрғанын түсіне алады.
Бастауыш сыныптағы оқу сабаңтарында оқушылар- 
дың  оңу  дағдысын  қалы птасты ру  негізінде  оқыған- 
дарын  қабылдау,  түсіну  мүмкіндіктерін  арттыру мақ- 
саты көзделгенімен, оны іске асыру әсіресе,  1-сыныпта
өте ңиын.
Мөтінді  оқушылардың  тезірек  меңгеріп  кетуі үшін 
мүғалім  өрбір  ж еке  сөздің  мөн-мағынасына  баланың 
көңілін  үнемі  аударып,  оған  сөйлемдегі  сөздердің  ара 
қатынасын  байланыстырып,  мәтіндегі  негізгі  ой  бағы-
тын аңғартып отыруы керек.
Дайындық оқылғалы отырған шығармадағы оқиғаға 
үңсас баланың өз өмірінде болған оқиғаларды еске түсіру 
сияқты төсілдермен  өткізіледі.  Алдын  ала жүргізілген 
өңгімеде  мүғалімнің оқылған  метінде  кездесетін  ж аңа 
сөздер  мен  ңиын  үғымдарды  түсіндіруді  үмытпағаны 
жөн. Бүларды біліп алмайьгаша өңгіменің негізгі идеясы 
мен мазмүнын үғу балаларға қиынға соғады.
Дайындық өңгіменің үзақтығы оңылатын материал- 
дың ауыр-жеңілдігіне байланысты.
69

Сонымен,  шығарманы  оқуға дайындық  жүмысы  бі- 
ріншіден, балаларды оқылатын әңгіменің мазмүны мен 
ондағы кейіпкерлердің ісін саналы түсіне білуге дайын- 
дау. Екіншіден, оқылатын әңгіменің мазмүнына қызық- 
тыру,  үшіншіден  ондағы сөздер  мен үғымдарды түсін- 
діру мақсатында жүргізіледі.
Ж үмыстың  көздейтін  мақсаты  —
  балаларға  шығар- 
маны толық та саналы қабылдауға мүмкіндік туғызады. 
Дайындық жүмысында қандай өдіс-тәсілдер қолдануға 
болады?
а) оқуш ының өзіне әңгіме айтқызу;
ә) мүғалімнің кіріспе әңгімесі;
б) үжымдық түрде әңгіме айту.
Әңгіменің барысында оқушыларға қосымша материал 
беру, немесе бүрын өткен материалды қайталау тиімді.
в) экскурсияда білгендерін пайдалану (серуен, саяхат);
г) суреттерді қарау;
д) сүрақтар қою.
Кіріспе  сөз тақырыпты  аш а алатындай болуы тиіс. 
Үзақтығы 3-5 см. Мәтінді мүғалім дауыстап оқу өзі оқи- 
ды.
Мәтінді оқымас бүрын мүғалім оқушылардың қызы- 
ғушылығын оятып,  назарын аударуы қажет.
Түсініксіз сөздерді бірде оқушылардың өзіне айтқы- 
зып, бірде өзі атап, оқушылардың түсінігін жанама же- 
текш і сүрақ арқылы анықтау тиімді.
Мәтінді түсініп оқу үш ін істелетін жүмыстар.
I. Оқылатын мәтінге дайындық ретінде алдын ала эк- 
скурсияларға шығару, өр түрлі төжірбие жасату.
II.  Өтілетін  тақырып  мазмүнын  толықтай  қосымша 
сабақтан тыс оқу материалдарымен беру.
III. Ж үмбақтар, мақал-мәтелдер, тақырыптық сурет- 
тер іздету.
IV. Ән, табиғаттану, бейнелеу өнері сабақтарында өті- 
летін мөтіндерге сөйкес жүмбақтар жасату.
Материал осы пәнмен байланысты болатын жағдайда, 
мысалы, наурыз мерекесі мен 8 наурыз мерекесі қарсаң-
70

ында осы тақырыпта алдын  ала әндер үирету,  жыл мез- 
гілдеріне байланысты суреттер жинату.
Түсіндірмелі оқу сабақтарында оқушыларды қатесіз 
әрі мәнерлеп оқуға, саналы түрде түсініп оқуға жаттық- 
тыру жүмыстары жүргізілуі тиіс.  Бүл талап оқу сабақ- 
тарында оқушыларға дауыстап және іштен оқыту, мәтін- 
нің мазмүнына байланысты қойылған сүрақтарға толық 
жауап  бергізу,  әңгіменің  мазмүнын  жоспар  бойынша 
баяндату,  т.б.  Осы  си яқты   ж үм ы старды   іске  асыру 
оқытылады.
в) Дүрыс оқуға үйрету.
Оқушыны  дүрыс  оқуға  үйрету  жүмысы  1-сыныпта 
басталып, әрбір жеке сөзді дыбыстап емес, буындап оқу- 
ға үйретіледі.  I тоқсанда сөзді буындап  оқып үйренген 
оқушы II тоқсанда сөзді буынға бөлмей түтас оқи алатын 
болады.
2-сыныпта  сөйлемді  бірден  оқиды,  3-сыныпта  сөй- 
лемді  сазына  келтіріп  дүрыс,  мәнерлеп  оқуға  жатты- 
ғады. 3-сыныпта дүрыс оқуға үйрету үшін алдымен мүға- 
лім әр оқушының қалай оқитынын, әрқайсысының оқу 
машығын  жетілдіретін  жүмыстарды  жүйелі  ж үргізу 
керек.
Түсініп  оқу.
Ш апшаң оқуда назар негізінен оқушының оқу жыл- 
дамдығына  аударылса,  түсініп  оқуда  мөтіннің  мазмү- 
нын қаншалықты түсінгенін және оны қалай айтып бере 
алатындығы ескеріледі.
Оқушы оқыған мөтіннің мазмүнын түсіну үшін оқы- 
ғанның  мазмүнын  айттыру,  сүрақ  беру,  бір  оқығанды 
қайта оңыту, бір оқушының мазмүндағанын басқалары- 
на толықтыртып қорытынды шығару керек.
Оқушы оқығанын түсіну үшін  онда  кездесетін  жаңа 
сөздерді алдын ала түсіндіріп отыруы керек. Мүндай жү- 
мыс оқушыға оқығанының мазмүнын жеңілірек түсінуіне 
көмектеседі.
Оқушыларды оқу машығына үйретумен бірге оларға 
білім, төрбие беру мақсаты көзделеді. Білім мен төрбиені 
оқушы тек оқығанын саналы түсінгенде ғана ала алады.

жүктеу/скачать 14,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: