Ббк 1. Қаз б 20 Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат комитеті
жүктеу/скачать 2,77 Mb. Pdf көрінісі
|
Тіл-құрал
- Бұл бет үшін навигация:
- Жекеше Көпше
- Жекеше Көпше
- Дағдыландыру
- І. Анайы қалып 1) «өз» деген сөз І-ші жақ ІІ-ші жақ ІІІ-ші жақ Жекеше
- ІІ. Сыпайы қалып Жекеше
- І. Анайы қалып «Бәрі» деген сөз І-ші жақ ІІ-ші жақ ІІІ-ші жақ Жекеше : жоқ жоқ жоқ Көпше
- ІІ. Сыпайы қалып Жекеше : жоқ жоқ жоқ Көпше
- І. Анайы қалып «Барша» деген сөз І-ші жақ ІІ-ші жақ ІІІ-ші жақ Жекеше
- Сыпайы қалып Жекеше
- ТАНЫҚТЫҚ ЕСІМДІГІ Танықтық есімдігі
- І. Анайы қалып «Кей» деген сөз І-ші жақ ІІ-ші жақ ІІІ-ші жақ Жекеше
- ІІ. Сыпайы қалып Жекеше: Атау
- І. Анайы қалып «Ешбір» деген сөз І-ші жақ ІІ-ші жақ ІІІ-ші жақ Жекеше
- ІІ. Сыпайы қалып Атау
- ЕТІСТІК Етістік
| Жекеше
Көпше Атау нешеу? нешінші? нешеулер? нешіншілер? Ілік жалғау нешеудің? нешіншінің? нешеулердің? нешіншілердің? Барыс жалғау нешеуге? нешіншіге? нешеулерге? нешіншілерге? Табыс жалғау нешеуді? нешіншіні? нешеулерді? нешіншілерді? Жатыс жалғау нешеуде? нешіншіде? нешеулерде? нешіншілерде? Шығыс жалғау нешеуден? нешіншіден? нешеулерден? нешіншілерден? «Қайсы? қандай?» Жекеше Көпше Атау қайсы? қандай? қайсылар? қандайлар? Ілік жалғау қайсының? қандайдың? қайсылардың? қандайлардың? Барыс жалғау қайсыған? қандайға? қайсыларға? қандайларға? 149 Табыс жалғау қайсыны? қандайды? қайсыларды? қандайларды? Жатыс жалғау қайсыда? қандайда? қайсыларда? қандайларда? Шыгыс жалғау қайсыдан? қандайдан? қайсылардан? қандайлардан? «Қанша? Қашан?» Жекеше Көпше Атау қанша? қашан? жоқ Ілік жалғау қаншаның? – Барыс жалғау қаншаға? қашанға? – Табыс жалғау қаншаны? – Жатыс жалғау қаншада? – Шығыс жалғау қаншадан? қашаннан? – Сұрау есімдіктерінің «қашан?» дегенінен басқалары тәуелді қалыппен де айтылады. Дағдыландыру. Жоғарғы жазылған сұрау есімдіктердің бәрінде тәуелді қалыппен жалғаулату. ЖІКТЕУ ЕСІМДІГІ 24 Жіктеу есімдігі дегеніміз – нәрсенің жігін айта сөйлегенде айтылатын сөздер. Мәселен: бәрі, барша. «һәр» деген сөз өзі жіктеу һәм басқа сөздерге де қосылып, жіктеу есімдігінің орнына жүреді. Мәселен, һәр кім, һәр бір, һәр қайсысы уа ғайри сондай сөздер. Жіктеу есімдігі нәрсенің жігін бөлетін себебінен тәуелдік қосымшаларымен айтылады. Мысал келтірейік. І. Анайы қалып 1) «өз» деген сөз І-ші жақ ІІ-ші жақ ІІІ-ші жақ Жекеше: Атау өзім өзің өзі 24 Жалпылау есімдігі деп түсінген жөн (Құраст.) 150 Ілік жалғау өзімнің өзіңнің өзінің Барыс жалғау өзімде өзіңе өзіне Табыс жалғау өзімді өзіңді өзін Жатыс жалғау өзімде өзіңде өзінде Шығыс жалғау өзімнен өзіңнен өзінен Көпше: Атау жоқ өздерін өздеріңнің Ілік жалғау өздеріңнің өздерінің Барыс жалғау өздеріңе өздеріне Табыс жалғау өздеріңді өздерін Жатыс жалғау өздеріңде өздерінде Шығыс жалғау өздеріңнен өздерінен ІІ. Сыпайы қалып Жекеше: Атау өзіміз өзіңіз жоқ Ілік жалғау өзіміздің өзіңіздің – Барыс жалғау өзімізге өзіңізге – Табыс жалғау өзімізді өзіңізді – Жатыс жалғау өзімізде өзіңізде – Шығыс жалғау өзімізден өзіңізден – Көпше: Атау өздеріміз өздеріңіз – Ілік жалғау өздеріміздің өздеріңіздің – Барыс жалғау өздерімізге өздеріңізге – Табыс жалғау өздерімізді өздеріңізді – Жатыс жалғау өздерімізде өздеріңізде – Шығыс жалғау өздерімізден өздеріңізден – І. Анайы қалып «Бәрі» деген сөз І-ші жақ ІІ-ші жақ ІІІ-ші жақ Жекеше: жоқ жоқ жоқ Көпше: Атау жоқ бәрің бәрі Ілік жалғау – бәріңнің бәрінің 151 Барыс жалғау – бәріңе бәріне Табыс жалғау – бәріңді бәрін Жатыс жалғау – бәріңде бәрінде Шығыс жалғау – бәріңнен бәрінен ІІ. Сыпайы қалып Жекеше: жоқ жоқ жоқ Көпше: Атау бәріміз бәріңіз – Ілік жалғау бәріміздің бәріңіздің – Барыс жалғау бәрімізге бәрімізге – Табыс жалғау бәрімізді бәріңізді – Жатыс жалғау бәрімізде бәріңізде – Шығыс жалғау бәрімізден бәріңізден – І. Анайы қалып «Барша» деген сөз І-ші жақ ІІ-ші жақ ІІІ-ші жақ Жекеше: Атау жоқ баршаң баршасы Ілік жалғау – баршаңның баршасының Барыс жалғау – баршаңа баршасына Табыс жалғау – баршаңды баршасын Жатыс жалғау – баршаңда баршасында Шығыс жалғау – баршаңнан баршасынан Көпше: Атау жоқ баршаларың баршалары Ілік жалғау – баршаларыңның баршаларының Барыс жалғау – баршаларыңа баршаларына Табыс жалғау – баршаларыңды баршаларын Жатыс жалғау – баршаларыңда баршаларында Шығыс жалғау – баршаларыңнан баршаларынан 152 Сыпайы қалып Жекеше: Атау баршамыз баршаңыз – Ілік жалғау баршамыздың баршаңыздың – Барыс жалғау баршамызға баршаңызға – Табыс жалғау баршамызды баршаңызды – Жатыс жалғау баршамызда баршаңызда – Шығыс жалғау баршамыздан баршаңыздан – Көпше: Атау баршаларымыз баршаларыңыз – Ілік жалғау баршаларымызды баршаларыңыздың – Барыс жалғау баршаларымызға баршаларыңызға – Табыс жалғау баршаларымызды баршаларыңызды – Жатыс жалғау баршаларымызда баршаларыңызда – Шығыс жалғау баршаларымыздан баршаларыңыздан – ТАНЫҚТЫҚ ЕСІМДІГІ Танықтық есімдігі дегеніміз – нәрсенің жоқтығын яки анық белгілі еместігін яки түгел еместігін көрсеткенде айтыла- тын сөздер. Мәселен: һешкім, һештеме, дәнеме, Һешбір. Бұлар жоқтықты көрсетеді. Кей, Қайсыбір – бұлар түгел еместігін көрсетеді. Біреу, әлдекім, әлдене – анық, белгілі еместігін көрсетеді. Ешкім, һештеме, дәнеме, біреу, әлдекім, әлдене деген сөздердің есімдерше жалғаулары ғана өзгереді. Яғни тәуелдік ғана жалғаулары қосылады, мәселен: І. Анайы қалып «Кей» деген сөз І-ші жақ ІІ-ші жақ ІІІ-ші жақ Жекеше: Атау – кейің кейі Ілік жалғау – кейіңнің кейінің Барыс жалғау – кейіңе кейіңе Табыс жалғау – кейіңді кейіңде Жатыс жалғау – кейіңе кейін Шығыс жалғау – кейіңнен кейінен 153 ІІ. Сыпайы қалып Жекеше:Атау кейіміз кейіңіз – Ілік жалғау кейіміздің кейіңіздің – Барыс жалғау кейімізге кейіңізге – Табыс жалғау кейімізді кейіңізді – Жатыс жалғау кейімізде кейіңізде – Шығыс жалғау кейімізден кейіңізден – І. Анайы қалып «Ешбір» деген сөз І-ші жақ ІІ-ші жақ ІІІ-ші жақ Жекеше: Атау – ешбірің ешбірі Ілік жалғау – ешбіріңнің ешбірінің Барыс жалғау – ешбіріңе ешбіріне Табыс жалғау ешбіріңді е ш б і р і н Жатыс жалғау – ешбіріңде ешбірінде Шығыс жалғау – ешбіріңнен ешбірінен ІІ. Сыпайы қалып Атау ешбіріміз ешбіріңіз – Ілік жалғау ешбіріміздің ешбіріңіздің – Барыс жалғау ешбірімізге ешбіріңізге – Табыс жалғау ешбірімізді ешбіріңізді – Жатыс жалғау ешбірімізде ешбіріңізде – Шығыс жалғау ешбірімізден ешбіріңізден – ЕТІСТІК Етістік дегеніміз – заттардың еткен-етпеген істерін көрсететін сөздер. 154 «Бұлт торлады», «күн жауды», «су тасыды». «Бұлт торлама- дый, «күн жаумады», «су тасымады» дейміз. Бұлт, күн, су – зат- тар, «торлады», «жауды», «тасыды» деген сөздер болған істерді көрсетеді. «Торламады», «жаумады», «тасымады» деген сөздер болмаған істерді көрсетеді. «Торлады»-торламады», «жауды – жаумады», «тасыды – тасымады» деген сөздер етістік бола- ды. Етістік болған-болмаған екі түрлі істі көрсеткендіктен екіге бөлінеді. 1. Болымды. 2. Болымсыз. Мұнан басқа етістіктің өзгеше екі түрі бар: 1. Көсемше. 2. Есімше. Дағдыландыру. Оң болымды етістік, оң болымсыз етістік сөз тапқызып жаздыру. ЕТІСТЕР Етістікте он түрлі етіс бар: 1) Сабақты етіс. 2) Салт етіс. 3) Ортақ етіс. 4) Өздік етіс. 5) Өзгелік етіс. 6) Беделді етіс. 7) Ырықсыз етіс. 8) Шағыс етіс. 9) Дүркінді етіс. 10) Өсіңкі етіс. 1. САБАҚТЫ ЕТІС Сабақты етіс дейміз – өткен іске бір нәрсе сабақтаулы болса, мәселен: хат жаздым, шөп шаптым, қармақ салдым дегенде: жаздым, шаптым, салдым – істер. «Хат жаздым» дегенде жазу ісіне хат сабақталып тұр. «Шөп шаптым» дегенде шабу ісіне шөп сабақталып тұр. «Қармақ салдым» дегенде салу ісіне қармақ сабақталып тұр. «Жаздым», «шаптым», «салдым» деген сияқты, нәрсе сабақталатын істі көрсететін сөздерді сабақты етіс дейміз. Дағдыландыру. Қирағат кітабындағы мақаланың бірін алып, соның ішіндегі сабақты етістерді көрсеткізу. 155 2. САЛТ ЕТІС Салт етіс дейміз – өткен іске сабақталып, байланып тұрған һешнәрсе болмаса, мәселен: мен жүрмін, сен тұрсың, ол отыр. Менің жүргеніме, сенің тұрғаныңа, оның отырғанына сабақталып тұрған һешнәрсе жоқ. Ержан күлді, Нұрман жылады, Бірман жүгірді. Ержанның күлгеніне, Нұрманның жылағанына, Бірманның жүгіргеніне сабақталып тұрған һешнәрсе жоқ. «Жүрмін», «тұрсын», «отыр», «күлді», «жылады» «жү- гірді» деген сияқты сабақсыз істі көрсететін сөздерді салт жүктеу/скачать 2,77 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|