Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан



Pdf көрінісі
бет118/157
Дата10.04.2022
өлшемі13,53 Mb.
#30525
1   ...   114   115   116   117   118   119   120   121   ...   157
Байланысты:
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy

43-сурет .
Нерв-бұлшық етжалғағышы /синапсы/:
I

нерв талшығының оқтығы, 
2-невролемма, 3-сарколемма, 4-шван 
торшасыньщ цитоплазмасы, 5-ядро,
6
-нерв үшыньщ бойлама және 
көлденеңтіліндісі, 7, 
8
-алғыжәне 
артқы шептік мембраналар, 9-жалға- 
ғышы саңлауы, 
10
-митохондриялар,
I I
-  жалғағышы көпіршіктері,
12
-ет торшасыньщ ядросы,
13-миофибрилла
тармақтары ет талшықтары мембранасын ойыстырып, онда көптеген 
қыртыстар пайда болады. Атқарушы мүшелерде орналасқан осы мем- 
брананы артқьі шептік мембрана дейді. Алдыңғы және артқы шептік 
мембраналар арасында мөлшері 50 нм шамасында синапстық саңлау 
орналасады.
Сонымен аксон ұшы бұлшық ет мембранасының арнаулы айма- 
ғымен көптеген ойыстар мен қатпар жасай түйіседі. Ет талшығының 
осы синапс түзуге қатысатын аймағын шеткей өрекет табақшасы деп 
атайды.
243-сурақ.  Синапстар қалай жіктеледі жэне олардың әрекеті қалай 
атқарылады?
Синапс орналасу орнына қарай орталық жөне шеткей, қызметіне 
қарай - қоздырғыш жөне тежеуші, өрекет механизміне қарай - химия- 
лы к,  электрлік,  аралас,  бөлетін  медиаторлар  табиғатына  қарай  - 
холинэргиялық жөне адренэргиялық болып бөлінеді.
Адам мен жоғары сатыдағы жануарлар ОНЖ-дегі синапстық аппа- 
раттың көпшілігі химиялық жолмен өрекет ететін синапстарға жата- 
ды.  Олардың синапстық сандауы кең (10-20 нм), сондықтан әрекет 
потенциалыньщ алдыңғы шептік мембранадан артқы шептік мембра- 
наға өтуіне кедергі көп болады. Мұндай синапста тітіркеніс медиатор 
көмеіімен беріледі. Тітіркеніс аксон бойымен пресинапстық мембра- 
наға жеткенде үйексіздену процесі жүріп, көпіршіктердегі медиатор 
экзоцитоз нөтижесінде синапстық сандауға бөлінеді. Медиатор бөліну 
үшін аксон ұшында кальций иондары болу керек.  Бөлінген медиа­
тор артқы шептік мембрананың рецепциялық белоктарымен байла- 
нысып, оньщ натрий иондарына  өтімділііін артгырады. Натрий ион- 
дарының синапс  саңлауынан  артқы  шептік мембрана арқылы  өтуі
229


нәтижесінде үйексіздену процесі жүріп,  қоздырушы постсинапстық 
потенциал (Қ П С П ) туындайды да, тітіркеніс атқарушы қүрылымға 
беріледі. Бүл процесті қамтамасыз ететін медиаторлар: ацетилхолин, 
норадреналин, глутамин және аспарагин қышқылдары, глицин, гам- 
ма-аминді май қышқылы т.б.
Орталық синапстардың (нейронаралық синапстар) нерв - ет си- 
напстарынан ерекшелігі, олардың көпшілігі тежеуші синапсқа жата- 
ды.  Демек,  оларда  бөлінген  медиаторлар  гиперүйектену  процесін 
жүргізіп, тежеуші постсинапстық потенциал (ТПСП) тудырады, өздері 
жанасқан нерв торшаларының белсенділігін басады.
Электрлік жолмен өрекет ететін синапстар қарапайым нерв жүйесі 
төн жануарларда — омыртқасыздарда кездеседі. Алайда олар сүт қорек- 
тілер,  тіпті приматтар миында да кездеседі.  Құрсақтық даму бары- 
сында олардың саны кеми түседі.
Элекгрлік синапстарда синапстық саңлау тар  (2-4 нм) келеді жөне 
оны  белоктан  қүралып,  ерекше  арналар  түзетін  көпіршелер  қиып 
өтіп отырады. Бүл арналар арқылы бейорганикалық иондар мен май- 
да молекулалар оңай өтеді.  Осымен байланысты мүндай синапстарда 
электрлік кедергі томен (мардымсыз) болып,  пресинапстық потен­
циал постсинапстық мембранаға оңай, өшпей өтеді.
ОНЖ -де электрлік синапстар аз болғанымен,  олар жүрек етінде, 
ішкі  ағзалардың бірыңғай салалы еттерінде,  эпителийлі және безді 
үлпаларда көптеп кездеседі.
Химиялық жөне электрлік синапстар бір-бірінен көптеген функ- 
ционалдық қасиеттерімен ерекшеленеді.
1. Х имиялық синапстарда тітіркеністің бөгелу мерзімі 0,2-0,5 мс 
құраса, электрлік синапстарда бөгелу қүбылысы болмайды.
2. Х имиялық синапстарда тітіркеніс бір бағытта - пресинапстық 
мембранадан постсинапстық мембранаға өткізілсе, электрлік  синап- 
ста ол көбінесе қос бағытта өткізіледі.
3.  Х имиялық  синапстар  постсинапсты қ  қүрылымдарда  қозу 
процесін де,  тежелу  процесін де тудырады,  ал  электрлік синапстар 
тек қана қозу процесін тудырады.
4. Химиялық синапстарда, электрлік синапстармен салыстырған- 
да, өрекет ізі жақсы рақ сақталады.
5. Химиялық синапстар, электрлік синапстармен салыстырғанда, 
температура ауытқуларына сезімтал келеді.
Жануарлардьщ эволюциялық даму деңгейіне байланысты бір ней- 
рондағы синапстар саны бірден бірнеше мыңға дейін аутқуы мүмкін. 
Мысалы, теңіз тышқаны миының қыртысының 1  г массасында 4 1 0 11 
шамасында синапс болса, адам миында бүл көрсеткіш 110,8-ге жетеді.
230


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   114   115   116   117   118   119   120   121   ...   157




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет