Aбaй aтындaғы Қaзaқ ұлттық педaгогикaлық универcитеті

 
9 
 
 
 
 
 
1  ЕРТЕГІЛЕРДІ  ЛИНГВОМӘДЕНИ  ЖӘНЕ  КОГНИТИВТІК 
АСПЕКТІДЕ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ 
 
1.1  «Ғаламның  тілдік  бейнесі»  мен  «ғаламның  концептуалды 
бейнесінің» арақатынасы  
Қазіргі  тілтаным  ғылымында  объективтік  дүниенің  айқындалу 
мәселесі, көп жағдайда, екі әлемнің іріктеліп сәйкестендірілуі түрінде көрініс 
табады: ғаламның концептуалдық бейнесі мен ғаламның тілдік бейнесі және 
оларға қатысты ғаламның мәдени бейнесі де келтіріліп жататыны белгілі. Бұл 
жіктелімдер  тілдің  іргелі  қасиеттеріне  негізделеді:  антропоөзектік  және 
жүйелілік.  Жалпы,  «ғалам  бейнесі»  термині  XIX  ғасырдың  аяғы  мен  XX 
ғасырдың басында физика ғылымының аясында пайда болған. Бұл терминді 
алғаш  рет  ғылыми  қолданысқа  енгізген  ғалымдар  Г.Герц  пен  М.Планк 
табиғаттың  нақты  заңдылықтарын  айқындайтын  физикалық  ғылыммен 
қалыптастырылатын  «әлем  бейнесі»  ретіндегі  ғаламның  физикалық  бейнесі 
деп түсінген [1]. 
Кез  келген  ұлттың  болмыс-тіршілігі,  мәдениеті,  танымы  мен  ойлауы 
т.б.  тіл  арқылы  көрініс  табатыны  белгілі.  Осыған  орай,  адамзат 
жаратылысының,  сондай-ақ  ұлттық  мәдениеттің,  танымның  бір  бөлігі  – 
ертегілерді танымдық тұрғыдан талдау оның терең этнотанымдық табиғатын 
ашуға мүмкіндік береді. Тілді когнитивтік тұрғыдан зерттеу қазіргі  қазақ тіл 
білімінің  өзекті  мәселелері  қатарынан  табылып,  адамзат  баласы  ақиқат 
болмыстың  ғалам  бейнесін  қалай  сипаттайды,  ұлттық  дүниеге  қатысты  ой-
пайымдаулары  негізінде  менталды  танымдары  қалай  пайда  болады  секілді 
сұрақтардың  шешімі  когнитивтік  лингвистика  ғылымының  негізгі  мақсат-
міндеті  болып  саналады.  Когнитивтік  лингвистиканың  ғылым  ретінде 
қалыптасуы  В.фон  Гумбольдт,  Э.Сепир  идеяларынан  бастау  алып,  қазақ  тіл 
білімінде Ә.Т.Қайдар, Е.Жанпейісов, Ж.А.Манкеева, Н.Уәли, Қ.Жаманбаева, 
З.К.Ахметжанова,  С.К.Сәтенова,  Р.Шойбеков,  Қ.Рысберген,  Қ.Есенова,  т.б. 
ғалымдардың зерттеу еңбектерінде қарастырылды.  
Орыс ғалымы Б.А.Серебренниковтың пікірі бойынша: «Ғалам бейнесі – 
үлгі, бейне, бір жағынан қарағанда, адамнан тыс дүниенің интерпретациясы, 
ал екінші бір қырынан, ол сол дүниенің бір бөлігі... Бұл адаммен жасалатын 
бейне,  онда  тек  ғалам  ғана  суреттелмейді,  сонымен  қатар  сол  бейнені 
жасаушы адамның өзі де сипатталады»  [2]. Яғни, ғалам бейнесі дегеніміз – 
ақиқат  болмыстың  тек  көшірмесі  емес,  ол  қоршаған  ортаның  бейнелі  түрде 
берілуі,  ал  мұндай  жағдайда,  әдетте,  нысанның  кейбір  белгілері  берілмей 
қалып, тек маңызды деп саналатындары ғана таңбалатыны сөзсіз.  
Ғаламды  «көрсетуші  және  қалыптастырушы»  адам  дүниенің  жалпы 
бейнесін жасайды, ал ол өз кезегінде, тәжірибенің танымдық әсерін білдіреді 

 
10 
 
[3]. Осы тұрғыдан келгенде, В.Н.Топоровтың пайымдауынша, дүниені: «адам 
және  олардың  өзара  әрекеттестігінің»  ортасы  деп  ұғыну  қажет;  ғалам 
адамның өзі және ортасы жайындағы ақпарат өңделуінің нәтижесі. Бұл ретте, 
өте жиі «адам» құрылымдары мен схемалары қоршаған ортаға, сипатына әсер 
етіп, олар тілде антропоөзектік ұғымдар арқылы жүзеге асады және дәл сол 
ұғымдардың жиынтығы ғаламның концептуалдық бейнесін құрайды» [4]. 
Ғаламның  концептуалды  бейнесі  идеалды,  менталды  құрылым  болып 
табылады  және  ол  тілдік  мағыналар  мен  құрылымдарды  терең  талдауға  алу 
нәтижесінде  ғана  талданып  көрініс  береді.  Өз  кезегінде,  аталған 
лингвистикалық  талдау  тілдің  белгілі  бір  концептілер  жүйесімен  сәйкес 
келетінін  ескеру  қажет.    Бұл  концептілер  арқылы  тіл  иелері  қоршаған  орта 
туралы    ақпарат  ағынын  қабылдап  құрылымдайды,  жіктейді,  өзгертеді  т.б. 
үдерістерді жүзеге асырады.  Сондықтан да тіл әрбір адам өмірінің маңызды 
бір  бөлігін  құрап,  тұрмыс-тіршілігінде  үлкен  рөл  атқарады.  Адам  өзін 
қоршаған  ортада  тіл  арқылы  жүзеге  асырады  және  тіл  арқылы  әлемді 
меңгереді. Ғаламның жалпы бейнесі адам баласымен ғаламның тілдік бейнесі 
арқылы  «игеріліп»:  «...тіл  бірліктері  тіл  құрылымының  элементтері  ретінде 
қарастырылуы  тиіс,  ал  тілдің  бүкіл  құрылымы  дүниенің  құрылымымен 
сәйкестендірілуге  келеді...;  ғалам  бейнесі  адамның  дүние  жайындағы 
білімдерінің  жиынтығы  ретінде  тілдегі  ғалам  бейнесімен  теңдестірілуі 
мүмкін, яғни ғаламның тілдік бейнесімен» [5]. 
Ғаламның  тілдік  бейнесі  белгілі  бір  тілдік  ұжымның  қарапайым 
санасында тарихи тұрғыда қалыптасқан қоршаған орта концептуалдануы мен 
категориялануының амалы болып саналады. Ғаламның тілдік бейнесі ұғымы, 
жалпы  алғанда,  белгілі  ғалым  В.фон  Гумбольдттың  идеясынан  бастау 
алатыны  мәлім.  Бұл  идея  бойынша,  ғаламның  тілдік  бейнесі  дегеніміз  – 
нақты  бір  ұлттық  тілдің  ішкі  формасы  арқылы  репрезентацияланатын  бүкіл 
тілдік мазмұнның жиынтығы. Ғалымның пайымдауынша: «...әрбір халықтың 
тіліне  біркелкі  субъективтік  бастама  әсер  етеді,  яғни  әрбір  тілде  өзіндік 
көзқарас,  дүниетаным,  әлем  көрінісінің  жүйесі  болады;  сондықтан  да  кез 
келген  тіл  өзіне  тиісті  халық  шеңберінде  ғана  сипаттайды  және  бұл 
шеңберден басқа ортаға ауысқан жағдайда ғана шығуға болады» [6].  
Ал  лингвистикалық қатыстылық гипотезасын қалыптастырушылардың 
пікірі  бойынша,  ғаламның  тілдік  бейнесі  мәселесі  төмендегідей  шешімін 
тапқан: «Ақиқат әлем белгілі бір қоғамның тілдік нормаларына сәйкес санаға 
қатыссыз  құралады,  себебі  біз  ақиқат  болмысты  көреміз,  естиміз,  өздігінше 
қабылдаймыз  және  ол  сол  қоғамның  тілдік  нормаларына  тәуелді  емес»  [7]. 
Біздің  ойымызша,  ғалам  бейнесі  –  рухани  (идеалды,  менталды,  ділдік) 
құрылым  және  ол  тілде  емес,  санада  орын  алады.  Ал  тіл  өзінің  сөйлеу 
құрылымдары арқылы ғалам бейнесін объективтендіріп,репрезентациялайды 
және  бұл  құрылымдар  барлық  жағдайда  ой  құрылымдарын  толық  бере 
алмайды.  Өз  кезегінде,  тіл  құрылымы  бүкіл  жекелеген  тілдердің  өзіндік 
ерекшеліктерімен  бірге  ғаламнан  гөрі  сана  құрылымына  жақын  болады  деп 
есептейміз 
және 
ғаламның 
белгілерімен 
емес, 
негізінен 
өзінің 

 
11 
 
коммуникативтік  міндетімен,  яғни  сөйлеушіден  тыңдаушыға  мағына 
жеткізуші транслятор қызметімен айқындалады.  
Кез  келген  тіл  ғаламның  ұйымдастырылуы  (концептуалдануы)  мен 
қабылдануының белгілі бір амалын көрсетеді. Ондағы бүкіл мағыналар тұтас 
көзқарастар  жүйесін  құрап,  сол  тіл  иелері  үшін
 
міндетті  ұжымдық 
философияға  айналады.  Бұл  ретте,  сол  тілге  тән  ақиқат  болмысты 
концептуалдаудың  амалы,  бір  жағынан,әмбебап  болады,  ал  екінші  бір 
қырынан  ,ұлттық  ерекше  сипатқа  ие  болып  келеді,  себебі  түрлі  тіл  иелері 
ғаламды  өз  тілдері  арқылы  түрліше  қабылдайды.  Көп  жағдайда,  ғаламның 
тілдік  бейнесі  «қарапайым,  аңғал»  болып  саналады,  өйткені  «ғылыми» 
бейнеге 
қарағанда 
маңызды 
қатынастар 
тұрғысынан 
көптеген 
айырмашылықтары  бар.  Алайда,  қарапайым  және  аңғал  деп  саналатын 
көріністері  соншалықты  қарабайыр,  жай,  оңай  емес,  керісінше  ғылыми 
көзқарастарға  қарағанда  кей  жағдайда  өте  күрделі,  қызықты  болып  келетіні 
де белгілі.  
Ғаламның  тілдік  бейнесі  концепциясын  қабылдау  барысында,  біздің 
ойымызша,  мына  қағиданы  мойындау  қажет:  тіл  жекелеген  санадан  үстем 
болады  және  өзінің  формасымен  сол  тілде  сөйлеушілердің  барлығына 
объективтік дүние құрылысының жалпы белгілерін таңып міндеттейді. Яғни, 
тіл өзіндік формасы арқылы сөйлеушілер санасына өздері өмір сүріп жатқан 
әлемнің  портретін  жүктейді  (Никитин В.М.,  Караулов  Ю.Н.,  Почепцев  Г.Г., 
Лосев А., Маковский М.М., т.б.). Тіл арқылы сөйлеу ақиқат болмыстан басқа 
да  көптеген  ғаламдарды  суреттейді.  Бірақ  олар  ақиқат  болмыс  әлеміне 
қатысты  бағаланып  сәйкестендіріледі.  Белгілі  бір  халықтың  фантазиялық 
менталитет  үрдісі  (мифтер,  аңыздар,  ертегілер)  сол  елдің  мәдениеті  мен 
қоршаған  ортасынан  гөрі,  нақты  бір  тілдің  формалды  құрылымымен 
айқындалады. 
С.Г.Тер-Минасованың пайымдауынша, «ғалам бейнесінің» анықтамасы 
адамның  физикалық  қызметіне  және  оның  дүниені  қабылдауының 
физикалық тәжірибесіне қатысты емес [8]. Сондықтан да Е.С.Кубрякованың 
пікірі  бойынша:  «Ғалам  бейнесі  анықтамсының  ең  дұрысы  оны  бастапқы 
жаһандық  ғалам  бейнесі  деп  түсінген  жөн.  Ол  тіл  иелерінің  түйсігіндегі 
ғаламның  ең  бір  маңызды  қасиеттерін  репрезентациялайды  және  адамның 
бүкіл рухани белсенділігінің нәтижесі болып  табылады»  [9]. Алайда, біздің 
ойымызша,  адамның  рухани  және  физикалық  қызметтерін  бір-бірінен 
ажыратып  көрсетуге  болмайды,  себебі  адам  өмірінің  бір  қырын  екінші  бір 
жағынан тыс қарастыруға келмейді.   
«Ғалам бейнесінің» тағы бір анықтамасын М.Хайдеггер ұсынған. Оның 
көзқарасы  бойынша:  «...  «бейне»  дегенде,  ең  алдымен  біз  бір  нәрсенің 
суретін  елестетеміз.  Ғалам  бейнесі  дүниенің  суреті  емес,  ол  дүниенің  сурет 
түріндегі  түсінігі.  Ғалам  бейнесі  кеңістіктік,  уақыттық,  сандық,  этикалық 
және т.б. параметрлер арқылы көрініс беруі мүмкін. Олардың қалыптасуына 
тіл,  салт-дәстүр,  табиғат,  жертарап,  тәрбие, оқыту  және  басқа да  әлеуметтік 

 
12 
 
факторлар  әсер  етеді»    [10.].  Сонымен,  ғалам  бейнесі  екі  түрлі  іс-әрекет 
нәтижесінде жасалады: 
- 
адамның  өмірлік  қызметінің  негізінде  болатын  ғалам  бейнелерін 
ұғыну,  объективтендіру, заттандыру, экспликациялау; 
- 
жүйелі  сипаттағы  арнаулы  рефлексия  барысында  жүзеге 
асырылатын жаңа бейнелерді әзірлеу шығармашылығы, жасампаздығы. 
Ғалам  бейнесінің  қызметтері  табиғаттан  және  адам  өмірінің 
қызметіндегі  дүниетаным  ұстанымдарынан  туындайды.  Дүниетанымның  екі 
негізгі  базистік  қызметі  болады:  интерпретативтік  (дүниетанымды  жүзеге 
асырушы)  және  осыдан  туындайтын  тұрақтылық  қызметі  (дүниеде  бағыт-
бағдар  сілтеуші,  адам  қызметінің  әмбебап  бағыт-бағдары).  Аталған 
қызметтерді  ғалам  бейнесі  де  атқарады.  Олардың  көмегімен  адамның 
ғаламға,  табиғатқа,  басқа  адамдарға,  осы  әлем  мүшесі  ретіндегі  өзіне  деген 
көзқарастары  мен  қарым-қатынастары  қалыптастырылып,  мінез-құлық 
нормалары бекітіледі.  
Ғалам бейнесі екі қарама-қарсылық синтезінен тұрады: соңы және соңы 
жоқ. Өйткені адамның өмірлік тәжірибесінің аяқталуы, соңы болады, ал адам 
тәжірибесінің  үдерісінде  қалыптасатын  ғалам  бейнесі  үздіксіз,    соңы  жоқ 
құбылыс. Сондықтан да соңы бар адамның аяқталмайтын,соңы жоқ үздіксіз 
ғаламмен қатынасының нәтижесінде ғалам бейнесі жасалады және онда осы 
екі негізгі белгі көрініс табады. Адамзаттың тарихи дамуы барысында ғалам 
бейнесінің белгілері айқындала түседі [11]. 
Осымен  байланысты  бүкіл  адамзатқа  тән  ғаламның  әмбебап  бейнесін 
айқындап  көрсетуге  болады,  алайда  ол  тым  абстрактілі  сипатқа  ие  болып 
келеді.  Мәселен,  барлық  адамдарға  мынадай  бинарлы  тіресімдер  белгілі:  ақ 
пен  қара,  бірақ  бір  халықтар  үшін  ақ  жағымды  бастама  –  өмірмен 
теңестірілсе, ал қара – жағымсыз ,өлімнің белгісі, басқа бір халық үшін бұл 
керісінше  мағына  білдіреді,  мысалы,  қытайлықтарда.  Кез  келген  халықтың 
түсінігінде  жаман  мен  жақсы,  белгілі  бір  нормалар  мен  құндылықтар 
жайында өз пайымдаулары болады, бірақ олар түрлі болуы заңды құбылыс.  
Осыған  орай,  ғалам  бейнесі  дегенде  біз  оны  ғаламның  айнадағыдай 
көрінісі деп айта алмаймыз, себебі ,ол интерпретация, бір біріне ұқсамайтын 
жекелеген  субъектілермен  жүзеге  асырылатын  ғаламның  түсіндірмесі. 
Сондықтан  да,  ғалам  бейнесі  –  үдемелі  құбылыс  деген  қорытынды  жасауға 
болады:  ол  үнемі  даму  барысында  болып,  тұрақты  түрде  нақтыланып 
отырады,  ғалам,  тіл,  мәдениет  және  тұтас  адамзат  дамуына  орай  жаңа 
ұғымдар мен көріністер пайда болып тұрады.  
Ғалам  бейнесінің  адам  тілінде  берілу  мәселесін  зерттеуде,  әдетте, 
қарапайым  үштағаннан  бастайды:  ақиқат  болмыс  және  бұл  қоршаған 
ортаның  адам  миында  көрініс  табуы,  көрініс  нәтижелерінің  тіл  арқылы 
берілуі. Бұл ретте, алдын ала адам ақиқат болмысты дұрыс көрсетеді және ол 
тілде  де  солай  дұрыс  беріледі  деген  болжам  жасалады.  Ал,  іс  жүзінде  бұл 
үдерістер  әлде  қайда  күрделі  әрі  қиын.  Ең  алдымен,  адам  баласы  қоршаған 
ортаны  жан-жақты,  толығымен  және  тұтас  күйінде  айқындай  алмайтынын 

 
13 
 
ескеру  қажет.  Қоршаған  ортаны  танып  білу  үдерісі  кей  жағдайда  өте  ұзақ 
уақыт аралығында жүзеге асатыны белгілі.  
Адамның  танымдық  аппаратының  құрылымы  нысанның  бүкіл 
күрделілігін  идеалды  формада  толық  әрі  бір  мезетте  беруге  бейімделмеген. 
Таным үдерісінің тағы бір ерекшелігі – адамның қоршаған ортаны танып білу 
нәтижелері үнемі бір деңгейде бола бермейді. Осымен байланысты біршама 
шектеулер  болады  және  олар  адамның  жасына,  өмірлік  тәжірибесіне,  адам 
қызмет  ететін  саласына,  кәсібіне,  білім  деңгейіне,  белгілі  бір  нәрселерді 
қабылдау  қабілеттеріне,  т.б.  көптеген  себептер  мен  факторларға  тәуелді 
болып келеді. Жеке тұлғалар арасында тілдесім тек тілдік таңбалар мен тілдік 
құрылымдарда  жалпыға  ортақ  мағыналар  болған  жағдайда  ғана  орнатылуы 
мүмкін.  Бұл  дегеніміз  –  тілдегі  кейбір  ортақтық  тұстар  ақиқат  болмыстың 
нақты таным деңгейінің үстінде орналасатынының белгісі. Мұндай ортақтық 
рөлін  сөздердің  жалпы  мағыналары  атқарады.  Себебі,  сөйлеу  барысындағы 
айтылған жеке сөздің бүкіл сипаты онымен шектелмейді. 
Осы  тұрғыдан  келгенде,  ол  сөз  тек  қоздырғыш,  итермелеуші  рөлін 
атқарады.  Яғни,  ол  сұхбаттасушыға  сөз  болып  жатқан  затты  түсінуге 
мүмкіндік  туғызатын  жалпы  дифференциалды  белгілердің  жиынтығын 
келтіруге ықпал етеді. Таңба сөздің ақиқат болмыс элементіне деген қатынас 
ретінде ерекше формада – атау формасында көрініс табады. Сөздің дыбыстық 
жағы  материалды,  сезім  арқылы  қабылданатын  негіз  болып  табылады  және 
сол арқылы сөз екінші сигналды жүйенің сигналы ретінде қоршаған ортаны 
суреттеу қызметімен тығыз байланысқа түседі [12]. 
Қоршаған  орта  құбылыстары  мен  олардың  арасындағы  тұрақты 
байланыстарды  көрсетуге  тек  адамның  миы  ғана  қабілетті.  Танымдық 
жұмыстардың  нәтижелері  ұғымдар  арқылы  тіркеледі,  өйткені  өз  алдына 
дыбыстық  кешендер  ештеңе  білдірмейді.  Дыбыстық  кешендер  бір  ғана 
мақсатпен  айтылады:  тыңдаушы  сол  дыбыс  кешені  арқылы  затты  немесе 
оның белгісін (сапалық немесе үдерістік) тануы тиіс. Осымен байланысты бір 
ғана түсінік айқын – бұл мақсатты жүзеге асыру үшін тыңдаушы санасында 
орын алатын сол зат жайындағы бүкіл мәліметті беру қажет емес. Таңбалау 
мәні де осында: тыңдаушы дифференциалды белгілердің минимумы арқылы 
да  затты  түсініп  ұғынуы  керек.  Алайда  егер  дыбыстық  кешен  астарында 
белгілі  бір  мағына  болмаса,  тыңдаушы  ешнәрсе  ұғынбас  еді.  Әрқашанда 
адамдармен  орнатылатын  қатынас  іс  жүзінде  үнемі  дифференциалды 
белгілер кешеніне сілтеуші рөл атқарады [13.]. 
Тілдік  таңба  жасау  үдерісінің  еңбір  маңызды  кезеңі  оған  мағына  таңу 
болып  саналады.  Бір  белгісі  бойынша  жүргізілген  аталым  үдерісі  таза 
техникалық тілдік амал болып есептеледі. Атау негізіне алынған белгі (сөздің 
дыбыстық формасының жасалуы) заттың бүкіл маңызын, оның барлық басқа 
да  белгілерін  бере  алмайтыны  анық.  Адамдар  тіл  арқылы  белгілі  сөйлем 
санын пайдалануы негізінде түрлі заттар жайындағы білімдерін толықтырып, 
олардың маңызды мән-мағынасын ашады. Бірақ бұл үдерістің өзін сипаттау 
өте  қиын  әрі  күрделі  және  техникалық  тұрғыдан  мүмкін  де  емес.  Тілге 

 
14 
 
қарағанда  ойлау  жүйесі  мазмұны  жағынан  әлде  қайда  бай  әрі  жылжымалы 
болып келеді. Ойлау үдерісінің мәні түрлі көзқарастар мен ұғымдар арасында 
жаңа  байланыстар  орнатуында  болып  саналады,  сол  себепті  де  оған  үнемі 
тұрақты түрдегі «жылжымалылық» құбылысы тән келеді. Ал сөздер ұғымға 
қарағанда  тұрақты,  консервативтілік  сипатқа  тән    және  осы  тұрғыдан 
алғанда, олар ақиқат даму үдерісін нақты әрі дәл бере алмайды  [14]. 
Тіл- адамның ғалам туралы білімдерін қалыптастыратын және олардың 
өміршеңдігінің ең бір маңызды тәсілі. Адам өзінің қызмет үдерісі барысында 
объективтік  дүниені  айқындап,  тілдік  бірліктер  арқылы  таным  нәтижелерін 
тіркейді.  Тілдік  формаларда  берілген  білімдердің  жиынтығы  түрлі 
концепцияларда  түрліше  аталып  жүргені  белгілі:  «тілдік  аралық  әлем» 
(В.И.Абаев),  «ғаламның  тілдік  репрезентациясы»  (Т.М.Дридзе),  «ғаламның 
тілдік үлгісі» (В.Гумбольдт), «ғаламның тілдік бейнесі» (Б.А.Серебренников) 
және  т.б.  Ақиқат  болмыс  көрінісі  ретіндегі  ғалам  бейнесі  мен  ғаламның 
тілдік  бейнесінің  арасында  күрделі  қатынастар  болады.  Біз  жоғарыда  атап 
өткен  болатынбыз,  ғалам  бейнесі  кеңістіктік  (жоғары  –  төмен,  оң  –  сол, 
шығыс  –  батыс,  жақын  –  алыс,  т.б.),  уақыттық  (күн  –  түн,  қыс  –  жаз,  т.б), 
сандық, этикалық ,т.б. өлшемдер арқылы сипатталады.  
Ғаламның  тілдік  бейнесі  ғаламның  арнаулы  бейнелері  қатарында 
тұрмайды  (химиялық,  физикалық  және  т.б.),  алайда  ол  солардың  бастау 
арнасы іспетті және оларды қалыптастырушы. Өйткені адам тілдің көмегімен 
ғана ғаламды да, өзін де түсіну қабілетіне ие бола алады. Яғни, тілде жалпы 
адамзаттық та, сондай-ақ ұлттық та қоғамдық-тарихи тәжірибенің көмегімен 
сақталады.  Ұлттық  тәжірибе  тілдің  ерекшеліктерін  барлық  деңгейлерінде 
айқындайды.  Тілдің  ерекшеліктеріне  орай  сол  тілде  сөйлеушілердің 
санасында белгілі бір ғаламның тілдік бейнесі пайда болады да, сол арқылы 
адам ғаламды танып ұғынады.  
Осы тұрғыдан келгенде, тілдің мазмұндық жағында сол этностың ғалам 
бейнесі  орын  алады  және  ол  бүкіл  мәдени  стереотиптердің  іргетасы  болып 
саналады.  Оларға  талдау  жүргізу  нәтижесінде  ұлттық  мәдениеттердің 
өзгешелігін,  әлемдік  мәдениет  деңгейінде  олар  қалайша  бір-бірін 
толықтыратынын  түсінуге  болады.  Бұл  ретте,  егер  барлық  сөздердің 
мағыналары  мәдени  ерекшелікке  ие  болған  жағдайда  мүлдем  мәдени 
айырмашылықтарды зерттеуге мүмкіндік болмас еді. Сондықтан да, мәдени-
ұлттық  аспектіні  қарастырғанда  тілдік  бірліктердің  әмбебап  қасиеттерін  де 
есепке  алған  жөн  деп  санаймыз.  Тіл  үнемі  адамның  мәдениеттегі 
болмысында  үстемдік  танытады,  сол  себепті  де  XIX  ғасырдан  бастап 
(Я.Гримм, Р.Раек, В. Гумбольдт, A.Потебня) осы күнге дейін тіл білімінде тіл 
мен  мәдениет  сабақтастығы,  өзара  әрекеттестігі,  тығыз  байланыстылығы 
мәселесі өз өзектілігін жоғалтқан жоқ.  
Тіл  біліміне  «ғаламның  тілдік  бейнесі»  терминінің  енгізілуі  тілді 
белгілі бір қауымдастықтың ғалам жайындағы бүкіл көзқарастары мен білім 
кешенін тіркеу және сақтау тұрғысынан зерттеуді меңзейді. Ғаламның тілдік 
бейнесін  «тілде  тіркелген  ғалам  туралы  білімдердің  жиынтығы  және  жаңа 

 
15 
 
білімдерді  интерпретациялау  мен  алудың  амалы»,  -  деп  түсіну  дәстүрі 
қалыптасқан  [15].  Профессор  Ж.А.Манкеева  танымдық  лингвистиканың 
анықталуға  тиіс  бірнеше  мәселелері  мен  сұрақтары  бар  екенін  айта  келіп: 
«Оның  негізгісі  –  тілдің  қызметіне  қатысты  «ғаламның  тілдік 
бейнесі»...Шындықтың  тілдік  бейнеленуінің  ерекшелігі  неде?  Адам  дүниені 
жалпы  адамзаттық  және  ұлттық  қоғамдық-тарихи  тәжірибе  негізінде 
бейнеленген  тіл  арқылы  таниды.  Сонда  ұлттық  тәжірибе  тілдің  ерекшелігін 
анықтап, соның негізінде, сол тілде сөйлеушінің санасында, соған сай өзіндік 
дүниенің тілдік бейнесін жасайды», - деп көрсетеді [16]. 
Шын мәнінде де, әрбір ұлт тілінің негізінде сол ұлттың ғасырлар бойы 
жинақталған  білім  қоры,  ділі  жатады.  Бұл  ретте,  тіл  қоршаған  ортаны  жай 
ғана көрсетіп емес, бейнелеп береді. Сол себепті де В.фон Гумбольдт: «Түрлі 
тілдер  –  бір  заттың  түрліше  аталуы  емес,  түрлі  дүниетаным  нәтижелері»,  - 
деп  пайымдайды  [6,  349  б.].  Осымен  байланысты,  академик  Ә.Қайдар  өзі 
мектебін  қалыптастырған  этнолингвистика  саласы  жайында:  «...этностың 
инсандық һәм дүнияуи табиғатын тереңінен танып білу үшін басқа емес, тек 
тіл  феноменінің  өзіне  ғана  тән  ғажайып  мүмкіншіліктері  мен  қазына 
байлығын зерделеп зерттеуді мақсат ететін ғылым», - деп көрсетеді [17]. 
Ғаламның  тілдік  бейнесі  феноменін  зерттеген  ғалым  В.А.Маслова: 
«Ғаламның  тілдік  бейнесі»  термині  дегеніміз  –  метафора,  себебі  белгілі  бір 
адамдардың  ұлттық  бірлестігінің  бірегей  қоғамдық-тарихи  тәжірибесі 
тіркелген ұлттық тілдің өзгеше ерекшеліктері сол тіл иелері үшін объективтік 
түрде бар ғаламнан басқа қайталанбас ғалам бейнесін жасамайды, тек ұлттық 
маңызы  бар  заттар,  құбылыстар,  үдерістердің  айрықша  реңкі  бар  ғаламды 
бейнелейді.  Және  ол  сол  халықтың  ұлттық  мәдениеті  мен  өмір  салтымен 
тығыз  байланысты  болып  келеді»,  -  деп  тұжырымдайды  [18].  Ғаламның 
тілдік  бейнесі  уақыт  өте  сана  мен  мәдениет  дамуының  деңгейіне  орай 
өзгереді. 
Осымен  байланысты  профессор  Ж.А.Манкеева  тілдік  таңбаларға 
анықтама  беруде  былай  келтіреді:  «Олар  –  ұлттық  болмыс-бітімін,  дүниеге 
көзқарасын, рухани-мәдени құндылықтарын, әлеуметтік мәнін ұлттық таным 
қорында  жинақтаған  тілдік  таңбалар.  Себебі  қазақ  ұлты  да  басқа  ұлттар 
секілді 
ғасырлар 
бойы 
жинақталған 
ой-тәжірибесін, 
даналығын, 
дүниетанымдық  көзқарастарын,  салт-дәстүрін,  т.б.  тілінде  көрсете  білген. 
Олар халық өмірінің, тұрмысының, мәдениетінің ортақ сипаты ретінде тұтас 
құрылымдық  жүйе  құрайды.  Ал  адамзат  үшін  ақиқат  дүние  біреу 
болғанымен,  оны  түсіну,  тану,  сол  дүниенің  біртұтас  бейнесін  санада 
қалыптастыру  әрекеттері  әр  адамда,  әр  ұлтта  әртүрлі  деңгейде,  сан  алуан 
интерпретацияда  беріледі.  Сондықтан  тіл  иесінің  ой-өрісіне,  дүниені  тұтас 
(концептуалды)  таныған  жан  әлеміне  байланысты  дүниенің  танымдық 
бөлшектері тілде өзінше көрініс табады. Сөйтіп, тіл иесі танымдық ойын өз 
тілінде сақталған дүние бейнесіне сәйкес танытуға тырысады» [19]. 
Сонымен, ғаламның тілдік бейнесі бір бірімен тығыз байланысты, бірақ 
екі түрлі идеядан тұрады: 

 
16 
 
1)  жалпы  адамзаттық  және  ұлттық  сипаты  бар  қоғамдық-тарихи 
тәжірибе идеясы; 
2)  әрбір тіл өз ғалам бейнесін жасап суреттейді. 
Ғаламның тілдік бейнесі дегеніміз – дүниені концептуалдаудың белгілі 
бір  амал-тәсілі  және  сол  бір  тілдік  ұжымның  қарапайым  санасында  тарихи 
қалыптасып,  ғалам  жайындағы  көзқарастар  жиынтығының  тілдегі  көрінісі. 
Яғни  халық  мінез-құлқын,  жалпы  сипатын  ашу  дегеніміз  –  әлеуметтік-
экономикалық  құрылым,  өмір  сүру  салты,  болмыс-тіршілігі,  өмір  сүру 
жағдаяттарының  т.б.  ықпалынан  тарихи  тұрғыда  қалыпастырылған  ең 
маңызды  әлеуметтік-психологиялық  белгілерін  айқындау  болып  табылады. 
Халықтың  ұлттық  тұрмыс-тіршілігінің  қалыптасуына  табиғи  жағдайлар, 
өсімдік және жан-жануарлар әлемі әсер етіп, өз кезегінде олар айналысатын 
еңбек түрін, салт-дәстүр мен әдеп-ғұрыптар жүйесін айқындайды.  Ғаламның 
тілдік бейнесі  – түрлі тілдік құралдар көмегімен жүзеге асырылатын ақиқат 
болмыстың тұтас, жүйелі бейнеленуі. 
Сонымен,  антропоөзектік  парадигма  аясында  В.фон  Гумбольдт, 
Э.Сепир,  Б.Уорф,  А.Потебня  зерттеулерінің  нәтижесінде  пайда  болған 
«мәдениет», «когнитация», «концептуалдау», «когнитивтік негіз», «концепт», 
«ғаламның 
концептуалды 
бейнесі», 
«ғаламның 
тілдік 
бейнесі», 
«менталдылық»,  «менталитет»,  т.б.  ұғымдар  аса  маңыздылыққа  ие  болып 
келеді. Адамның қоршаған дүниені игеруі нәтижесінде пайда болған білімдер 
белгілі  бір  топтарға  бөлініп,  когнитивтік  негізді,  базаны  құрайды.  Ақиқат 
болмысты  концептуалдау  үдерісінде,  яғни  нақты  бір  тілдің  категориялары 
мен  стереотиптері,  белгілі  бір  үлгілері  негізінде  құрастырылатын  ғалам 
жайындағы  білімдердің  интерпретациялары  мен  қайта  өңделуі  нәтижесінде 
ғаламның концептуалды бейнесі қалыптастырылады.   
Лингвистикалық  зерттеу  еңбектерінде  төмендегі  терминдер  синоним 
ретінде  қолданылатыны  белгілі:  «концептуалды  жүйе»,  «ғаламның 
концептуалды  үлгісі»,  «концептосфера»,  «ғаламның  менталды  бейнесі». 
Сайып  келгенде,  бұлардың  барлығын  біріктіріп  отырған  бір  ғана  сәйкестік: 
«...концептілер  жүйесі.  Бұл  концептілердің  мазмұндық  мәні  индивидтың 
ақпаратын  (шынайы  немесе  жалған  болсын)  айқындайды  (оның  ғалам 
жайындағы  ойы,  білімі,  болжамы,  елесі,  т.б.)»  [20].  Ал  ғаламның 
концептуалды бейнесі «аялық білімдермен, этномәдени, әлеуметтік ортамен, 
ұрпақтан  ұрпаққа  беріліп  келе  жатқан  сол  лингвомәдени  қауымдастықтың 
жинақталған құндылықтар тәжірибесімен» айқындалады [21]. 
Біздің  ойымызша,  «ғалам  бейнесі»  мен  «ғаламның  концептуалды 
бейнесі»  ұғымдарын  да  аралас  қолдану  дұрыс  емес.  Бірақ  кейбір 
ғалымдардың  бұл  ұғымдарды  ажыратып  беру  талпыныстары  да  түсініксіз. 
Мәселен,  А.Е.Щербинина  ғалам  бейнесін  «адамның  ғалам  және  өзі 
жайындағы  көзқарастары»,  -  деп  анықтайды  да,  ал  ғаламның  концептуалды 
бейнесін  «адамның  көзқарастары  негізінде  қалыптасқан  ұғымдар  арқылы 
бейнеленетін  ақиқат  шындық»,  -  деп  көрсетеді  [22].  Тіл  зерттеушісі 
А.Д.Хуторянская  былай  деп  жазады:  «Ғалам  бейнесі»  мен  «ғаламның 

 
17 
 
концептуалды  бейнесі»  синонимдер  және  біріншісінің  қолданыс  жиілігі 
жоғарырақ.  «Ғаламның  концептуалды  бейнесі»  негізінен  философияда 
қолданылады.  Ал  психологияда  бұл  терминнің  эквиваленті  ретінде  «ғалам 
бейнесі» ұғымы пайдаланылады» [23]. 
Аталған  мәселеге  арналған  классикалық  зерттеулерде  ғалам  бейнесі 
мен  ғаламның  концептуалдық  бейнесінің  анықтамалары  сәйкес  келеді. 
Мысал ретінде мынадай анықтамаларды келтіруге болады: «Ғалам бейнесі – 
адамның  өзін  қоршаған  орта,  объективтік  шындық  жайындағы  көзқарастар 
жиынтығы»  [24]  және  «адам  дүниетанымы  негізіндегі  ғаламның  жаһандық 
бейнесі» [1, 21 б.]. Біздің түсінігімізде, ғалам бейнесі үнемі өзгеріске ұшырап 
тұратын  объективтік  шындық,  ал  ғаламның  концептуалды  бейнесі 
(концептосферасы)  –  ақиқат  болмыстың  интерпретацияланған  түрі,  ол 
концептілер  жүйесінен  тұрады  және  вербалды  формаға  ие  бола  алады. 
Ғаламның  концептуалды  бейнесінің  вербалданған  бөлігін  ғаламның  тілдік 
бейнесі деп атайды.  
Әрине,  ғаламның  концептуалды  бейнесін  вербалды  формалардан  тыс 
таза  ойлау  саласына  қатыстылығын  ғана  мойындайтын  пікірлермен  толық 
келісу  өте  қиын  [25].  Себебі,  ғалымдардың  басым  көпшілігі  (А.Вежбицкая, 
Н.Д.Арутюнова,  А.П.Бабушкин,  В.П.Нерознак,  Г.Г.Слышкин  және  т.б.) 
концептіні  ғаламның  концептуалды  бейнесінің  негізгі  бірлігі  ретінде 
қарастырып,  концептінің  вербалды  құралдар  арқылы  берілуін  мойындайды. 
Біздің көзқарасымыз бойынша, әрине кейбір концептілер тек ойлау жүйесіне 
қатысты  болғанымен,  бірақ  оларды  бейвербалды  деп  тұжырымдау  мүмкін 
емес.  
Біз  ғалым  Р.Р.Замалетдиновтың  мына  бір  пікірін  құптаймыз: 
«Ғаламның  тілдік  бейнесі  онсыз  да  концептуалды  болып  саналады,  өйткені 
ол  ғаламның  концептуалды  бейнесінің  тәуелділігінде  болып  келеді.  Себебі, 
ой  тілде  толық  көлемінде  тіркелмейді,  тілдік  бірліктер  сол  ойдың  тек 
маңызды  аспектілерін  ғана  айқындайды»  [26].  Сонымен бірге  тек  ғаламның 
тілдік  бейнесін  талдау  арқылы  ғана  халық  ділін  зерттеуге  болады.  Әрбір 
ұлттық ғаламның тілдік бейнесі бірегей болып танылады, себебі ол нақты бір 
тілдік қоғамның дүниені қабылдау ерекшелігін білдіреді.  
Ғаламның  тілдік  бейнелеріндегі  айырмашылықтар  грамматикалық  та, 
лексикалық  та  деңгейлерде  көрініс  бере  алады,  атап  айтқанда  ,сол  тілдің 
аталым амал-тәсілдерінде: «Кейбір халықтар өзінің өмір тіршілігіне, болмыс-
бітіміне, салт-дәстүріне, т.б. орай түрлі күрделі идеяларды аталым үдерісінен 
өткізіп, вербалды құрылымдар жасайды, ал басқа бір этнос үшін ол маңызды 
емес»  [27].  Осымен  байланысты,  ғаламның  тілдік  бейнесінің  ортасында 
тілдік мағына болады деген пікір қалыптасқан. А.Н.Леонтьев мағына рөлінің 
маңыздылығын  ерекше  атап  көрсетеді:  «...  ғаламның  өзгертілген  және 
жинақталған идеалды формасы тіл материясында беріледі» [28]. 
Сонымен,  жоғарыда  атап  өткеніміздей,  көптеген  зерттеушілер 
ғаламның  тілдік  бейнесі  мен  ғаламның  концептуалдық  бейнелерін 
сәйкестендіреді.  Осы  орайда  ғаламның  концептуалдық  бейнесі  ғаламның 

 
18 
 
тілдік  бейнесіне  қарағанда  әлде  қайда  күрделі  құрылымды  сипаттайды. 
Себебі,  ғаламның  концептуалдық  бейнесі  мынадай  маңызды  әрі  қиын 
мәселелермен  тығыз  байланысты:  тіл  мен  ойлаудың,  тіл  мен  ақиқат 
болмыстың,  ақиқат  болмысты  бейнелеу  үдерісіндегі  инваринатты  мен 
идиоматикалықтың  арақатынастары.  Ғаламның  концептуалдық  бейнесінің 
мәселесі  өзекті  және  көп  қырлы,  сол  себепті  де  зерттеушілер  арасында 
қалыптасып қабылданған бірыңғай көзқарас жоқтың қасы деуге болады.  
Мәселен, зерттеушілер  Р.И.Павиленис пен И.И.Халееваның пікірінше: 
«...ғаламның  концептуалдық  бейнесі  ұғымдар  жиынтығы  емес,  ол  сананың 
эмоционалды-бағалауыштық, 
уәждемелік, 
т.б. 
аспектілерден 
және 
концептілерден  тұрады.  Және  ғаламның  концептуалдық  бейнесі  социумның 
мәтіндік  қызметінің  негізінде  жеке  тұлғаның  заттық  пен  танымдық  қызметі 
арқылы  қалыптасып,  бұл  қызметтердің  астарында  сол  ғалам  бейнесінің 
көптеген  дескрипциялары  орын  алады.  Басқаша  сөзбен  айтқанда,  ғаламның 
концептуалдық  бейнесі  тілдік  емес,  пресуппозиционалды  (импликативтік) 
формада көрініс беретін аялық білімдер мен ғалам туралы энциклопедиялық 
білімдермен сәйкестендіріледі» [20; 29]. 
Дж.Лакофф  адамның  ғалам  туралы  білімдері  мәселесін  қарастыруда 
төмендегідей тұжырым жасайды: «...адам қалайша дүниені танып біледі, яғни 
бұл үдеріс адамның санасы, ойлауы, қабылдауына негізделіп, ақиқат болмыс 
құбылыстарын  белгілі  бір  ерекше  түрде  бейнелейді»  [30].  Дегенмен, 
ғалымдардың  басым  көпшілі  тұжырымдауынша,  ғаламның  концептуалдық 
бейнесі  бірнеше  компоненттерден  тұратын  білімдер  базасының  негізінде 
жасалады: 
1)  тілдік білімдер; 
2)  тілден  тыс  білімдер  (яғни  мәнмәтін  жағдаяты  мен  адресат 
жайындағы білімдер); 
3)  жалпы аялық білімдер.  
Бұл ретте, аталған білімдердің ешқайсысы жетекші бола алмайды, тек 
олардың  өзара  әрекеттестігі  мен  интеграциялануы  ғана  адамның  ақиқат 
болмысты ұғыну мен түсіну үдерісінің қажетті шарты болып саналады. Яғни 
адам  санасы  мен  ойлау  жүйесінің  белсенді  араласуы  нәтижесінде  алынған 
және өңделген білім түрлерінің біріктірілуі, сонымен қатар адам санасының 
бүкіл  аспектілерінің  интеграциялануы  ғаламның  концептуалдық  бейнесін 
құраушы  болып  саналады.  Және  де  ол  жеке  тұлғалық,  индивидтік  те 
,қоғамдық-әлеуметтік 
те  түрде  сипатталады.  Сонымен,  ғаламның 
концептуалдық  бейнесі  мен  ғаламның  тілдік  бейнесі  бір-  бірімен  тығыз 
байланыста  болады  және  ғаламның  тілдік  бейнесі  концептуалдық  бейненің 
бір бөлігі болып табылады.  
Ғаламның  тілдік  бейнесі  мәселесін  зерттеу  де,  өз  алдына  ғаламның 
концептуалды бейнесімен тығыз байланысты болып, соңғысы адам мен оның 
болмыс-тіршілігінің ерекшелігін, оның дүниемен қарым-қатынасы, өмір сүру 
және  қызмет  ету  жағдайын  айқындаса,  ғаламның  тілдік  бейнесі  адамның 

 
19 
 
түрлі  ғалам  бейнелерін,  сондай-ақ  ғалам  бейнесінің  жалпы  сипатын 
көрсетеді. Көрнекі түрде беретін болсақ (сурет 1). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

жүктеу/скачать 1,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: