ІІ-тарау.  ПРОФЕССОР ЕСЕНАЛИЕВА ЖАНАР

Лингвистиканың өзекті мәселелері
54
«Абай тілі сөздігін» бастан-аяқ шолып шыққанымызда не 
бары 341 сөзге араб, парсы сөзі деген белгі барын айта кеткеніміз 
жөн. Бұл, әрине, ақиқаттан алшақ. Себебі көптеген араб және 
парсы сөздері қазақтың төл сөзі деп танылған. Мысалы, амал, 
береке, әдет, талап, заман, адал, нұр, сабыр, қызмет, уақыт т.б 
сөздер шығу тегі араб, парсы сөздері болса да, ол туралы ештеңе 
айтылмаған.  Жарайды,  бұл  сөздер  фонетикалық  өзгеріске 
ұшырап, қазақ тіліне етене болып кеткен сөздер делік. Ал «мен 
мұндалап»  тұрған  араб,    парсы,  сөздерінің  өзі  де  қазақтың 
төл  сөзі  боп  көрініс  тапқан.  Оларды  да  атап  өткеніміз  абзал. 
Мысалы,  «Абай  тілі  сөздігініңде»  мехнат,  шариғат,  ғұлама, 
хауып, күпір сөздеріне де араб сөзі деген белгі қойылмаған. Тіпті 
бір сыңары араб, екіншісі парсы сөздерінен құралған әсемпаз, 
әуесқой, бәлки, бейғам, бейкүнә, бейхабар, адамзат, бейшара, 
намазшам, күнәкәр, қамқор, патша, яки, құмарпаз т.б сөздер де 
аталмыш жинақта қазақтың төл сөзі болып көрсетілуі, әрине, 
шындыққа жанаспайды. 
Сөздікте  Абай  өз  туындыларында  дұрыс  пайдаланған 
араб, парсы сөздерінен құралған «шаһбаз» лексемасын - парсы 
сөзі,  мағынасы  «сабаз,  ер,  патшадай»  делінген.  Дұрысында, 
бұл тіркестің бірінші «шаһ» - арабтың патша сөзі де, ал екінші 
сыңары «баз» - парсының сұңқар , қыран сөзі. Ұлы ақын қазіргі 
қазақ  тілімізде  сабаз  болып  кірігіп  кеткен,  адамның  қасиетін 
білдіретін  сөздің тұп нұсқасын пайдаланып отыр. Сондай-ақ, 
сөздіктің 425- бетінде «ләп» сөзін -  араб сөзі деп «ерін»   болып 
аударылған. Арабтардың әдеби тілінде ерінді «шафат» дейді, ал 
«ләп» ерін мағынасында парсы тілінде кездеседі.
Кейбір  араб,  парсы  сөздерінің  сөздікте  дұрыс 
транскрипциясы берілгенімен, аударылуы дұрыс емес. Мәселен, 
680-бетте «хадиб» деген сөз беріліп, аудармасы «пайғамбардың 
айтып кеткен өсиет сөздері» деп көрсетілген. Бұл сөздің дұрыс 
аудармасы  «  пайғамбардың  өмірінен,  әдет  ғұрпынан  әңгіме, 
аңыз» болуы керек еді  حديث [хадиис] - /рел. рассказ из жизни 

55
Лингвистиканың өзекті мәселелері
пророка/.  Сондай-ақ,  сөздікте «аят» сөзіне сөздіктің 86 бетінде 
«құранның қағидасы» деп түсініктеме берілген. Бұл да көңілге 
қоныңқырамайды.  Аят- құран сүресіндегі жеке шумақтар емес 
пе?   ةيا -  [айат]  - /рел. стих Корана/. 
Сөздіктің  448  бетінде  «мүбада»  деген  сөз  беріліп, 
аудармасы «егер, бір себеппен» деп көрсетілген. Бұл арабизмнің 
транскрипциясы бұрмаланып жазылуымен қатар, тәржімесі де 
дұрыс емес. Тіпті бұл сөз қазақтың төл сөзі болып танылған. 
Анығына  келсек,  [мүбада]  -
  ةدبم    яғни  /бастама,  инициатива/ 
[Бұдан  былайғы  жерде  араб  сөзінің  нақ  аудармасын  арабша-
орысша сөздіктен  алғанымызды ескертеміз]. Бұл сөздің түбірі 
[бад’а] ادب / бастау/ етістігі болып шығуы тиіс еді. 
Сөздікте бұл сияқты дұрыс түсініктеме берілмеген сөздер 
өте  көп.  Сөзіміз  нақты  болу  үшін  тағы  мысалдар  келтірейік. 
Мәселен, «ғафіл» сөзі сөздікте «өкінушілік, опық жеушілік», ал 
ол  арабтың  ынтасыз,  салғыр  -  салақтық    لفاغ–  [ғафил]    /
невнимательный, небрежный, беспечный/ деген сөзі. 
Сөздікте  «мазлұм»  сөзі  «момын,  зұлым  емес»  боп 
аударылған,  ал  ол  сөз  «зәбір  көруші,  қорлық  көруші»  مولظم  
[мазлум]  - /угнетенный/. Сондай-ақ «әзәли» - «табиғи, әуелгі, 
ежелгі» боп түсіндірілген. Ал ол сөз арабтың «мәңгілік» деген 
сөзі  ىلزا  - /вечный/. Ал «жаһил» сөзі «залым, жамандық істейтін 
адам» деп берілген. Оның аудармасы “ақымақ” емес пе?  لهاج –    
/1. невежественный, 2. глупец, невежда, неуч/. 
Ал аталмыш сөздікте кейбір сөздер керісінше аударылған. 
Мәселен, «ғұрур» сөзі – «алдаушы, өтірікші, жалғандық» رورغ 
 -обманывающий,  обманчивый,  ложный/,  ал  сөздікте    -  
«алдаушылық,  бекерге  сенушілік,  менмеңдік”  .  Сондай-ақ, 
«табиғ» сөзінің араб тіліндегі мағынасы - біреуге еруші.  عبات - /
идущий  вслед/.  Ал  бұл  сөздіктегі  тәржімесі  мүлдем  теріс 
«еруші» емес, «ертуші». 
Сондай-ақ, сөздікте бір сөзге екі түрлі анықтама берілген 
тұстар  да  кездеседі.  Мысалы,  «сахиб»  сөзі    531-бетте  «қожа»  

Лингвистиканың өзекті мәселелері
56
боп  аударылған,  сол  бетте  «сахаба»  сөзі  –  «дос,  дос-жолдас» 
боп  түсіндірілген.  Ал  шындығына  келсек  [сахиб]  بيحاص  /1.
спутник 2. товарищ, друг, приятель/.  Яғни, «дос, жолдас», ал 
«сахаба» сөзінің түбірі «сахиб» сөзімен бір болғанымен, оның 
аудармасы  дінге  байланысты  басқа  мағына  береді:  [сахаба] 
ةباحص  -  /рел.  Сподвижники  Мухаммеда/.  Абайдың  өз 
творчествосынан мысал келтірейік: 
Пайғамбарымыз...  “ақыр  заманда  бір  жылдық,  бір  күн 
болар” дегенде сахаба - “кәрәмлар” бұл бір жылдық күнде намаз 
нешеу болар” деп сұрапты. 
“Сахиб” ниғметке шүкірлігің жоқ болса әдепсіздігікпенен 
күнәкәр болмайсың ба?
Сондай-ақ, «Абай тілі сөздігінің» 99-бетінде «әһли» деген 
сөзді «кітап» сөзімен тіркес алып, оған «кітаби», «қауымдық» 
деп  түсінік  берілген.  [Әһли]  арабтың  ىلها  -    /народный, 
национальный,  гражданский/  деген  сөзін  береді.  Соған 
қарағанда,  Абай  «әһли»  сөзін  «катиб»  -  «жазушы»  сөзімен 
тіркестіріп алған сияқты.  Абайдың өз сөзімен айтсақ: 
Күллі махлұқ өзгерер, алла өзгермес, 

жүктеу/скачать 10,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: