Мұғалімнің рӛлдік репертуары (В. Леви бойынша)

155 
тың нәтижесіне емес, тек ӛзіне деген нағыз қызығушылық сияқты 
сапаларының маңыздылығын атап ӛту керек. Қарым-қатынас процесін 
тиімді және балалар ҥшін қуанышты қылып ҧйымдастыру ҥшін мҧғалім 
оның пәнін білуі керек, яғни бала ӛмір сҥретін мультфильмдер, 
ертегілер, кітаптар, кҥйтабақтар, оқиғалар дҥниесіне ену және ең 
бастысы – осы дҥниені ӛзі де қабылдауы керек. Зерттеулердің 
кӛрсетуінше, мектепке дейінгі жастағы балалардың осы дҥниесін 
ҥлкендердің елестетуі қарапайым схемаланған, анық емес және кӛбінесе 
жалған екен. «Ал балалық шақ, – деп жазады В.А. Сухомлинский, – 
балалар әлемі –бұл ерекше әлем. Балалар ӛздерінің қайырымдылық пен 
зұлымдық, ар-намыс пен масқаралық, адамзаттық абырой жайлы 
елестетулерімен ӛмір сүреді; олардың ӛздерінің сұлулық ӛлшемдері бар, 
тіпті оларда басқаша уақыт ӛлшемі бар; балалық шақта күн жыл 
сияқты, ал жыл – мәңгілік» [207, 4 б.].
Мектепке дейінгі және кіші мектеп оқушыларының мҧғалімі ҥшін 
қарым-қатынастың демократиялық стилін ҧстану орынды, яғни ӛзара 
эмоционалдық 
кӛңіл-кҥйге 
ортақтасуы 
ҧйғаратын, 
«бірлескен 
шығармашылық іс-әрекетпен әуестену мен достық кӛңіл соғуға» (В.А. 
Кан-Калик бойынша)  негізінде. Сонымен бірге, баламен қарым-қатынас 
жасауда мысқылдаудан, баланың «Меніне» келеңсіз әсер етуден, 
басқалардың алдында оған сын айтудан мҥлдем бас тарту керек. 
Мҧғалімде әлеуметтік перцепция сапаларының жоғары деңгейде 
дамуының қажеттілігін, яғни балаларды дҧрыс қабылдау, тҥсіну, сезіну, 
олардың кҥйлерін, мимикаларын, қол қимылдарын, тҧрыстарын, 
сӛйлеулерін (әсіресе, дауыс ырғағы) «оқудың» қажеттілігін кӛптеген 
зерттеушілер атап кӛрсетеді.
Мектепке дейінгі және кіші мектеп оқушыларының мҧғалімі ҥшін 
іс-әрекеттік-кәсіби сапалар, басқа мҧғалімдер контингентіне қарағанда 
аз мӛлшерде қажет деп есептелінеді. Бҧл жағдай мҧғалімдерді жҧмысқа 
бағыттауға жауапты адамдардың әлеуметтік ҧстанымдарында да 
бейнеленген. Мысалы, жоғары оқу орындарындағы дайындық курсын 
бітіргеннен кейін ҥлгерімі жақсы студенттер кӛбінесе жоғары оқу 
орындарына жҧмысқа барады, ал орташалары – мектепке және 
мектепке дейінгі мекемелерге барады. Біріншісінің тіптен дҧрыстығын 
дауламасақ та, екінішісімен келісуге болмайды. Шынымен де, орташа 
дайындалған мҧғалімге тҥк білмейтін балалармен жҧмыс істеген оңай, 
бірақ бҧл сәби-оқушыларға қатысты мҥлдем әділетті емес, себебі олар 
жаңадан оқуға араласып, кереметті танып, әлемді ашуды кҥтеді. Дәл 
осы мектепке дейінгі және кіші мектеп оқушыларымен жҧмыс істегенде 
мҧғалім оқу пәнін толықтай білуі керек. Мысалға, тіл мҧғалімі жоғары 

156 
тіл мәдениетін, ойды тілдік формада білдірудің саналуандығын, 
жаттыққандығын және ауытқушылығын
меңгерген болуы керек, 
оқытудың әдістемелік тәсілдерін мҥлтіксіз игеріп, оқытудың ойындық 
әдістерін ҧйымдастыру мен басқару ерекшеліктерін білуі керек (Д.Б. 
Эльконин бойынша, заттық, рӛлдік, сюжеттік-рӛлдік, ережелі ойындар), 
себебі олардың негізінде ҥйренушілердің жас ерекшеліктерін, олардың 
ӛзіндік сана-сезім қҧрылымдарын, балалардың интеллектуалдық іс-
әрекеті мен мінез-қҧлқын нақты және барабар есепке алу жатыр.
В.Вундтың «ойын – еңбек баласы» деген сӛзін ҧмытпаған жӛн, бірақ бҧл 
жайт, әсіресе балалар ҥшін ӛте кҥрделі. Іс-жҥзінде дәл осы жас ҥшін,
мҧғалімнің 
академиялық, 
дидактикалық, 
ҧйымдастырушылық 
қабілеттеріне негізделген педагогикалық іскерліктердің жҥзеге асуы
талап етіледі, олар мҧғалімнің ақпараттық, ҧйымдастыру, бақылау 
сияқты педагогикалық функцияларынан кӛрінуі тиіс.
Кіші мектеп және әсіресе мектепке дейінгі мекемелердегі сыртқы 
мінез-қҧлықты мҧғалім еліктеу ҥлгісі болуы керек, балаларды ӛзіне 
тәрбиелілігімен, білімділігімен, қҧзырлылығымен, мінез-қҧлық, қарым-
қатынас мәдениетімен тартуы тиіс. Олар мҧғалім тҧлғасының мысалы,
әлі ӛздеріне таныс емес, әдемі тілде сӛйлейтін шет тілі мҧғалімінің 
шырмауында болуы керек. Мектепке дейінгі және кіші мектеп 
оқушылары мҧғалімінің дәл осы сапалары жинала келіп оның 
психологиялық портретінің қҧрылымын қҧрайды. Әрине, бҧл идеалды 
модель, бірақ онымен теңестіруді әр мҧғалімнің ӛзін-ӛзі жетілдіруінің 
және ӛзін-ӛзі дамытуының ішкі стимулы ретінде қарастыруға болады.
Қорыта келе, педагогикалық іс-әрекет субъекті ретіндегі 
педагогты жалпы келесі тҥрде сипаттауға болады: мақсаттың болуы, 
белсенділік, ӛзін-ӛзі реттеу; педагогикалық ӛзіндік сана-сезім іс-әрекет 
субъекті ҥшін ерекшелік дҥние бейнесі ретінде болуы (Е.А. Климов 
терминдерінде [90]); оның педагогикалық іс-әрекетке сәйкестілігін 
анықтайтын даралық-психологиялық қасиеттер; педагогикалық қабілет-
тер қҧрылымы; педагогикалық бағыттылық, ӛзін-ӛзі бағалауды, талап 
қою деңгейінің барабарлығы; эмпатия; альтруистік бағытталған
қатынастар жҥйесінің орын алуы.
Осыған 
сәйкес 
мҧғалімнің 
психологтық-педагогикалық 
дайындығы (П.А. Просецкий, В.А. Сластенин, А.К. Маркова, А.Б. 
Орлов, Н.В. Кузьмина, А.А. Реан, Л.М. Митина) осы сипаттамалардың 
барлығын есепке ала отырып оқушыларды мҧғалім мамандығына 
бағдарлаудан басталуы керек. Педагог іс-әрекетінің басында оның 
кәсіби бейімделуі мен бағыттылығы аса маңызды. Болашақ мҧғалімнің 

157 
қалыптасуы оның кәсіби талап қою деңгейін, ӛзін-ӛзі дамыту және ӛзін-
ӛзі жетілдіру тҧрғысында жоғарлатуды қамтиды. 
*** 
Педагогикалық іс-әрекет субъекті ретінде педагог даралық, 
тҧлғалық, ӛзіндік субъектілік сапалардың қосылысы, жиынтығы болып 
табылады, олардың мамандық талаптарына барабарлығы оның еңбегінің 
тиімділігін қамтамасыз етеді.
Ӛ з і н - ӛ з і т е к с е р у г е а р н а л ғ а н с ҧ р а қ т а р
1. «Адам-Адам» типіндегі мамандықты басқа типтегі мамандықтардан 
не ажыратады? 
2. Қандай даралық сапалар (нышандар) адамның педагогикалық іс-
әрекетке бейімділігін, оған дайындығы мен кірісуін қамтамасыз етеді? 
3. Н.В. Кузьминаның педагогикалық қабілеттер тҥсініктемесіне деген 
келісінің А.К. Маркованың келісінен ӛзгешелігі неде? 
4. Педагогикалық кәсіби ӛзіндік сана-сезімді қҧраушылар қандай? 
Ә д е б и е т

жүктеу/скачать 2,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: