Халықаралық ғылыми-көпшілік журнал Международный научно-популярный журнал

259
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
рого у него нет свободных денежных средств. Он 
обращается в лизинговую компанию, которая рас-
полагает  достаточными  финансовыми  ресурсами, 
с  предложением  о  заключении  договора  лизинга. 
По  условиям  этого  договора  лизингополучатель 
выбирает продавца необходимого ему имущества, 
а лизингодатель приобретает это имущество и пе-
редает  его  как  свою  собственность  во  временное 
пользование  лизингополучателю,  который  выпла-
чивает лизингодателю установленные лизинговые 
платежи. По окончании срока договора имущество 
либо возвращается лизингодателю, либо переходит 
в собственность лизингополучателя.
Число  участников  операции  может  сокра-
титься  до  двух,  если  лизингодатель  либо  лизин-
гополучатель  одновременно  является  продавцом 
имущества. В реализации крупномасштабной и до-
рогостоящей операции, напротив, может участво-
вать больше сторон. В этом случае лизингодатель, 
как правило, привлекает к сделке новых участни-
ков,  способных  обеспечить  необходимые  объемы 
финансирования (банки, страховые компании, ин-
вестиционные фонды и т.д.).
С  точки  зрения  имущественных  отношений 
лизинговая  сделка  состоит  из  двух  взаимосвя-
занных  составляющих:  отношений,  связанных  с 
куплей-продажей, и отношений, связанных с вре-
менным  использованием  имущества.  С  позиций 
обязательственного права эти отношения реализу-
ются с помощью двух видов договоров: договора 
купли-продажи и договора лизинга [3].
В том случае, если в договоре лизинга пред-
усмотрена  продажа  имущества  по  окончании 
срока договора, то отношения по временному ис-
пользованию имущества вновь трансформируются 
в  отношения  купли-продажи.  Только  теперь  они 
возникают  между  лизингодателем  и  бывшим  ли-
зингополучателем, в чью собственность переходит 
имущество.
Важно  отметить,  что  все  элементы  лизинго-
вого процесса тесно связаны. Юридическая схема 
лизинга состоит в том, что по договору купли-про-
дажи  изготовитель-продавец  оборудования  пере-
дает право собственности на него специальной ли-
зинговой компании. Последняя, однако, не может 
пользоваться  и  распоряжаться  этим  оборудовани-
ем наиболее абсолютным способом или же распо-
ряжаться по своему усмотрению. Ее возможности 
в данном случае ограничены. Из всех правомочий 
собственника она может реализовать лишь право-
мочия распоряжения, причем совершенно опреде-
ленным образом: сдать его во временное пользова-
ние по договору лизинга. Это обусловлено тем, что 
оборудование приобретено именно с этой целью и 
передается не контрагенту по договору купли-про-
дажи, а пользователю по договору лизинга. 
По своей сути лизинг является одной из форм 
предоставления имущества во временное возмезд-
ное пользование, то есть в аренду. В гражданском 
законодательстве к договору лизинга (финансовой 
аренды) применяются общие положения об арен-
де, если иное не предусмотрено законодательными 
актами и правилами Гражданского кодекса РК.
В  зависимости  от  конкретных  условий  сдел-
ки,  договор  лизинга  может  иметь  некоторые  об-
щие черты не только с договором аренды, но и с 
договором о предоставлении кредита, с договором 
купли-продажи в рассрочку. Также, сравнительный 
анализ ст. 540 и ст. 565 ГК РК позволяет говорить 
о  том,  что  в  аренде  в  некоторых  случаях  пользо-
вание имуществом возможно без его передачи во 
владение арендатору, в лизинге же использование 
имущества всегда предполагает его передачу арен-
датору во владение [4]. 
Лизинг  представляет  собой  взаимоотноше-
ния, по крайней мере, трех лиц: собственника иму-
щества,  арендодателя  и  арендатора  и  включает  в 
себя  три  составляющие:  куплю-продажу,  аренду 
и  финансовую  аренду.  При  этом,  как  правило,  в 
договоре лизинга участвуют арендодатель и арен-
датор, а с собственником имущества арендодатель 
заключает отдельный договор купли-продажи. Од-
нако лизинг возможен и в рамках одного договора, 
объединяющего эти три лица. 
Таким  образом,  сущность  договора  лизинга 
заключается  в  следующем:  арендатор  (а  в  пред-
усмотренных  договором  случаях  -  арендодатель, 
но это встречается значительно реже) определяет 
предмет  договора  и  продавца  и  согласовывает  с 
продавцом  условия  договора  купли-продажи.  Од-
нако  договор  купли-продажи  с  продавцом  заклю-
чает  не  арендатор,  а  арендодатель,  но,  если  иное 
не  предусмотрено  договором,  на  согласованных 
арендатором условиях. 
По  экономической  природе  лизинг  схож  с 
кредитными  отношениями  и  инвестициями.  Кре-
дитные  отношения  базируются  на  трех  принци-
пах:  срочности,  возвратности  и  платности.  При 
лизинге собственник имущества, передавая его на 
определенный  период  во  временное  пользование, 
в установленный срок получает его обратно, а за 
предоставленную  услугу  получает  комиссионное 
вознаграждение,  то  есть  имеет  место  кредит,  в 
котором стороны оперируют не денежными сред-
ствами, а имуществом (основным капиталом). 
По  своим  целям  лизинг  представляет  собой 
своеобразную  форму  инвестиций:  лизингодатель 
финансирует инвестиции лизингополучателя. 
Как у любого сложного юридического понятия 
у  лизинга  есть  множество  определений.  Прежде 
всего, лизинг, - слово английского происхождения, 
производное  от  глагола  to  lease  -  брать  и  сдавать 
имущество  во  временное  пользование.  Наиболее 
точно  отражающим  сущность  термина  “лизинг”, 
на  мой  взгляд,  является  следующее  определение: 
Лизинг  представляет  собой  инвестирование  вре-

260
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
менно свободных или привлеченных финансовых 
средств, при котором лизингодатель обязуется при-
обрести в собственность обусловленное договором 
имущество у определенного продавца и предоста-
вить  это  имущество  лизингополучателю  за  плату 
во временное пользование с правом последующего 
выкупа.
Лизинговая сделка, в свою очередь, представ-
ляет собой совокупность договоров, необходимых 
для  реализации  договора  лизинга  между  лизин-
годателем,  лизингополучателем  и  продавцом  (по-
ставщиком) предмета лизинга.
Предметом лизинга могут быть здания, соору-
жения, машины, оборудование, инвентарь, транс-
портные  средства,  земельные  участки  и  любые 
другие неупотребляемые вещи.
Предметом лизинга не могут быть ценные бу-
маги и природные ресурсы.
Законодательными  актами  могут  быть  уста-
новлены  иные  ограничения  на  использование  в 
качестве  предмета  лизинга  отдельных  категорий 
вещей и земельных участков.
Типичная лизинговая сделка выглядит следу-
ющим образом:
1.  Пользователь  (после  вступления  в  лизин-
говые  отношения  лизингополучатель)  сообщает 
лизинговой компании, какое оборудование ему не-
обходимо.
2.  Лизинговая  компания,  убедившись  в  лик-
видности  проекта,  покупает  это  оборудование  у 
фирмы-изготовителя,  или  другого  юридического, 
или  физического  лица,  продающего  имущество, 
являющееся объектом лизинга.
3. Лизинговая компания (лизингодатель), став 
собственником оборудования, передает его во вре-
менное пользование с правом дальнейшего выкупа 
(определяется договором) лизингополучателю, по-
лучая взамен лизинговые платежи.
В развитии лизинга заинтересованы не только 
лизингополучатели  как  потребители  оборудова-
ния,  но  и  действующие  производства,  поскольку 
за счет лизинга расширяется рынок сбыта произ-
водимого ими оборудования. Увеличивается доход 
от реализации запчастей к лизинговому оборудова-
нию, осуществление его сервиса и модернизации.
Понятие лизинга вошло в Казахстанскую офи-
циальную  финансовую  лексику  на  рубеже  1989-
1990 годов, когда в лицензиях коммерческих бан-
ков на право осуществления банковских операций 
был введен лизинг как вид банковской деятельно-
сти по предоставлению банковских услуг. Лизинг 
стал  находить  отражение  и  в  некоторых  норма-
тивных  документах,  регулирующих  банковскую 
деятельность.  Банки  оценили  целесообразность 
использования в своей практике лизинговых опе-
раций по-разному.
В Казахстане организация лизинга, в которой 
лизингодателем выступает банк, была характерна 
для  этапа  становления  рынка  лизинговых  услуг. 
Однако  широкого  развития  на  этом  этапе  лизинг 
пока не получил. 
Тем не менее, привлекательность лизинга как 
инструмента  для  осуществления  инвестиционной 
деятельности, снижающего риски, продолжает ин-
тересовать финансовые институты, которые нача-
ли искать оптимальные пути и формы его приме-
нения [5].
Первоочередная  проблема,  решаемая  любой 
лизинговой компанией, - поиск стабильных источ-
ников финансовых ресурсов для закупки лизингу-
емого оборудования. Эта проблема автоматически 
решается в лизинговых компаниях, созданных при 
участии коммерческих банков.
Список использованной литературы:
1. Лизинг в Центральной Азии. Проект по развитию лизинга в Казахстане, 2006
2.Чеченов А.А., Кашева А.В., О роли лизинга в развитии малого предпринимательства // Финансы, 2011
3. Газман В.Д., Лизинг: теория, практика, комментарии.- М., 2005
4. Гражданский кодекс Республики Казахстан от 1 июля 1999 г. № 409-I (особенная часть) с изменениями и до-
полнениями по состоянию на 26.11.2014 
5. Финансово-экономический словарь под ред. Назарова М.Г. – М.: “Финстатинформ”, 2009

261
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
Елеуов Еркин Сагинаевич
Қазақ-орыс халықаралық университетінің магистранты
Сот.87056041696
Жумагазиева Райса Шамшеддиновна
заң ғылымының кандидаты, доцент
87013472687, raisa_zerip@mail.ru
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖӘНЕ ШЕТ МЕМЛЕКЕТТЕРІНДЕГІ АҚЫЛ ЕСІ 
КЕМ ТҮЛҒАЛАРДЫҢ  ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУҒА ҚАТЫСТЫ МӘСЕЛЕЛЕР
Түйін. Бұл мақалада автор Қазақстан Республикасындағы және шет мемлекеттеріндегі ақыл есі кем түлға-
лардың  лардың  құқықтарын  қорғауға  қатысты  мәселелердің  кейбір  аспектілеріне  қатысты  мәселелерді  зерттеп  
қолданыстағы заңнаманы жетілдіру жолдарын ұсынып отыр.
Тірек сөздер: Ақыл есі кем, Қазақстан Республикасы, психикалық аурулардың құқықтары. Резюме. В данной ста-
тье автор исследует проблемы защиты прав умственно отсталых в  Республике Казахстан и зарубежных стран и 
предложить пути совершенствования действующего законодательства.
Ключевые слова:, Умственно отсталый, Республика Казахстан, права психический  больного. 
Summary. In this article, the author of the Republic of Kazakhstan and foreign countries to protect the rights of the 
mentally retarded recognized institutions to study issues relating to some aspects of the problems and suggesting ways to 
improve the current legislation.
Tags: Mentally retarded, the Republic of Kazakhstan, the rights of the mentally ill.
Қазақстан  Республикасының  Конституция-
сының  бірінші  бабына  сәйкес    Қазақстан  Респу-
бликасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық 
және  әлеуметтiк  мемлекет  ретiнде  орнықтырады, 
оның  ең  қымбат  қазынасы  -  адам  және  адамның 
өмiрi, құқықтары мен бостандықтары[1]. Ақыл есі 
кем түлғалар осы мемлекеттің азаматтары болған-
дықтан  олардың  құқықтары  толық  қорғалуы  қа-
жет.  Психикалық  аурулардың  құқықтарын  қорғау 
әрбір мемлекет үшін, қоғам үшін маңызы зор бо-
лып  есептеледі.  Бұл  адамдардың  құқықтарының 
қорғағалуы аса күрделі мәселелердің біріі, себебі 
оларда өз-өзін қорғау мүмкіндігі шектеулі, олардың 
құқығын  үнемі  заңды  түрде  тағайындалған  басқа 
адам қорғауы қажет. Олардың құқықтарының бұ-
зылып  жатқаны  туралы  мәлімет  өте  аз  кездеседі, 
бірақ  бұл  құқықтарының  мұлдем  бұзылмауымен 
байланысты деп санаған үлкен қателік болатыны-
на сенімдіміз. Олардың бостандығы шектеулі және 
өз  бетімен  жұмысқа  кіруге,  некеге  отыруға,  сай-
лауға қатысуға әр түрлі мәмлелерге отыруға мүм-
кіндік  берілмейді,  кейбіреулері  қоғамға  қауыпты 
қылықтар  жасауыда  мүмкін.  Мемлекеттік  қорға-
удың  бір  көрінісі,  ол  ақыл  есі  кем  тұлғалардың 
тәртіптік,  азаматтық-құқықтық,  әкімшілік  және 
қылмыстық  жауаптылыққа  тартылмайтыны  заң 
жүзінде  бекітілген.  Осындай  курделі  науқас  аза-
маттардың өз құқықтарының қаншалықты жүзеге 
асырылып  жатқаны  туралы  толық  ақпарат  жоқ. 
Мүгедек  деп  тiршiлiк-тынысың  шектелуiне  және 
оны  әлеуметтiк  қорғау  қажеттiгiне  әкеп  соқтыра-
тын  аурулардан,  жарақаттардан,  олардың  салда-
рынан,  кемiстiктерден  организм  функциялары, 
денсаулығы тұрақты бұзылған адамдарды атайды.
Мүгедектiктi,  еңбек  қабiлетiн  жоғалту  дәре-
жесiн белгiлеудi және көмек пен күтiмнің қосым-
ша  түрлерiне  мұқтаждықты  айқындау  үшін  ме-
дициналық-әлеуметтiк  сараптамадан  (бұдан  әрi 
-  МӘС)  өту  қажет.  Медициналық  ұйымдар  ағза 
функцияларының  тұрақты  бұзылуын  растайтын 
диагностикалық, емдеу және оңалту iс-шараларын 
жүргiзгеннен  кейiн  адамдарды,  уақытша  еңбекке 
жарамсыз  болған  немесе  диагнозы  белгiленген 
сәттен  бастап  кемiнде  төрт  айдан  кейiн  МӘС-ке 
жiбередi[2].Кез-келген бала, соның ішінде мүгедек 
бала  да  қоғам  мен  адамның  көмегіне,  қамқорлық 
пен махаббатқа құқығы бар. Ортадан жырақ қалған 
балаларда ондай қажеттілік одан да жоғары және 
де олардың кейбіреуі медициналық қызметкер мен 
педагогтың назарын үнемі қажет етеді. Медицина-
лық сауықтыру ауру, жарақат, жарымжан болудың 
салдарын шешуге немесе жеңілдетуге бағытталған 
диагностикалық,  емдік  және  сауықтыру  іс-шара-
ларының  жиынтығын  қарастырады.  Мүгедек  ба-
лалардың  уақытша  немесе  тұрақты  мекендеуін 
арналған медициналық-әлеуметтік мекемелер бар. 
Ол  жерге  интеллектісі  сақталған,  сүйену-жылжу 
аппаратының  қызметі  бұзылған,  тұрақты  түрде 
басқа  бір  адамның  көмегіне  және  медициналық 
қызметке зәру 4 пен 18 жас аралығындағы төмен-
дегідей сырқатпен ауыратын мүгедек балалар ор-
наласуы мүмкін. Мүгедектік белгіленген жағдайда 
азаматтардың  мүгедектік  себебі  мен  тобына  бай-
ланысты  мүгедектік  бойынша  мемлекеттік  әле-
уметтік  жәрдемақы  және  арнаулы  мемлекеттік 
жәрдемақы  алуға  құқығы  бар[3].  «Қазақстан  Ре-
спубликасындағы  мүгедектерді  әлеуметтік  қорғау 
туралы»  ҚР  Заңында  және  басқа  да  нормативтік 
құқықтық  актілерде  мүгедектердің  құқықтары-
ның ауқымды көлемі мен оларды іске асыру үшін 

262
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
мемлекеттік  кепілдіктер  жеткілікті  белгіленген. 
Дегенмен, бүгінгі таңда аса өткір проблемалардың 
бірі осы құқықтарды іске асыру проблемасы және 
мүгедектерге әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз 
ету болып табылады[4]. 
Статистика  бойынша  Қазақстанда  200000 
астам адам құрайды созылмалы психикалық ауру 
тіркелген, ақыл-есі кем саны 448,1 100 мың адамға 
деп  есептегенде.  Халықаралық  денсаулық  сақтау 
ұйымдарының  ұсынымдарына  қарамастан,  мем-
лекеттік ресурстар қымбат стационарлық қызмет-
терге бағытталған. Елде 35 психикалық денсаулық 
орталықтары, ересек науқастарға және ұқсас бей-
індегі 22 балалар мекемелері үшін 31 мектеп бар. 
Медициналық  түрғыдан  бұл  ауру  азаматтар  жан-
жақты зерттелген.
Кемақыл  баланың  этиологиясы  мен  анато-
мия    физиология    мәнін    зерттеу    мәселелерімен  
екі  ғасыр  арасында В.Айренд, Б.Морель, Д.Бур-
невиль,  Э.Крепелин,  Ж.Деллор    және    т.б.    айна-
лысады.    Неміс    психиаторы    Эмиль    Криппели  
кемақылдылықтың  барлық  формаларын,психика-
лық  дамуының  тежелуі  деген  жалпы  атаумен  
бір  топқа  біріктірді,  Олигофрения  атауын  ен-
гізді.Ақыл  есі  кемдікорталық  жүйке  жүйесінің  
органикалық    зақымдануы    нәтижесінде    пайда  
болған  танымдық  әрекетінің  тұрақты  түрде  те-
желуі. Ақылесі  кемдік  екі  формада  байқалады:  
олигофрения  және  деменция. Олигофрения  онто-
генездің  неғұрлым  ерте  кезеңдерінде  байқалады,  
деменция.  Деменция  екі  вариантта  көрінуі  мүм-
кін:  резидуальді  және  прогретиентті.Ауытқудың  
кешеніне  қарай  олигофрения  кезіндегі  ақылдың  
кенжелігі    үш    дәрежеге    бөлінеді:    Нақұрыстық,  
имбецильдік  және  децибильдік.Нақұрыстықақыл  
кемістігінің  ең  ауыр  дәрежесі  имбецильдікақыл  
кемістігінің  алдыңғы  екеуіне  қарағанда  ең  жеңіл  
дәрежесі[5]. өзінің ойын жеткізе алмайтын шошу 
жағдайында болуы;
-  қоршаған  ортаға  қауіп  тигізетін  аурумен 
ауыратын науқастар;
-  аса  ауыр  психикалық  ауытқушылықпен 
ауыратын  науқастар;
-  психикалық  аурумен  ауыратын  адамдар 
мен қоғамдық аса қауіпті іс-әрекеттер жасаған на-
уқастар;
Кәмелеттік жасқа толмаған азаматтарға меди-
циналық көмек көрсету үшін немесе сотта ақыл-есі 
кем деп  табылған балаларды олардың заңды өкіл-
деріне  беріледі.  Егерде  заңды  өкілдері  болмаған 
жағдайда консилиум ұйымдастырылады[6]. Немі-
стер  тәуелсіз  өмір  сүру  үшін  ақыл-есі  кем  және 
ақыл-есі кем адамдар қабілетін сақтау үшін барлық 
тәсілдермен тырысады. Арнайы көлік тек өте пси-
хикасының бұзылуынан ауыр адамдар үшін қамта-
масыз етіледі. 500000 мың халқы бар  Дуйсбургте 
төрт  саяси  емес  ұйымдар  бар,  соның  1300-н  бір 
ұйым жұмысқа орналастырған, ал соның 450 - ақыл-
есі кем, ал қалғандары - психикалық бұзылыстары 
бар[7].  Қазақстан  Республикасы  БҰҰ  мүшесі  бо-
лағандықтан халқының салауатты өмір сүруі үшін 
Біріккен Ұлттар Ұйымының аса маңызды Деклара-
цияларын қолдап жүзеге асыруға міндетті. Солар-
дың бірі, «Ақыл-есі кем тұлғалардың құқықтары» 
туралы  Біріккен  Ұлттар  Ұйымының  1971  жылғы 
20 желтоқсандағы Декларациясы       осы ақыл-есі 
кем  тұлғалардың  құқықтары  туралы  Декларация-
ны жариялады, Декларацияны келесідей құқықтар-
ды  қорғауда  ұстанатын  нұсқаулық  негізінде  және 
сол құқықтардың жалпы негізі қызметін атқаратын 
деңгейге жеткізу мақсатында ұлттық және халықа-
ралық жоспар негізінде шаралар қолдануды сұрай-
ды:Ақыл-есі  кем  тұлғалар  максималды  деңгейде 
басқа да адамдар секілді сондай құқықтарды жүзе-
ге асыруға құқылы; Ақыл-есі кем тұлға тиісті түр-
де медициналық қызметке және ем алуға құқылы, 
сондай-ақ  өз  қабілеттері  мен  бар  мүмкіндіктерін 
дамытуға мүмкіндік беретіндей білім алуға, оқуға, 
еңбекке  жарамдылығын  қалпына  келтіруге  және 
қамқорлыққа құқылы. Ақыл-есі кем тұлға матери-
алдық  қамтамасыздандырылуға  және  қанағатта-
нарлықтай  өмір  сүру  деңгейіне  құқылы.  Мүмкін-
дігі толықтай жеткенше өнімді еңбек етуге немесе 
қандай да бір басқа да пайдалы іспен шұғылдануға 
құқылы.  Мүмкін  болған  жағдайларда,  ақыл-есі 
кем тұлға өз отбасының ортасында немесе асыра-
ушы  отбасыен  бірге  тұрып,  қоғам  өмірінің  түрлі 
нысандарына қатысуы тиіс. Мұндай тұлғалардың 
отбасыларына көмек көрсетілуі тиіс. Қажет болған 
жағдайда  мұндай  адамдар  арнайы  мекемелерге 
орналастырылатын  болса  жаңа  ортасының  және 
өмір сүру жағдайлары әдеттегі қалыпты өмір сүру 
жағдайларынан ерекшелігі кем де кем болуы тиіс. 
Ақыл-есі кем тұлғаның оның жеке басының әл-а-
уқатын және мүдделерін қорғау үшін қажет болған 
жағдайларда  білікті  қамқоршының  қызметтерін 
пайдалануға құқығы бар. Ақыл-есі кем тұлға экс-
плуатациядан, асыра пайдаланудан және ар-намы-
сына  тиетін  іс-әрекеттен  қорғануға  құқылы.  Қан-
дай  да  бір  белгілі  теріс  іс-әрекет  ету  салдарынан 
соттық қудалауға ұшыраған жағдайда ақыл-есінің 
даму деңгейін толықтай ескерілуімен заңдылықты 
тиісті түрде жүзеге асыруға құқығы бар.Мүгедек-
тілік  сипаты  ауыр  болу  салдарынан  ақыл-есі  кем 
тұлға өзінің барлық құқықтарын тиісті түрде жү-
зеге  асыра  алмаса  немесе  осындай  құқықтардың 
кейбірін  немесе  барлығын  шектеу  немесе  жоққа 
шығару  қажеттілігі  туындаған  жағдайда,  онда 
мұндай шектеулер немесе жоққа шығару рәсімдері 
мақсатында  қолданылатын  іс-шаралар  кез-келген 
асыра пайдаланулардан қорғау үшін тиісті түрдегі 
құқықтық  кепілдіктерді  де  қарастыруы  қажет[8]. 
Мұндай іс-шаралар білікті мамандардың ақыл-есі 
кем тұлғаның қоғамға пайдалы барлық мүмкіндік-
терін  бағалауына  негізделіп,  жоғарғы  инстанция-
ларға белгілі бір мерзім аралығында қайта қарауға 

263
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
өтініш беру және апелляция беру құқығы да қара-
стырылуы  тиіс.Осы  Декларацияның  талаптарына 
сай заң жүзінде шаралар қолданылса бұл ақыл-есі 
кем тұлғаларға шет мемлекеттеріндегідей салауат-
ты өмір сүруіне көп септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасындағы және шет мем-
лекеттеріндегі ақыл есі кем түлғалардың  құқықта-
рын қорғауға қатысты мәселелерді зерттеген кезде 
олардың құқықтарының орасан бұзулуының орын 
алғанына  көзіміз  жетті  және  бұл  қынжыларлық 
жағдай мемлекет тарапынан  дереу шешімін табуы 
қажет деп есептейміз. Мысалы, АҚШ-та полиция 
ақыл-есі  кем  жасөспірімді  ата-анасының  көзінше 
атып  өлтірді.  Баланың  анасы  тәртіп  сақшыларын 
шизофрениямен  ауыратын  ұлын  тыныштандыру 
үшін үйге шақырған. Оның алдында жеткіншектің 
ауруы  асқынып,  анасына  темір  істікпен  тұра  жү-
гірген. Шақыртудан соң полицейлер келіп, баланы 
электрошокердің  көмегімен  басып,  қолын  байлап 
тастайды. Осыдан кейін тағы бір тәртіп сақшысы 
келіп  «Біздің  бұған  уақытымыз  жоқ»  деп  бала-
ны  тапаншасымен  атып  тастаған.  Оның  ата-ана-
сы қазір арыз жазды. Жеткіншекті атқан полицей 
қазірге қызметінен шеттетілді[9]. Ал, Қазақстанға 
келетін  болсақ,  Ақтөбеде  ақыл-есі  кем  балаларға 
арналған жетімдер үйінің түлегі көпір астын пана-
лауда. Мектеп-интернатты тәмамдаған соң далада 
қалған Тимур Бақытов аязда қос аяғын үсітіп, қазір 
мүгедек боп қалған. Енді күн сайын көше бойында 
еңбектеп,  қайыр-садақамен  өлместің  күнін  көріп 
жүр. Жергілікті шенеуніктер болса Тимурдың жай-
ынан хабардар. Бірақ олар ақыл-есі кем жарымжан-
ның өзі мүгедектер үйіне барудан бас тартып отыр 
деп  ақталады.  Ақтөбе  шетіндегі  ықшамауданда 
еңбектеп жүріп қайыр сұрайтын кезбеге жергілікті 
тұрғындардың  көздері  үйренген.  Тамды  ауылын-
дағы ақыл-есі кем балаларға арналған мекеме тү-
легі Тимур Бақытов екі жылдан бері көпір астын-
да  тұрып  жатыр.  Таң  атысымен  түнеген  жерінен 
төрт  тағандап  тырбаңдап  шығып,  бір  үзім  нанын 
іздеп кетеді. Жетімдер үйінен соң барар жері бол-
маған жігіт кезбеге айналған. Ақыл есі кем болған-
дықтан  қара  жұмысқа  да  ешкім  алмайды.  Ал  екі 
аяғынан  айрылғалы  бері  жағдайы  тіптен  мүшкіл. 
Тимурдың жайынан қаңғыбастарды бейімдеу орта-
лығындағылар  хабардар.  Бірақ  олар  ақыл-есі  кем 
жарымжанның  өзі  мүгедектер  үйіне  барудан  бас 
тартып отыр деп ақталды[10]. 
Қоғамның  мүгедектерге  көзқарасын  өзгерту  
ұзақ та қиын процесс, алайда қазіргі заманғы әлем-
де  мүгедектердің  проблемаларын  жаңадан  түсіне 
бастағанын айтуға болады. Оның негізінде мүлдем 
мүгедектіктің жаңа тұжырымы жатыр. Мүгедектер 
тек еңбек қабілеттігі шектелген немесе жоғалтқан 
жан ретінде ғана емес, тіршілік әрекетінде белгілі 
бір  шектеулері  бар  адам  ретінде  қарастырылады. 
Осы  бағытта  2006  жылғы  13  желтоқсанда  БҰҰ 
Бас  Ассамблеясының  Мүгедектердің  құқықта-
ры  туралы  конвенцияны    қабылдауы  елеулі  қа-
дам  болды.  Конвенцияның  мәтіні  мүгедектердің 
құқықтарын  қорғау  мен  көтермелеуге,  оларға  қа-
тысты  кемсітушілікті  жоюға,  олардың  жұмысқа, 
денсаулық сақтауға, білім алуға және қоғам өмірі-
не толық қатысу, сот төрелігіне қол жеткізу, жеке 
өміріне қол сұқпау, пайдалану мен теріс пайдала-
нудан босату, жүріп-тұру бостандығына, жеке жи-
нақылық  құқықтарын  қамтамасыз  етуге  және  т.б. 
бағытталған  50  бап  қамтылған.  Конвенция  жаңа 
құқықтарды  бекітпей,  қолданыстағы  және  жал-
пыға  танылған  құқықтарды  іске  асыру  жолдарын 
көрсететінін  атап  өту  қажет.  Мүмкіндігі  шектеулі 
адамдардың  құқықтарын  қорғау  Адам  құқықтары 
жөніндегі уәкілдің қызметінде басымдық болып та-
былады. Мүмкіндігі шектеулі адамдардың құқықта-
рын қорғау саласында Уәкілдің маңызды функци-
ясы  олардың  шағымдары  мен  өтініштерін  қарау 
болып табылады. Уәкіл мекемесі олардың құқықта-
ры  мен  бостандықтарын  іске  асыру  мәселелері 
бойынша мүгедектерге консультация беру және заң 
көмегін көрсету бойынша жүйелі жұмыс жүргізеді. 
Уәкілдің атына өтініш берушілерден мүгедектік то-
бын белгілеуге немесе қайта қарауға жәрдемдесуді, 
мүгедектігі бойынша жәрдемақы алуға көмектесуді 
өтінген шағымдар жиі түседі. Өтініш берушілерді 
тұрғын үй және зейнетақы мәселелері қанағаттан-
дырмайды. Бұдан басқа, есептік кезеңде ТМД ел-
дерінен  алынған  өтініштердің  саны  көбейе  түсті. 
Өтініштерінде  мүгедектердің  өкілдері  Қазақстан 
Республикасының  заңнамасына  сәйкес  мүгедекті-
гі  бойынша  жәрдемақы  алу  мәселелерін  көтерді. 
Өтініштерді  талдау  нәтижелері  бойынша  мүге-
дектердің шағымдарын шешуге кедергі келтіретін 
күрделі проблема практикада олардың құқықтарын 
қорғауды  қамтамасыз  етудің  тиімді  тетіктерінің 
жоқтығы болып табылады.
Біздің  пікірімізше,  есі  кем  тұлғалардың 
құқықтарын қорғау ұшін және қаншалықты қорға-
лып жатқанын анықтау үшін, оның медициналық 
тұрғыдан  және  жеке  әлеуметтік  хал-жағдайын, 
оның тума - туыстарының бар - жоғын, олармен қа-
рым-қатынастарының  қаншалықты  адамгершілік 
принциптеріне  сәйкестігін  мезгіл-мезгіл  анықтап 
отыру  қажет  деп  есептейміз.  Олар  заң  жұзінде 
ерекше  статустағы  адамдар  болып  саналады,  се-
бебі аурудың салдарынан олар  құқықтарының бұ-
зылып тұрғанында білмеу мүмкін, білген жағдай-
дада заңға сәйкес өз - өзін қорғауға, шағымдануға,  
өтініштер  білдіруге,  яғни,  толық  субъект  болуға 
құқығы жоқ. Сол себептен бұл адамдарға мемлекет 
тарапынан жеке әр бір ауруға заңгер - консультант 
немесе адвокат тағайындалуы керек және ол заңда 
белгіленген  мерзімде  есеп  беріп  отыруы  қажет, 
әрбіреуне  мемлекет тарапынан арнайы төлемақы 
қарастырылуы қажет сонда ғана олардың консти-
туциялық құқықтары іс жүзінде қорғалып түр де-
уге болады.

264
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы(1995 жылғы 30 тамызда қабылданған, 1998 жылғы 
7 қазанда ҚР Конституциялық заңымен енгізілген өзгерістері және толықтыруларымен), (соңғы өзгері-
стер 2007ж 21 мамыр ҚР заңымен енгізілді).
2. «Нұр Отан»ХДП бағдарламасы «Ертеңін үшін аянба!...» «өмірлік 100 жағдай»  /Қайрат Саты-
балдыұлының жалпы ред. басш. Астана, 2011-256б.
3.  «Мүгедектерді  оңалтудың  кейбір  мәселелері  туралы»  («Мүгедектерге  және  мүгедек  балаларға 
санаторий-курорттық емделудi ұсыну ережесi»)» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 20 
шілдедегі № 754 қаулысы.
4. Қазақстан Республикасының Заңы Қазақстан Республикасында мүгедектердi әлеуметтiк қорғау 
туралы (2015.03.12. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
5.Шет елдердің тәжірибесі бойынша Қазақстандағы психикалық ауруы бар адамдарға деген көзқа-
расты түбегейлі өзгертуге болады.http://informburo.kz/stati/psihb
6.Коррекциялық психология http---www.uniface.kz-index.php-id1.Азаматтардың келісімінсіз медицина-
лық көмек көрсету төмендегі жағдайларда жүзеге асырылады
7.Шет елдердің тәжірибесі бойынша Қазақстандағы психикалық ауруы бар адамдарға деген көзқа-
расты түбегейлі өзгертуге болады. http://informburo.kz/stati/psihb
8. «Ақыл-есі кем тұлғалардың құқықтары» туралы Біріккен Ұлттар Ұйымының 1971 жылғы 20 жел-
тоқсандағы Декларациясы
9.Полиция  ақыл-есі  кем  баланы  ата-анасының  көзінше  атып  өлтірді  http://baq.kz/news/alem/pот  
09.01.2016ж.
10. Ж. Ахаш Ақыл-есі кем балаларға арналған жетімдер үйінің түлегі көпір астын паналап жүр- 
10.09.2012.-24.kz

265
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
ӨНЕРТАНУ
ИСКУССТВОВЕДЕНИЕ
ART

жүктеу/скачать 5,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: