Нурышева Г.Ж., Сыргакбаева А.С

238 
 
мысль,  но  увы  необязательного  и  избыточного  с  точки  зрения  студенчества,  настроенного 
главным  образом  прагматически.  Все  это  неизбежно  приводит  нас  к  исходному  и  почти 
буквально  “по-кантовски”  поставленном  вопросу,  как  возможен  учебник  по  философии,  да  и 
возможен  ли  он  вообще?  Первое,  на  что  сразу  же  обращается  внимание, – это  соотношение 
историко-философского  и  метафилософского  (теоретического)  аспектов.  В  основе  такого 
разделения  лежит  типовая  учебная  программа  по  философии,  утвержденная  Министерством 
образования и науки РК.  С него и начнем наш обзор. 
В 2014 году  по  заданию  Республиканского  учебно-методического  совета  были 
разработаны две типовые учебные  программы -  по философии для бакалавров и по истории и 
философии науки для магистров,  авторами которых являются преподаватели КазНУ им. аль-
Фараби  Хасанов М.Ш., Нурышева Г.Ж. и Сыргакбаева А.С. Первая программа  написана  для 
студентов бакалавриата и разработана как обязательная общеобразовательная дисциплина для 
студентов всех вузов. Фундаментальные вопросы философии рассматриваются в ней с позиций 
плюрализма, многообразия их интерпретации и  обоснования. Структура программы включает 
основные  этапы  истории  философии,  проблемы  онтологии,  гносеологии,  антропологии, 
социальной философии, и синергетики.   
Большое  внимание  в  программе  уделено  т.н.  национальному  компоненту – казахской 
философии.  Еще  одна  отличительная  ее  черта  то,  что  авторы  стремились  учесть  требования, 
вытекающие из присоединения Казахстана  к Болонскому процессу, нацеленному на введение 
единых стандартов образования в международном сообществе. Большое внимание в программе 
е уделено осмыслению места и роли философии в современном мире, непреходящего значения 
ее  как  важнейшего  элемента  духовной  жизни  общества.  Философские  проблемы  анализи-
руются  в  тесной  связи  с  религией,  правовым  сознанием,  идеологией,  другими  формами 
духовно-ценностного освоения действительности.  
Программа  по  истории  и  философии  науки  является  обязательной  для  всех 
специальностей  магистратуры  и  формирует  знания  о  закономерностях  развития  науки  и 
структуре научного знания, о методах ведения научного исследования.  
Разработка  данных  программ  явилась  определенной  важной  вехой  в  становлении  и 
развитии  отечественной  философии.  Они  призваны  помочь,  прежде  всего,  преподавателям 
философии  при  подготовке  к  лекциям  и  семинарам,  а  также  тем,  кто  намеревается  написать 
учебник или учебное пособие по различным проблемам философии.   
В  соответствии  с  этими  программами  в  последнее  время  написано  несколько  десятков 
учебников  по  философии,  обзор  всех  их  в  рамках  данной  статьи  практически  невозможен. 
Поэтому  остановимся  на  некоторых,  авторами  которых  являются  преподаватели  КазНУ  им. 
аль-Фараби.  
Особого внимания заслуживает учебник по философии на казахском языке, написанный 
Нурышевой  Г.Ж.  Следует  отметить,  что  учебник  практически  сразу  же  получил  гриф 
министерства образования и науки  РК и в настоящее время очень востребован как студентами, 
так и преподавателями философии на казахском языке. Этому во многом способствовал стиль 
изложения  и  четко  выдержанная  логика  учебника.  Автор  учебника  исходит  из  того,  что  в 
отличие от большинства других гуманитарных наук философия возникла, живет и развивается 
как  совокупность  взглядов,  концепций,  систем,  учений,  подчас  существенно  отличающихся 
друг от друга.  Философии как жесткой системы идей и принципов, единственно верной на все 
времена,  не  было  и  никогда  не  будет.  Единство  философии  как  науки  и  как  учебной 
дисциплины — в  единстве  вопросов,  проблем,  которыми  она  занимается,  которые  решает  на 
протяжении  более  чем  двух  тысячелетий.  Но  сама  трактовка  этих  вопросов  многообразна, 
меняется  с  каждой  исторической  эпохой,  с  появлением  выдающихся  мыслителей.  В  этом 
смысле  философия  по  самой  своей  сути  имеет  плюралистический  характер.  Вот  почему 
большое внимание в учебнике уделено подробному изложению истории философской мысли, а 
особенно истории казахской  философии, включая советский период.    
Главный  упор  в  учебнике  сделан  на  показ  современных  интерпретаций  фундамен-
тальных вопросов философии: сущностных свойств бытия и сознания, человека и его места в 
мире,  форм  жизнедеятельности  людей,  знания  и  познания  и  т.  д.  Важно,  что  автор,  с  одной 
стороны, стремится опереться на новейшие достижения естественных и общественных наук, а с 
другой — показать роль философии  как мировоззренческого и методологического ориентира. 
Это выражается, в частности, в том, что учебник содержит специальный раздел, посвященный 
генезису и структуре научного познания.  

239 
 
Несомненное  достоинство  учебника — анализ  философских  проблем,  выдвигаемых 
современным  этапом  технологического,  экономического,  социального  и  духовного  прогресса. 
Эти  проблемы  отражены  в  разделах,  посвященных  вопросам  культуры,  цивилизации, 
постиндустриальному обществу, взаимодействию философии с идеологией, религией, правом.  
Гриф  МОН  РК  получил  и  фундаментальный  учебник  профессоров  М.Ш.Хасанова, 
В.Ф.Петровой. Данный учебник действительно является фундаментальным, так как он вводит 
читателей  в  историю  становления  духовной  культуры  человечества,  знакомит  их  с  опытом 
мировой  философской  мысли  в  исследовании  всеобщих  проблем  бытия  человека  и  общества, 
истории и политики, культуры и образования, теории диалектики и эпистемологии, техники и 
глобальных  проблем  современности.  Изложение  материала  учебника  ориентировано  на 
подготовку к семинарским занятиям, рубежным контролям и итоговому экзамену, выполнению 
заданий по СРСП и СРС. 
Заметным явлением в сфере подготовки учебников и учебных пособий по философским 
дисциплинам стало учебное пособие «Аль-Фараби и современность», написанное в результате 
творческого  сотрудничества ученых  КазНУ  имени  аль-Фараби  и  ИФПР  КН МОН  РК. Данное 
учебное пособие стало ярким подтверждением эффективной интеграции науки и образования, 
являющейся одной из основных задач Концепции развития образования Республики Казахстан 
до 2015 года.  Как  известно,  сотрудничество  науки  и  образвания  является  ведущей  идеей 
Болонского  процесса,  удачно  сочетающего  системы  классического  университета  и 
современного образования и возникшего как ответ на вызовы фундаментальных экономическо-
политических преоразований в мире. 
Опыт КазНУ показывает, что интеграция науки и образования эффективна для развития 
как  фундаментальных,  так  и  социогуманитарных  наук.  По  инициативе  ректора,  академика 
Г.М.Мутанова  в  университете  стартовал  научно-инновационный  проект «Al-Farabi university 
smart city, основанный  на  идее  добродетельного  города  и  счастья  великого  мыслителя 
тюркского  мира  Абу  Насра  аль-Фараби.  Главное  назначение  проекта – воспитание  в  совре-
менной  молодежи  духовности  и  истинно  человеческих  качеств.  Современные  университеты, 
как  и  классические  университеты  на  протяжении  многих  веков,  не  должны  ограничиваться 
передачей своим питомцам новых знаний. Их предназначение заключается, в  первую очередь, 
в формирование граждан своей страны с высокими идеалами гуманизма.  
Первым  этапом  осуществления  данного  проекта  стала  подготовка  учебного  пособия 
«Аль-Фараби  и  современность»  под  руководством  Г.М.Мутанова  на    казахском  и  русском 
языках.  В  качестве  учебного  пособия  авторов  приглашены  известные  ученые  республики 
К.Х.Таджикова,  М.Ш.Хасанов,  Г.К.Курмангалиева,  Г.Ж.Нурышева,  Н.Л.Сейтахметова, 
А.С.Сыргакбаева, Б.А.Джаамбаева.  
Перед  авторами    была  поставлена  непростая  и  очень  ответственная  задача – написать 
учебное  пособие,  доступное  для  всех,  кто  интересуется  творческим  наследием  великого 
мыслителя и, судя по первым отзывам, авторский коллектив с ней справился. 
 Хочется надеяться, что положительные примеры (а они обязательно будут продолжены) 
подготовки  новых  трендов  типовых  учебных  программ,  учебников  и  учебных  пособий  по 
философским дисциплинам внесут свой вклад в переосмысление роли философии в обществе 
как науки и дисциплины. 
 
 
 
Омарова А.К.,  Оспанова А.Ш 
 
ПРИМЕНЕНИЕ МЕТОДА ПОЗИТИВНОЙ ПСИХОТЕРАПИИ  
В ПЕДАГОГИЧЕСКОМ КОЛЛЕКТИВЕ 
 
Модернизация  системы  образования  и  внедрение  в  пространство  в  колледже  системы 
стандартов министерство образования ставят перед педагогами задачу перехода на новый тип 
отношения  к  судентам  и  студентами.  Согласно  стандартам  студент  становится  субъектом 
отношений,  ориентированных  на  максимальный  учет  индивидуальных  особенностей,  лич-
ностных  потребностей  каждого  студента.  Отношения  между  педагогом  и  студентом  должны 
строиться на содействии и сотрудничестве, предполагающим партнёрство. 

240 
 
Основатель  метода  Позитивной  психотерапии,  немецкий  врач  и  психотерапевт  Носсрат 
Пезешкиан  в  своей  книге  «Психотерапия  повседневной  жизни»  в  результате  многолетних 
научных  исследований  приходит  к  выводу,  что  отношения  между  подростками  и  взрослыми: 
родителями,  воспитателями,  учителями  должны  рассматриваться  как  партнёрские.  Им 
предложена  идея  отказаться  от  понимания  воспитания  в  узком  смысле  как  процесса  влияния 
взрослого  на  студента.  Воспитание - это  двойственный  процесс,  предполагающий  не  только 
влияние  взрослого  на  развитие  подростка,  но  и  противоположный  результат.  Многие  формы 
поведения  подросков,  типы  реагирования,  способы  проявления  своих  чувств  тоже  оказывают 
воспитательный  эффект  на  взрослых.  Подросток  не  является  неким  пластилином,  пассивным 
объектом, из которого взрослые могут «слепить» удобного им ребёнка. 
Концепция  человека  в  методе  Позитивной  психотерапии  исходит  из  педагогических 
воззрений  Жан-Жака  Руссо  о  заложенных  от  рождения  в  ребёнке  задатках  и  способностях, 
которыевзрослым нужно помочь развить. 
Основу  позитивной  психотерапии,  в  направлении  изучения  проблемных  ситуаций, 
составляют  индивидуальные  способности  человека,  которые  дарованы  ему  природой  от 
рождения – базовая  основа,  и  сформированные  в  процессе  жизненного  опыта – актуальные 
динамические способности. 
Методы  этого  направления  всегда  подразумевают  кросс-культурность,  это,  также, 
является ведущей мыслью при использовании методов позитивной психотерапии. Видимо, по 
причине  восточных  корней  автора  методики. Вся  психотерапевтическая  стратегия направлена 
на  сочетание  теоретическо-философской  мудрости  Востока  и  уверенной,  рационализаторской 
систематизации Запада. Позитивная психотерапия включает в свои методы опыт более чем 20 
различных культур и религиозных конфессий. Несмотря, что прародитель методов всего один 
человек,  направление  получилось  довольно  широкое  распространение  и  практическую  зна-
чимость, благодаря своей высокой эффективности. 
 «Когда человек рождается, он вовсе не является «чистым листом», а если использовать 
эту метафору, представляет собой трудночитаемый или еще непрочитанный лист. Способности 
и  возможности — основы  развития  человека — нуждаются  в  созревании  и  в  действенной 
помощи окружающего мира». 
Основная  задача  воспитания  заключается  в  приобщении  подростка  к  тем  социальным 
нормам и правилам, которые приоритетны в социальном окружении объективной реальности. 
Иными  словами,  с  помощью  воспитания  подросток  усваивает  нормы,  формы  поведения, 
которые  являются  основой  для  бесконфликтного  общения.  Этот  процесс  называется 
социализацией студента. 
Различные  культуральные  традиции  и  установки  детерминируют  шкалу  социальных  и 
нравственных  норм,  как  в  масштабах  общества,  так  и  в  конкретной  отдельной  семье  и 
личности. В результате транскультуральных исследований, охвативших порядка 22 стран мира, 
Н.Пезешкиан  выявил  систему  наиболее  типичных  форм  поведения  и  социальных  норм, 
которые,  как  правило,  и  являются  источником  большинства  внутриличностных  и  межлич-
ностных конфликтов. В терминологии Позитивной психотерапии поведенческие и социальные 
нормы  называются  актуальными  способностями.  Актуальные  способности  выступают 
центральным  фактором  в  развитии  личности  и  зачастую  могут  стать  причиной  расстройств  и 
конфликтов, если не выполняются определённые ожидания. 
Название  метода  происходит  оот  лат.  positum   —  «имеющий  место», «данный», «фак-
тический». 
С  точки  зрения  позитивной  психотерапии,  одной  из  самых  важных  данностей  природы 
человека  являются  его  способности, —  как  врождённые («базовые  способности»),  так  и 
сформировавшиеся в процессе развития личности («актуальные способности»). 
Позитивная психотерапия является кросс-культурным методом, интегрирующим в себе, с 
одной  стороны,  философскую  и  интуитивную  мудрость  Востока,  а  с  другой  стороны, 
рациональную  системность  и  научность  Запада.  Позитивная  психотерапия  основана  на 
транскультуральных исследованиях более 20 культур и является новым методом и подходом к 
человеку, который преследует в основном следующие цели: 
лечение (психотерапевтический аспект), 
воспитание и профилактику (педагогический аспект), 
развитие межкультурального сознания (транскультурально-социальный аспект) 

241 
 
и взаимодействие и интеграцию различных психотерапевтических направлений (междис-
циплинарный аспект). 
И  мы  в  колледже  можем  применять  этот  метод  для  воспитание  и  профилактику 
(педагогический аспект). 
В  педагогической  процессе  проявление  актуальных  способностей  можно  проил-
люстрировать целым рядом примеров.  
Представьте себе человека, который стоит посреди площади на одной ноге. Очень скоро 
мышцы  перегруженной  ноги  начинает  сводить  судорога,  держать  равновесие  становится  все 
труднее,  из-за  неудобной  позы  напряжены  мышцы  всего  тела.  Боль  становится  нестерпимой, 
человек взывает о помощи. На его призыв откликаются окружающие. Один массирует ногу, на 
которой  несчастный  продолжает  стоять.  Другой  пытается  разработать  затекшие  мышцы  шеи. 
Третий, видя, что человек вот-вот упадет, предлагает ему руку для опоры. Наконец, появляется 
еще один, подходит к бедняге и спрашивает: «Почему ты стоишь на одной ноге? У тебя же есть 
вторая. Стань на нее».  
Подросток  приносит  с  собой  на  прием  не  только  свою  проблему,  но  и  способность 
преодолеть ее. Задача психолога и воспитателья помочь ему в этом.  
Специалистами в области позитивной психотерапии используют в своей работе три кита, 
на которых держится вся база данного направления: 
Надежда.  Внедрение  в  сознание  пациента  позитивного  подхода  к  восприятию  своего 
возможного умственного, практического, рационализаторского, системного потенциала; 
Баланс. Психодинамический анализ субъективных позитивных качеств человека с целью 
определения  гармонического  гомеостаза  между  первичными  и  вторичными  актуальными 
способностями; 
Самопомощь.  После  прохождения  курса  психотерапии  и  реализации  эффективных 
позитивных  способностей, пациенту  предлагается самостоятельно провести анализ некоторых 
проблемных ситуаций. После чего необходимо оказать соответствующую помощь и поддержку 
представителям своего ближайшего окружения – члену семьи или коллеге. 
В процессе позитивной психотерапии подростки учится: 

  видеть позитивные стороны конфликта в группе, или с педагогом, нарушения, 
болезни; 

  видеть пути, которые привели его к данной ситуации; 

  находить внутренние ресурсы,  

  обращать внимание на другие стороны своей жизни;  

  видеть способности за конфликтом в группе, нарушением, болезнью, 

  говорить о том, что вначале было болезненным,  

  открыто обсуждать с партнером конфликтные стороны отношений; 

  находить ресурсы и способы решения конфликта,  

  находить другие жизненные цели, 

  становиться уважаемой для себя и своего окружения,  

  самостоятельно справляться с жизненными трудностями. 
В  процессе  консультирования  широко  используются  притчи,  метафоры,  упражнения  из 
других психотерапевтических теорий.  
Поскольку педагог в силу своего воспитания и жизненного опыта имеет уже достаточно 
сформированное  представление  о  том,  в  какой  степени  и  какие  способности  должны  быть 
развиты,  несоответствие  его  ожиданиям  может  вызвать  внутренний  конфликт,  который 
выражается  как  минимум  в  форме  неприязни  к  подростку.  Вполне  возможно  усугубление 
ситуации  межличностным  конфликтом,  особенно  если  ребёнок  проявляет  достаточную 
настойчивость в сохранении своих личностных границ. 
Возвращаясь  к  идее  партнёрских  отношений,  позиция  педагога  в  таких  случаях  не 
должна носить категоричный характер. Необходимо чёткое осознание того, что демонстрируя 
те  или  иные  формы  поведения,  ребёнок   проявляет  степень  развитости  определённых 
способностей,  которым  уделялось  либо  не  уделялось  внимание  в  жизненном  опыте  ребёнка. 
Педагогу  в  парадигме  субъект-субъектных  отношений  важно  научиться  дифференцировать 
способности  каждого  конкретного  ребёнка,  замечать  не  только  дефицитарные,  но  и  хорошо 
развитые, подчёркивающие уникальность ребёнка. Принятие модели партнёрских отношений в 
практике,  позволит  педагогу  замечать  в  себе  то,  что  развито  умеренно,  либо  чрезмерно, 
раскроет заложенный потенциал, как в себе, так и в подростке. 

242 
 
 
Список литературы: 
1.  Пезешкиан  Н.  Психосоматика  и  Позитивная  психотерапия:  Пер.  с  нем./Носсрат  Пезешкиан.  
- 2-е издание. - М.: Институт Позитивной психотерапии, 2006. - 464 с. 
2.  Пезешкиан  Н.  Психотерапия  повседневной  жизни : тренинг  разрешения  конфликтов.  СПб.: 
Речь, 2002. 
3.  Источник: Романин А.Н. Основы психотерапии 
 
 
 
Омаров Ғ.Қ. 
 
ҚОРҒАНДАРДЫ ҚАЗУДЫ СТУДЕНТТЕРГЕ ҮЙРЕТУ ӘДІСТЕМЕСІ 
 
Қазақстан территориясындағы қорғандарды зерттеу жұмыстарына 1733 жылы 1 Петрдің 
жарлығымен  Сібірге  бағытталған  Г.Ф.  Миллердің  басшылығындағы  Академиялық 
экспедицияның  Ертісті  бойлай  кең  археологиялық  зерттеу  жұмыстарын  жүргізуін  жатқызуға 
болады [1; 2]. Ежелгі Қазақстанды зерттеуде үлкен үлес қосқан академик В.В. Радлов болды [3; 
4; 5]. 1910 жылы Орталық және Шығыс Азияны зерттеу саласындағы орыс комитеті Жоғарғы 
Ертіске  Каменскийдің  басшылығымен  экспедиция  жібереді,  оны  осы  аудандарға  жіберген 
бірінші экспедиция деп есептеуге болады [6]. А.В. Андриановтың 1911 жылы жүргізген қазба 
жұмыстары кезінде ерте темір дәуіріне жататын қорғандардан өте құнды заттар табылды [7].   
Сайын  даладағы  археологиялық  ескерткіштердің  негізгі  бөлігін  жерлеу-табыну 
ескерткіштерінің  көне  түрі – қорғандар  құрайды.  Қорған  тұрғызу  құрылыс  дәстүрінің  пайда 
болуы мен дамыған уақыты болды. Қорған – дөңгелене, не сопақша келген үйіндісі бар жерлеу 
орны. Қорған үсті үйіндісіне қарап төртке бөлінеді: тас, топырақ пен тас аралас, топырақ және 
«мұртты қорған». Қорғандар неолит дәуірінен бастап-ақ тұрғызылған және олар әртүрлі тайпа, 
ру,  этникалық  топтар  өкілдеріне  жатады.  Қазақтар  қорған  атауымен  қатар  «оба», «қорым», 
«мықтың үйі» атауларын да қолданады. Кезінде жерлеу орны үстінде күрделі архитектуралық 
құрылыс болған. Көпшілігінің құрылысына пайдаланған ағаштары шіріп, сол заманның өзінде-
ақ бүлінген. Алғашқы қалпында оларды Египет пирамидаларымен салыстыра көзге елестетуге 
болады. Көшпелілер сәулет өнеріндегі ғажайып нысандардың бірі – қорғандарды зерттеу тарих 
ғылымында  «қорған  архитектурасы»  деп  аталатын  жаңа  ғылыми  бағыт  болып  табылады. 
Жерлеу  орны  үстіндегі  қорған      үйіндісі  құрылысы  соңғы  уақытта  ғана  жан-жақты  зерттеле 
бастады.  Бесшатыр  қорғандарынан  кейін  Бәйте,  Берел,  Байқара,  Шілікті,  Қарқара  және  т.б. 
ескерткіштер архитектурасы анықталды. 
Көне  заман  қорғандарына  неолит  және  қола  дәуірі  ескерткіштері  жатса,  содан  кейінгі 
түп-негізі  ортақ  болып  келетін  ерте  көшпелілердің  скиф-сақ-сібір  (б.д.д. VIII-б.д.д. III ғғ.) 
мәдениеті  қорғандарының  орналасу  және  таралу  аймағы    сәйкес  болып  келеді.  Ғұн-түркілер 
ескерткіштері  монғол  шапқыншылығына дейінгі  б.д.д. III  ғғ.-дан  б.д. VI ғғ.  және  б.д. VI-нан 
XIII ғасырлар аралығын қамтиды. 
Археологиялық  қазба  жұмыстары – бұл  ескерткіштерді  далалық  жағдайда  стационарды 
түрде  зерттеу.  Ол  бір  маусымда  ғана  емес,  ескерткіштің  үлкендігі  мен  маңызына  байланысты 
бірнеше  жылдарға  дейін  де  созылуы  мүмкін.  Әрбір  жетекші  қазба  творчестволық  жұмыс 
болғандықтан зерттеу барысында нысаннан барынша толық мәлімет алу үшін әртүрлі әдістерді 
пайдалана  отырып  эксперимент  жүргізеді.  Әрине,  дұрыс  нәтиже  бермеген  тәжірибені  де 
ескерген жөн.  
Қорған  үйіндісі  қайтыс  болған  тумаластарына  тұрғызылған  ескерткіш  болғандықтан, 
олар  негізінен  қыстаулары  маңында  орналасады [8]. Жерлеу  орынын  таңдауда  қорым 
орналасатын  жердің  топографиялық  жағдайы  да  назардан  тыс  қалмаған.  Тайпа  басшылары, 
рулық  және  әулеттің  қорымын  тұрғызар  алдында  оның  орынын  таңдауда  қоныстары  мен 
жерлеу  қорымдарының  ара-қатынасы  мен  орналасатын  жеріне  басты  назар  аударған.  Ол 
жерлер  таза,  биік  жерлерде,  тұнық  сулы  өзен-бұлақтардың  бойында,  не  айналасына  мен 
мұндалап тұрар тау бөктерлері мен тыныш ұйқыдағы өлілер әлемі атанған тау аңғарларындағы 
тегіс алқаптар болуы тиіс еді. Ерте темір дәуірінің ақсүйектері мен бекзадаларына тұрғызылған 
әйдік  қорғандары  тау  аралығындағы  жазықта  (Шілікті,  Берел,  Бесоба  т.б.),  тау  етегіндегі 
жазықта  (Есік,  Ақсуат,  Қарқара)  орналасуы  бір  жағынан  ұрпақтары  көз  алдынан  шығармауы 

243 
 
болса,  ал  екінші  жағынан  тонаушылар  әрекетінен  қамданғандығы  да  болар.  Сондай-ақ  сән-
салтанатпен атқарылатын жерлеу салтында арбаларды пайдаланатындықтан да осындай жазық 
жерді  таңдауы  мүмкін.  Қазақстан  жеріндегі  қорғандар  негізінен  осы  аталған  жағдайларды 
ескере  келіп  тұрғызылған.  Қорған  үйіндісіне  көп  жұмыс  күші  кететіндігін  ескере  келе,  әрі 
құрылыс жұмыстарын оңтайландыру үшін қазіргі қазақ зираттары сияқты дөңге, жотаға қоюға 
тырысқан. Қазіргі таңда да көптеген қазақ зираттары қорғандар төбесінде жайғасқан.  
Негізгі  немесе  орталық  жерлеу  орыны  қорғанның  орталық  бөлігінің  астындағы  қабір 
болып  саналады.  Оның  жанында  өзге  де  жерлеу  орындары  болуы  мүмкін.  Сонымен  қоса 
алдыңғы  жерлеу  орны  үйіндісі  үстіне  тағы  да  жерлеу  орындары  орналастырылды.  Әр  жаңа 
қабір  үйіндісінен  кейін  қорған  биіктей  түседі.  Соңғы  жерлеу  орыны  алдыңғы  жерлеу  орыны 
құрылысын  бұзып  немесе  соның  үстіне  келесі  қабат  ретінде  салынады.  Кейінгі  жерлеу 
орындары қорған үйіндісінде де жасала берген, бұл сарматтар мен ортағасырлық көшпелілерге 
тән болып келеді. 
Мәйітті жерлеу көне жер беті деңгейінде, одан төмен қабір шұңқырда, оның ішіндегі тас 
жәшіктер  мен  ағаш  қималарда,  немесе  оның  үстіндегі  үйіндіде  де  атқарылады.  Жерлеуден 
басқа  кремация  белгілері,  кей  жағдайда  үйінді  астында,  оның  ішінде  немесе  қорған  маңында 
марқұмға  бағышталып  берілген  ас  қалдықтары  да  кездесуі  мүмкін.  Жерлеу  камерасының 
шығыс бөлігінен  жер асты жолдары (дәліз-дромостар) салынады. Қорғанды қарастыра отырып, 
оның  тоналу  мүмкіндігін  де  естен  шығармау  керек.  Әдетте    тонаушы  жолдары  қорғанның 
орталық бөлігіне бағытталады. 
Қорған  үйіндісі  тұғыр  тастармен  бекітіліп,  кішігірім  ормен  қоршалады.  Қорғанның 
шығыс жақ жанында балбал тас орналасуы мүмкін, алайда қазіргі таңда олар құлап, не топырақ 
астында көміліп қалған жағдайда кездеседі.   Көріп отырғанымыздай қорған күрделі құрылыс 
болып  табылады.  Әсіресе,  скифтік  «патша»  қорғандары    күрделі,  әрі  әдемі  болып  табылады. 
Бұл біздің далаларымыздың пирамидалары іспеттес. 
Өткен  ғасырдың  басында  қорғандар  «құдық»  түрінде  немесе  орталық  бөлігінде 
перпендикуляр  түрінде  айқасатын  орталық  жерлеу  орнын  табуға  бағытталған  траншеялар 
арқылы  қазылған.  Қорған  толықтай  жерлеу  құрылысы  ретінде  қарастырылмады,  оның 
жанындағы  қосымша  жерлеу  орындары,  кейінгі  жерлеулер  ескерілмеді,  тіпті  негізгі  қабір  де 
шеттетіліп  қалып  қоюы  мүмкін  еді.  Заманауи  археологиялық  зерттеу  әдістері  қорғанды 
толықтай ашуды көздейді. Сонымен қоса, қорған ішіндегі барлық жерлеу орындары маңызды 
болып саналады және толыққанды зерттеуді қажет етеді.  
Қазіргі  таңда  зерттеу  алдында  қорымның  жалпы  жоспары  жасалып,  әр  қорғанға  өзінің 
реттік  нөмірі  беріледі.  Қазба  алдында  қорғанның  инструментальді  жоспары  жасалып, 
бейнетаспаға  және  фотосуретке  түсіріледі,  толықтай  сипатталады.  Жоспары  жасалады.  Бүкіл 
өлшеулердің негізі болып саналатын репер биіктікте орналастырылады. Қорған дұрыс дөңгелек 
формалы болуы шарт емес екенін ескерген жөн. Қорғанның орталық бөлігіне қазық қағылады. 
Сол  нүкте  арқылы  С-О,  Б-Ш    бағытта  бүкіл  қазба  бойынша  бір-біріне  перпендикуляр  екі  жіп 
тартылып,  қорғанның  профилдері  түсіріледі.  Осы  жіптер  негізінде  әрбір 0,5 не 1 м  сайын 
қазықтар  қағылып  қорған  беті  толықтай  торланады.  Жоспар  мен  күнделікте  қазықтың 
нөмірімен қоса бағыты да қойылады, мысалы, 6 А, 1 В. 
Ең  кең  тараған  қорғандарды  қазу  әдісі – оны  секторларға  бөлу.  Орталық  нүкте  арқылы 
өтетін  екі  перпендикуляр  сызықтарға  параллель  түрде 0,15-0,5 м  қалыңдықта  жал  (бровка) 
қалдырылады.  Егер  де  қорғанның  биіктігі  үлкен  болса,  опырылып  кетпеуі  үшін,  әрі 
техникалық  кауіпсіздік  шараларын  сақтау  мақсатында  онда  оның  енін  үлкейту  қажет. 
Осылайша,  осы  жалдар  арасында  төрт  бірдей  сектор  пайда  болады.  Бірқалыпты  тереңдікте 
горизонтальды  қабаттармен,  төбесінен  бастап  төмен  қарай  тереңдей  тазалау  жұмыстары 
жүргізіледі. Табылған заттар бекітілген ереже бойынша мұқият қазылады содан соң, әрі қарай 
тереңдей  түсуге  мүмкіндік  туады.  Қабір  мен  катакомбаның  кіреберіс  бөлігі  ескерткіштің 
мәдени  атрибуциясы  мен  хронологиясын  анықтауда  басты  орын  алатындықтан  толығымен 
мұқият аршылуы тиіс.  
Барлық  стратиграфиялық  бақылаулар  тік  және  көлденең  жалдар  бойынша  сызбаға 
түсіріледі.  Анықталып  жатқан  әрбір  артефактілердің,  қабір  шұңқырдың  сызбасы  сызылып, 
орталық  нүктеден  алғандағы  тереңдік  өлшемдері  жоспарға  түсіріледі.  Жалдар  қазба 
аяқталғанша  сақталып,  ең  соңғы  кезекте  зерттеледі.  Егер  де  ол  құлайтындай  немесе  оның 
астында жерлеу камерасы орналасқан болса, яғни бөгет жасаған кезде, оларды біртіндеп немесе 
толықтай  алуға  тура  келеді.  Ол  үшін  орталық  бөлігіндегі  негізгі  қазық  белгі  төмен  және  екі 

244 
 
жағына  міндетті  түрде  өлшемдерімен  бірге  ауыстырылады.  Әрі  қарай  зерттеулер  жаңа  қазық 
белгі  бойынша  енгізілген  өзгерістерді  есепке  ала  отырып  жүргізіледі,  яғни  барлық  өлшемдер 
басты қазық белгіден басталып саналады. Егер, қорғанның ауданы  үлкен болмаса оларды екіге 
бөліп  қазуға  болады.  Алдымен  бірінші  жартысы  қазылады.  Үйінді  кесіндісі  стратиграфия 
қызметін  атқарады.  Содан  соң,  екінші  бөлігі  қазылады.  Қорғанның  үйіндісі  алынып, 
айналасындағы орлар да толық зерттеледі.  
Егер де қорған үйіндісі тастардан тұрса, алдымен оның шым қабатынан толықтай мұқият 
тазарту керек, сонан соң қорған құрылысынан нақты мәлімет беретін әрбір тасының жоспарда 
сызбасы  салынып,  көне  жер  бетінен,  немесе 0-дік  деңгейден  алғандағы  өлшемі  жазылады. 
Камера  толық  қазылғаннан  кейін,  кей  жағдайда  көмбе  (қойма)  кездесіп  қалатындықтан  оның 
едені  мен  қабырғасын  қосымша  толық  қазып,  тексеру  керек.  Қазіргі  таңда  қорғанды  төрт 
секторға  бөлгеннен  кейін  бір  секторын  толықтай  қалдырып,  екі  секторды  келесі  деңгейдегі 
тереңдікте  алады,  ал  қалған  үшінші  сектор  толықтай  алынады.  Бұл  қорғанның  стратигра-
фиясын  нақты  анықтауға  мүмкіндік  береді.  Бұл  әдіс  Берел  қорғандарын  қазуда  тәжірибеден 
өтті.  
Қорған ұсақ қиыршық тас пен құмнан тұрса, қабір шұңқырды қазуда жиектері опырылып 
кететіндіктен және техникалық қауіпсіздік шараларын сақтау үшін оны құдық қазғандай қолда 
бар материалдармен мықтылап шегендеп отыру керек [9,41-44; 10]. 
Механизация  арқылы  топырақ  қорғандарды  қазу  үшін  бульдозерлер  мен  скреперлер 
жұмылдырылады.  Ол  жұмыс  ағымын  әлдеқайда  шапшаңдату  және  жұмыс  күшіне  әлдеқайда 
көмек  әкелуімен  қатар,  көлденең  қалдырылған  жалдарды  сақтау  жолында    бірқатар 
қиындықтар туындайды. Қорған кіші болса тек қана бір жал солтүстік-оңтүстік, батыс-шығыс 
бағытта  ғана  Қалдырылады.  Жұмыс  қорғандардың  орналасу    тығыздығына  қарай  қазу 
техникасының  икемділігіне  бейімделе  жүргізіледі.  Жалдың  төбесінде  орталық  қазық  нүктесі 
белгіленеді. Сол нүктеден жалды бойлай ұзына бойы 1 м қашықтықта қазық қағылады. Қорған 
аумағы  үлкен  болса  орталық  жалдан  басқа,  оған  параллель  номерленген  бірнеше  жал 
қалдырылады. Олардың арасы бульдозер не скрепердің пышағының 1 немесе екі ені көлеміне 
байланысты қазылады. Үйіндіден тазартуда жұқа көлденең топырақ қабаттарды алу қорғанның 
төбесінен басталады. Бульдозер немесе скрепер топырақты жақсылап тазалап қана қоймай, оны 
қорғанның сыртына қарай бір жерге қорғанды түгел қазатындай және бульдозердің мүмкіндігін 
шектемейтіндей жерге шығарып отырады. Қазбаның беткі  жағы тегіс болуына ұмтылу қажет. 
Топырақты  алу  мен  тазарту  кезінде  археолог    үнемі  бақылау  жасауы  тиіс.  Тазалау  кезінде 
дақтар пайда болса, онда ол қолмен қазылады. Оның толық фиксациясына дейін механизмдер 
мен жұмыс күшін тиімді пайдалану үшін біріншісінен екіншісіне ауысып отырады. Жал жұмыс 
толық аяқталғаннан кейін ғана алынып тасталады. Стратиграфияны анықтау мақсатында, олар 
тік  бағытта  сақталып    үнемі  тазаланған  күйінде  болуы  шарт.  Ең  жақсы  тазалауға  ылғалды 
топырақты бульдозерден кейін күректің көмегімен жүргізгенде қол жеткізуге болады.  
Барлық  нысандар  мен  табылған  заттар  сол  жерде  фотосуретке  түсіріледі,  жоспары 
құрылып, қазық нүктесінен нивилирлеу жүргізіледі. Қазба аяқталғаннан кейін, остеологиялық 
материал антропологиялық зерттеуге алынады.  
Археологиялық  қазба  жұмыстарын  бастар  кезде  ежелгі  дүние  тарихы  бойынша  жаңа 
дерекер  алу  мақсатында  жүргізілетіндігін  және  оның  екінші  рет  қайталанбайтынын  ескеру 
керек.  Қазба  жұмыстары  кезінде  көптеген  ескерткіштер  жойылып  отырады.  Қазбадан  кейін 
тарихи дерек қызметін ескерткіш емес, ол туралы зерттеу кезінде жазылған құжаттар атқарады. 
Сондықтан, тек қазбаны жүргізіп қою жеткіліксіз, барлық қазба үрдісінен мәлімет қалдыратын 
фиксация  жасау  қажет.  Тек  соның  негізінде  ескерткішке  толық  дәйектеме  беруге  болады. 
Барлық  қазба  жайындағы  құжаттар  мұрағатқа  өткізіліп,  онда  олар  тұрақты  сақталатын  қор 
қатарында болады.  
 

жүктеу/скачать 12,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: