Практикалық конференциясының м а т е р и а л д а р ы

203 
 
Бұл салқын, тәтті суға қаныңыздар, 
Шақ келер маған жан жоқ, наныңыздар. 
Менен қалмай, бұл суды шапшаң өрлеп, 
Талқан қылып шахарын алыңыздар. 
Оқиғаның одан әрі даму барысында бұлақ басы бір қақпаға барып тіреледі. Осы 
жерде мифтік желі өрби түседі. Бұл қақпа «құдайға апарар жол » болып, оған кез келген 
адам  кіре  алмайтыны  белгілі  болады.  Кіре  алмас  себебін  сұрағанда  қақпа  ішінен  оған 
былай деп жауап келеді: 
Мықтымын, деп мақтанба, ақыл білсең, 
Мықты болсаң өзіңнің нәпсіңді жең! 
Іші тар, көре алмастың біреуі – сен, 
Ондай кісі бұл жерге келмейді тең. 
Мұны естіген Ескендір одан, елге көрген жайын айту үшін дәлел ретінде бір зат 
сұрайды.  Оған  аған  орамалға  оралған  бір  қу  сүйек  береді.  Сүйекке  қараған  Ескендір 
ашуға  бой  алдырады.  Бұл  сүйектің  шешімін  патшаның  досы  Аристотель  шешеді.  Ол 
патшаға қарап бұл сүйектің сыры көп деп жауап қатады. Сонда патша не болмақ бұның 
сыры дегенде досы былай деп жауап қайтарады:  
Бұл адам – көз сүйегі, деді ханға,   
Тоя маадам көзі мың мен санға? 
Жеміт көз жер жүзіне тоймаса да, 
Өлсе тояр көзіне құм құйғанда [2]. 
Барлық  жайды  естіген  патша  тәубасына  келіп  еліне  қайтады.  Бұл  жерде  сүйек 
негізгі деталь ретінде алынған. Ал мұндағы қақпа екі дүниені байланыстырушы аспекті 
болып  тұр.  «Масғұт»  поэмасына  келсек,  бұл  жерде  де  мифологиялық  сюжеттер  негізге 
алынған.  Ақынның  бұл  поэмасында  басты  кейіпкер  Мақсұт  атты  кейіпкер  болып,  ол 
былай суреттеледі: 
Я, алла, құрметіне достың Мақсұт, 
Тілге яр бер, білінсін тұғыры мақсұт. 
Һаруан-Рашит халифа заманында 
Бағдатта бір жігіт бар аты Мақсұт. 
Осы  жолдарға  қарап  бұл  аңыздың  Бағдат  елінде  болғанын  аңғарамыз.  Мақсұт 
білімге  құмар,  талапты,  өнерпаз  ретінде  суреттеледі.  Ол  білім  қуып  Бағдатқа  барады. 
Сонда  бір  саудагер  кейпіндегі  ұстазға  жолығып  одан  дүниеде  сирек  кездесетін  жеміс 
түрін сұрайды, сонда ұстаз бір бөлмеге кіргізіп былай дейді: 
Барса, тамда бір гүл тұр солқылдаған, 
Басында үш жеміс бар былқылдаған: 
Бірі – ақ, бірі – қызыл, бірі – сары, 
Таңдап ал, мен берейін бір саған. 
Ағын жесең, ақылың жаннан асар, 
Сарыны алсаң дәулетің судай тасар, 
Егерде қызыл жеміс алып жесең, 
Ұрғашыда жан болмас сенен қашар. 
Бұл  жемістердің  қасиетіне  таң  қалған  Мақсұт  ұзақ  ойланады.  (Бұл  поэмадағы 
сюжетте негізінен ел арасында сақталған аңызға негізделген). Сонда Мақсұт ұзақ тұрып 
былай тіл қатады: 
Ақ пен сары екеуін алмаймын деп, 
Қызыл жеміс жеймін деп қолқа салады. 
Мен беремін, танбаймын айта тұра, 
Өкінбесең түбінде жүре-бара. 
Поэмада  Мақсұт  неге  ақты  алды?  Неге  шал  бұлай  деді?  Біздің  аңғаруымызша 
қызыл алмада бір ғажайып бары сезіледі.Мақсұт шалға өз ойын былай ұқтырады: 

204 
 
Қызылды жесем, мені әйел сүйер, 
Арамдыққа жүрмесем,не жан күйер? 
Ұрғашы да көп жан ғой, досым болса, 
Деп едім бір пайдасы маған тиер. 
Мақсұттың жауабына қаныққан ұстаз риза болады. Бұл поэмада жемістер негізгі 
детальға  алынып  мифтік  дүниенің  поэзиядағы  көркем  сөз  түрінде  келгенін  аңғартады. 
Поэманың жалғасында оқиға былай өрбиді: 
Ендеше тауып айттың, же, шырағым. 
Ақыл, дәулет әуелден өзіңде екен, 
  Өміріңмен артылсын, жаным, бағың!... 
... Бұл шал бөтен шал емес, қыдыр еді, 
       Поэмадағы Қыдыр Мақсұтқа жол көрсетуші болып оны жебеуші күш ретінде 
бейнеленеді.  Жырдың  алғашқы  жолдарының  өзінде  Қыдыр  Мақсұттың  ақылдылығын 
зеректігін танып оған жылы шырай көрсетеді. Мысалы:  
Бағанағы қыдыр шал бір уақытта 
Түсіне аян беріп жолығыпты. 
Ей, балам, пәлен күні жауын жауар, 
Сол  жауынның  суында  кесапат  бар  –  деп  айтады.  Бұл  жерде  біз  Қыдырдың 
көріпкелдігін де танимыз. Алдағы оқиғаны болжаған Қыдырға ақын дарытқан ғажайып 
қасиет мифологиялық сарынның әсері дей аламыз. Бұл кесапаттың әсерін қыдыр былай 
түсіндіреді: Жеті  күн жынды  болар  суын  ішкен,  -  деп  кесапат  судың халыққа  тигізетін 
әсерін айтады. Мифологиялық танымда бұл тиянақты жағдай. Поэмадағы оқиғаның одан 
әрі  өрбуі  барысында  Қыдыр  шалдың  айтқан  болжамы  шын  келіп  нөсерлі  ақ  жауын 
жауады.  Бұл  жерде  жауын  негізгі  культ  қызметін  атқарып  поэмадағы  оқиғаның  негізгі 
нысаны болып тұр. Мысалы: 
Болған соң уәделі күн, жауын жауды, 
Судан ішкен жынды боп, ақылы ауды. 
Күні-түні шуласып, таласады, 
Ұмытты тамақ жеу мен және ұйықтамауды [3]. 
Қыдыр  шалдың  айтқаны  рас  келіп  поэмадағы  кейіпкерлер  легі  өздігін  ұмытады. 
Поэманы  талдау  барысында  ондағы  мифтік  желіде  құрылған  неше  түрлі  қызық 
оқиғаларды  талқылап  мифологиялық  сарынның  көптеген  ерекшеліктерін  байқадық. 
Ақынның бұл поэмасы толық аяқталмағаны үшін біз оны соңына дейін талдай алмаймыз. 
Алғашқы  бөлімдерін  талдаудың  өзінде  «Мақсұт»  поэмасының  нағыз  мифологиялық 
астары кең, мифтік танымға негізделген шығарма екенін көре аламыз. 
Пайдаланылған    әдебиеттер 
1.
 
Мәшһүр – Жүсіпов Қ. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік. – Павлодар. 
Павлодар университеті баспасы. 1999. – 384б. 
2.
 
Сәбитов Н. Абай. Алматы. Ғылым, 1946. - 211б. 
3.
 
Абай. Өлең – сөздің патшасы. І том. Алматы: «Жидебай», 2006. - 479б. 
 
М.МАҒАУИННІҢ «ТАЗЫНЫҢ ӨЛІМІ» ПОВЕСІНІҢ ИДЕЯСЫ 
 
ИБРАГИМОВА Р. 
Алматы университеті 4-курс студенті 
Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к., профессор м.а.РАХМАНОВА Н.М. 
 
Қазақ повесть жанрындағы көркемдік құбылыс болып табылған шығармалардың 
бірі  -  М.Мағауиннің  «Тазының  өлімі»  повесті.  Көркемдік  талап  тұрғысынан  сәтті 
орындалған  бұл  туындыдан  оқырман  қауым  бұрын-соңды  қазақ  повестерінде  байқала 
бермеген  пішіндік  және  мазмұндық  жаңалықтар  барын  аңғарады.  Повестегі  назар 

205 
 
аударатын  көркемдік  ерекшелік  -  ойды  астарлап  жеткізуге  бағытталған  символикалық 
нышандар,  философиялық  түйіндеулер.  Бас  кейіпкері  тазы,  яғни,  ит  болғанымен, 
шығармадағы  айтылатын  негізгі  мәселе  -  адам  тағдыры,  халықтық  асыл  қазынамыз 
жақсы салт-дәстүрге деген заманалық көзқарас. Автордың бір ұтып тұрған жері  - кеңес 
дәуірінде  ашық  айтуға  болмайтын  ұлттық  мәселелерді,  қазақи  салт-дәстүр  мен  ой-
толғамдарды  символикалық  нышандар  арқылы  ишаралап,  мегзеп  ұсына  білгендігі. 
Жалпы өзі өмір  сүріп отырған  саяси-идеологиялық  талапқа қарамастан, авторлық түпкі 
позициясын  астарлап жеткізе  білсе,  ол  жазушы  талантының  белгісі  болып  табылатыны 
сөзсіз. 
«Тазының өлімі» кеңес дәуірінде жеке адамның күрделі  табиғатын ашу үшін өзі 
өскен  ортасы  мен  жан-жануарлардың  тіршілігін  байланыстыру  үрдісіне  сүйенеді.  Бас 
кейіпкер  Қазы  -  аңшылықты  ғана  емес,  өзінің  туған  жерін,  адамға  тән  жақсы 
қасиеттердің  баршасын  сүйетін  қарапайым  жан.  Оның  бейнесі  кей  сәтте  бедерлене 
сомдалған Лашын тазының қасында көмескіленіп қалғандай да болады. Бірақ ит образын 
шындыққа сай әр қырынан тұлғалап көрсету, реализм шеңберінен асырмай, жан-жақты 
сипаттау жазушының көркемдік табысы екені дау тудырмаса керек Ендеше басын тауға 
да ұрып, тасқа да ұрып тыным таппай жүрген тазы бейнесінің мейлінше айқын сомдалуы 
адамнан гөрі иттің иттілігі құнды дегенді білдірмейді. Бұл шығармада күнәсіз хайуанат 
арқылы  адам  қауымының  ортасындағы  күрделі  шындықты  ашуға  деген  талпыныс  бар. 
Осынау көркемдік әрекет жолындағы жазушының таңдап алған тәсілі де ұнасымды. 
Дүниежүзі  әдебиетінде  де,  қазақ  әдебиетінде  де  бұған  дейін-ақ  жан-жануарлар, 
оның  ішінде  ит  туралы  шығармалар  жазылғанын  ескерсек,  солардың  ішінде  «Тазының 
өлімі» өзіндік көркемдік- идеялық ұстанымдары арқылы ерекшеленеді. Оның иесі - Қазы 
соғыс  мүгедегі,  ескінің  көзі  сынды  қазақи  арман  мен  мұңға  бейім  жан.  Тазы  болса, 
иесінің ішкі әлемінің қыжылы мен шыжығының бір көрінісі сынды тілсіз хайуан. Ғұмыр 
бойы  ата-баба  дәстүрін  қадірлеп  өткен,  дәстүрді  сақтау  дегеннің  ұлтты  сақтау  болып 
табылатынын  іштей  ғана  түйсініп,  айналасына  ашық  жариялай  алмай,  тіршілікпен 
қоштасқан Қазының қайғысы қалың қазақтың іштен тынған мұңын сездіреді. 
Ал  Лашын  тазыны  сол  мұңның  көкірекке  беріштей  байлану  себебін  білдіретін 
тілсіз  символикалық  бейне  ретінде  қабылдаған  лазым.  Адам  құрған  қақпанға  түсіп, 
қазаға  ұшырайтын  тазы,  әрине,  Қазы  отағасының  орындалмай,  аянышпен  аяқталған 
арманы  сынды.  Жазушы  адам  мен  ит  тағдырын  бірнеше  көркемдік  арқаулары  арқылы 
байланыстыра отырып, мазмұны мен пішіні тұтас құйылған шығарманы өмірге әкелген. 
Суреткердің  ғасырлық  дәстүрдің  тереңінен  тартқан  бұл  шығармасы  этникалық 
сипаттың  бірнеше  факторын  қатар  дамытуымен  ерекшеленеді.  Жазушы  тазының,  сол 
арқылы  аңшының  бейнесін  дәл  береді.  Тазының  ұлуы  -  иесін  жоқтауы.  Ол  ғасырлар 
бойы табиғатпен егіз өмір сүрген халыққа етене таныс.        Ұлы даладағы дәстүрдің бірі 
аңшылық болса, екіншіден кең дала осы аңдар мен жануарлардың да мекені  еді.  Мына 
жарық  дүние  үшін  олар  да  қанша  айқасқа  түсті  десеңізші.  Олардың  арпалысында  да 
белгілі бір әдіс, «дәстүр» қалыптасқан.  
Автор  тазы  мен  иесін  суреттеу  арқылы,  үлкен  бір  кезеңнің  өткенін  суреттесе, 
«түлкі тымақтардың» орнын басқан «малақайлар» арқылы тегі басқа адамдардың келуін 
жазушы  өткір  бере  білген.  «Малақайлылардың»  мінезі  де    басқалау  еді.  Түлкі  тымақ 
кигендердің  орнына  келген,  малақай  кигендер  арақ  ішетін,  басқа  тілде  сөйлейтін,  ит 
көрсе тас алып қуатындар сияқты болатын да тұрады.         
Қазақ  халқы  «Ит  -жеті  қазынаның  бірі»  деп  ой  тұжырымдаған.  Бұның  үлкен 
философиялық мәні бар. Қыз балаға қандай құрмет көрсетіп Лашын деп ат қойса, құмай 
тазыға  да  осы  атты  қоятын.  Жазушы  қыз  баланың  пәктігі  іспеттес,  қазақ  тазы  итінің 
тазалығын,  иесіне  берілген  адалдығын,  «Лашынның»  зират  басындағы  «ойтолғамы» 
арқылы береді.        

206 
 
Өлім  иісін  жазушы  иттің  сезінуі  арқылы  берген.  Иттің  қолқасын  қапқанымен, 
осыншама жақын, осыншама таныс, қазір тірі жүргендердікінен бөлек иіс  - ол расында 
иесінікі еді. Суреткер Лашынның ойлауын осымен шектеп қоймайды, дамыта суреттейді. 
Бұл-суреткердің  ерекше  даралық  тәсілі.  Зерттеп,  бейнелеп  отырған  объектісін  терең 
білетіндігін байқатады.  
Психологиялық астарлау арқылы суреткер дүниеден өткен тұлғаның, кейіпкердің 
бейнесін иттің ойы арқылы береді. Тазының да мәнді өмірі өз қасиетін түсінетін иесімен 
бірге  келмеске  кеткен  еді.  Осы  ойдың  бәрін  «санасынан»  өткізген  Лашын  шошып 
кетеді.Суреткер  бұл  сәтті  төмендегідей  бейнелейді:«Кенет  тазының  санасын  найзағай 
қамшысы  осып  өткендей  болды.  Оған  ғаламат  құпия  -  осы  уаққа  дейін  өзіне  беймәлім 
боп  келген  сыр  ашылған  еді.  Бұл  сырдың  қорқыныштылығы,  алапаттығы  соншалық, 
тазы  құлағы  түрілген,  етекке  көз  тіккен  күйі  мелшиіп  тұрып  қалды.  Тоқпақ  жілікті 
кеміріп бітетіндей уақыт өткен соң ғана есін жиды. Сол-ақ екен, буын-буыны қалтырап, 
арқа жүні тікірейіп, төбе құйқасы шымырлап кетті. Тазы шоқиып отыра бере тұмсығын 
көкке созды. Ауыз еріксіз ашылып, ар жағынан үрейлі үн шықты. Сілтідей тынып тұрған 
тау-тас  күңірене  жөнелді.  Тазы  ұлуын  күшейте  түсті.  Оның  көзі  алдынан  енді  қайтып 
келмес бақытты күндері тізіліп өтіп жатты».  
Лашынның күшік кезіндегі қиялға бергісіз «жастық» шағын, күшік кезін, бұлтсыз 
өмірін  шебер  суреттеген  жазушы,  оның  нағыз  өмірі  шайқаста  өтетінін  сездіріп  өтеді. 
Үстіне албастыдай төніп тұрған «дәу қара төбет» соның алғашқы белгісі болатын. Текті 
тазы өмір зандылықтарын иесімен қатар танып өседі.  
Тазы  мен  иесінің  арасындағы  үндестікті  суреткер  шебер  берді.    Сонымен  қатар 
ұлттық характердің элементтері мәйектеніп жиылған этникалық сипатты иесі мен иттің 
арақатынасынан,  иесі  мен  итінің  аңшылық  «машығынан  айқын  көрсетеді:«Барлыкқан 
атын сабалай, ізді қуа далбалаңдап келе жатқан Қазы Лашынға ұшыраса салысымен ағаш 
аяғын серең еткізіп, қарғып түсті. Ең алдымен тазының тұмсық, ауыз жағын, омырауын 
бажайлап қарады. Шашырап жабысқан қан көрінбейді. «Апырай!» деді дауыстап. Үнінен 
кейістік  те,  таңырқау  да  аңғарылады.  Әрине,  Қазы  өзінің  итіне  шалдырмас  аң  жоқ  деп 
біледі, бар кінә - тазының салмағынан ойыла берген қарда. Қоян қуатын шақ өткен. Бірақ 
аңшылардың  ырымы  бойынша,  ауылдан  шыға  бере  қоян  кездессе,  оны  қалай  да  соғып 
алу  керек.  Әйтпесе  сол  күнгі  сапар  сәтсіз  аяқталмақ,  тіпті  жуық  арада  бірдеңе  оралуы 
қиын.  Қазы  күтпеген  жерден  жолының  байланғанына  өкінген.  Әйткенмен,  бөгеліп 
тұрмай, итінің табанына қарады. Бүтін екен. Тек өзінің сыны кетіңкіреп қапты. Мойны 
түсіп, шашақты құлақтары салбыраған; қабырғасы ырсиып, қос бүйірін соға дем алады. 
Өне  бойын  ақ  қырау  көме  бастапты.  Қазы  сеңсең  тонын  шешіп,  қар  бетіне  жайды  да, 
үстіне  итін  жатқызып,  орап  тастады.  Қайдан  суырып  алғаны  белгісіз,  қол  басындай 
құйрық май асатты»[1.57]. 
Осы шағын үзіндіде автор алған тақырыбын мейлінше терең білетіні аңғарылған. 
Мәселен,  «барлыққан  ат»  (а),  «тазының  тұмсық,  ауыз  жағын,  омырауын  бажайлап 
қарады» (ә), «тазының салмағынан ойыла берген қар» (б), «қоян қуатын шақ өткен» (в), 
«қоян  кездессе,  ...соғып  алу  керек.  Әйтпесе...сапар  сәтсіз  аяқталмақ»  (г),  «жол 
байланған» (ғ), «иттің табанына қарады» (д) «Бүтін екен» (е), «ақ қырау көму» (ж), «итті 
орау»  (з),  «құйрық  май  асату»  (и)  біз  қысқа  қайырғанның  өзінде  қаншама  этникалық 
сипаттағы мәліметтерге қанық болдық.  
Иттің  ойы  арқылы  оның  қасқырмен  айқасы  беріледі...  «Маңқасқалар  мен 
Бөрібасарлардың» өзі Лашынды қаншама алып айқастарға апарған болатын. Мына айқас 
бөлекше  болмақ.  Өлім  мен  өмірдің  арпалысын  жазушы  былай  бейнелейді:  «Бөрі  аузы 
еркін жетіп, нық ұстай алмады, әйткенмен де тазының бір жақ қабырғасын жұлып түсті. 
Сыздықтап қан ағып қоя берді. Дұшпанының жарадар болғанын көрген қасқыр екіленіп 
кетті.  Ал  тазы  ет  қызумен  жараланғанын  білмеген.  Тек  денесін  от  шарпып  өткендей 
көрінген.  Бойына  жаңа  жігер  құйылғандай,  өршелене  түскен.  Әйткенмен  де 

207 
 
шабуылдаушы  тазы  емес,  бөрі  еді.  Көздері  ұшқын  атып,  алақ-жұлақ  етіп,  тұра-тұра 
ұмтылады. Бірақ тазы оңтайын бермеді. Екеуі де үнсіз. Қасқырдың ысылдай алған демі 
мен ауаны қауып сақ-сақ еткен тістерінің дыбысы ғана естіледі. Қайратты да жырынды 
жауға  ұшырасқанын  білген  тазы  бір  ғана  тегеуірінді  соққымен  ұрысты  аяқтау  үшін 
бөрінің қалт басқан қимылын бағуда еді. Біраз арбасқаннан кейін сол сәт туды. Тазыдан 
өз күшін әлдеқайда басым деп есептеген қасқыр шыдамы таусылып, кеуделей ұмтылған-
ды.  Көзіне  қан  толып,  сақтықты  ұмытқан.  Тазы  лып  етіп  бір  бүйірге  ырғып  түсті  де, 
қасқырға бас салды. Көздегені тамақ тұсы еді, сәл қиыс кетіпті - жуан мойыннан ұстады. 
Бірақ  мол,  берік  қарпыған  екен.  Жанталаса  ышқынған  қасқыр  да  иттің  омырауынан, 
иығынан  алуға  тырысып  еді,  батыра  тістеуге  ыңғайы  келмей,  тықыр  жүнді  теріні  ғана 
сыдырып,  еңбегі  еш  болды.  Тазы  қасқырдың  мойнын  өткір,  қайратты  азуларымен 
сықырлата қысып, қайырып әкетіп бара жатты. Бұрап жықпақ. Қатерлі аузы Лашыннан 
алыстағанымен, бөрінің өзі жығылмады. Бұлшық етті жуан мойыны өте мықты екен, тас 
боп қатып қалған тәрізді. Алайда, қасқырдың бұл қалпында ұзақ тұра алмайтынын білген 
тазы айбат шаша,  езуден ырылдаған қалпы дұшпанының мойнын сығымдай түсті.  Осы 
тістеген жерінен айырылмау керегін, өзінің жеңгенін аңғарған» [1.57]. 
Қасқыр  мен  Тазының  арпалысын  Мұхтар  Мағауин  жанды  суреттеген.    Ит  пен 
адамның  арасындағы  достық,  шын  берілген  сезімді  жазушы  классикалық  шеберлікпен 
жеткізеді. Жалпы осы жерде айта кететін бір жайт Мұхтар Мағауин әлем әдебиетінде бар 
көркемдік-эстетикалық  дәстүрді  ұлттық  әдебиетте  ұштастыстыра  дамытқан.  Аталмыш 
туынды  «Көксерек»  повесін  еске  салады.Ұлттық  энциклопедияда:  Мұхтар  Әуезовке 
қатысты  мақалада  мынадай  жолдар  бар:  «Жазушының  «Көксерек»  (1929)  повесі  - 
тақырып  жағынан  оқшау  тұрған    шығарма.    Әлем  әдебиетінде  қасқырдың,  жалпы  аң-
құстың «психологиясын» беру дәстүрі бар (Дж. Лондон, Чехов, т.б.). Адам мен табиғат 
арасындағы  қарым-қатынастың  бұзылуы  –мәңгілік  тақырып.  «Көксерек»  повесі  осы 
тақырыпта  қазақ  ұғымы,  тіршілік  танымы  тұрғысынан  келіп,  әлем  әдебиетіне  тың 
көркемдік  құбылыс  ретінде  қосылған      шығарма      болды.      Кейін      Ш.Айтматовтың, 
М.Мағауиннің т.б. шығармаларында бұл дәстүр жалғасын тапты» делінген» [2.10].  
Лашынның  өлімімен  бірге  тұтас  бір  дәуірдің  өтіп  бара  жатқанын  жазушы 
емеурінмен  жеткізеді.  Өмірдің  өткінші  екені,  оны  адам  баласы  қалай  да  мазмұнды,  ар 
іліміне сай өткізуі керек екені шығармада ерекше анғарылып отырады. Ол үшін ең басты 
қасиет  ұлттық  құндылықтарды,  адамдық,  кісілік  қасиеттерді  жоймау  астарлап 
жеткізіледі.  Еліне  пайдалы  болу,  адал  еңбек  ету  Лашын  бейнесі  арқылы  соншалықты 
шебер жеткізіледі.  
Пайдалынылған әдебиеттер: 
1. Мағауин М. Тазының өлімі. - Алматы- 2010, 255. 
2. Ұлттық энциклопедия. - Алматы- 1997, 568. 
 
ШӘКӘРІМ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ДОСТЫҚ КОНЦЕПТІСІ 
 
ИЛГИШЕВА М.Д. 
Қазақстан инновациялық университеті, Семей қаласы 
Филология магистрі 
 
Поэзияда  тек  тіл,  сөз  ғана  көркем  емес,  ой  да  көркем,  бейнелі.  Өлең  тіліне 
көркемдік  сипат  дарытатын,  қуат  беретін  сол  ой  –  сезім  тереңдігі,  өткірлігі,  әсерлігі. 
Поэзия  өмір  шындығын  асқан  ойшылдықпен,  ерекше  сезімталдықпен  ашып  көрсетеді, 
бейнелеп суреттейді десек, тіл, сөз әлгі ақындық, көркем ой – сезімді жеткізудің құралы 
ғана.   
Оқырман ақын туындыларын оқи отырып, өз кезегінде, ақынның да бейнесін көз 
алдында  ұстайды:  әр  бір  жаңа  өлең  сайын  бұл  бейне  бірте  –  бірте  толыға,  айқындала, 

208 
 
тұлғалана  түспек.  Осылайша,    әр  оқырман  сүйікті  ақын  образын,  оның  нақты  –затты 
поэтикалық  портретін  оның  өз  туындылары  арқылы  көңілде  сомдап,  көкірегінде 
сақтайды.  Міне,  оқырман  қолында  осындай  «портреті»  бар  ақында  ғана  даралық, 
тұтастық, тұлға бар десек керек.  
Нені  жырласада  –  достықты  ма,  махаббатты  ма,  табиғатты  ма  тереңнен  тартып, 
философиялық ойға құру, күтпеген тың байламдар жасау – Шәкәрім шығармашылығына 
тән бір ерекшелік. Достық қатып қалған қағидат ретінде екі адамның бірін – бірі жақсы 
көруі емес, ол тіршіліктің негізгі мәні және өмір сүрудің негізгі шарты деп дәлелдейді. 
Адамға ой саларлық туындыларында достық ұғымын түрліше жырлайды.  
Адамнан артық жәндік жаралмаған, 
Дейді жұрт: «Айуан жоқ иттен жаман». 
Бұл туралы менде бір бөтен ой бар, 
Анық ұқсаң, айтайын, достым, саған. 
Әйтпесе өзге адамнан ит ілгері, 
Достықты ит ұмытпайды – артық жері... 
Ит иесін қаппайды құтырса да, 
Адамның шын досы жоқ иттен басқа. 
Алаңдамай тыңда да сөзімді тос, 
Айтылған сөз емес қой қалжыңмен бос. 
Дос деп жүрген кісінің көбі – дұспан, 
Шын досың – жақсылықты ұмытпаған дос. 
Халық  арасында  достықтың,  адалдықтың  символына  айналған  ит  пен  адам 
арасындағы  мызғымас  достық  сезімді  ақын  өзінше  шығармасына  арқау  етіп,  адамдарға 
сабақ  алсын  деген  идеяны  көздегенге  ұқсайды.  Достықтың  көрініс  табуы  әрқилы.  Бұл 
Шәкәрім  қажының  діни  сарындағы  лирикалық  шығармаларында  айқын  көрініс  тапқан. 
Мысалы: «Ажал жетсе өлдің бе?» өлеңінде 
Досты мықты қылмақсың, 
Дұспаныңды қырмақсың. 
Аяғында сенде бір 
Кішірек құдай болмақсың. 
Шын досың саған не берді? 
Соңыңнан сенің неге ерді? 
«Арам да болсам, ақтасын, 
Күнәма керек», -  деп ерді. 
Реалистік  әдебиеттің  өкілі  болғандықтан  ақын  зәрлі  сөздермен  арам,  арсыз 
достықтың өзін өткір сынға ала білген. Достық атын жамылып, арам ойын іске асырмақ 
жаман  пиғылдылардың  ниетін  арыдан  байқағыштығы  жоғарыдағы  өлең  жырларында 
айқын байқалады.  
Ақынның  сөздік  қорындағы  достық  ұғымына  синонимдес  тағы  бір  сөз,  ол  -  
жолдастық. Осы тұста ақын адамдар арасындағы жолдастықты адамзаттың ұлы сезімдері 
адалдық, ар, намыс, қасиеттермен өлшеп бағалайды.  
Анық ерге жолдас бол, 
Нұқ кемесін ол білсе. 
Бір тамшыдай көрмес ол, 
Топан  суы  кез  келсе,  -  деп  достық  проблемасын  дамыта  түскендей.  Аталған 
өлеңнің  өзі  адамды  жақсылыққа  шақыратын,  ерекше  концептілерге  негізделгенін 
ескеріп,  мұндағы  бірнеше  детальді  мысалғы  алдық.  Келесі  бір  өлең  жолдарында 
Шәкәрім Құдайбердіұлы оқырманына достық пейілін анық танытады. 
Мен досыңмын, жау емес, 
Еліре бермей, қайта ту. 
Жүрегім дертті, сау емес, 

209 
 
Сол себепті сөзім – у. 
Шын  жанашырлық  танытып,  әділін  айтқан  ақын  «достық»  деген  ұлы  сезімді 
өзінше  даралықпен,  стильдік  ерекшелікпен,  тілдік  тұлға  –  индивид  ретінде  өзінше 
жырлайды.  «Достық» концептісі әр адамның көзқарасына орай түрліше түсініледі. Бірақ 
бәріне  ортақ  бір  нәрсе  –  «достық»  ұғымының  биік,  асқақ  сезімдердің,  игі  жақсы 
қасиеттердің тоғысуынан пайда болатынын дәлелдейді. 
Қайғылының ішінде жанар жалын, 
Шалмай қалмас жалыны жолдастарын. 
Өзімді ұрған мінезді сөгемін деп, 
Тілім тисе сіздерге, кеш, достарым. 
Ащы сөзім – достығым, маған нансаң, 
Кемдігім – келістіріп айта алмасам. 
Түпсіз суға байқамай түсіп алып, 
«Аулақ жүр» деп, доспын ғой, айғайласам... 
Осылайша  бірнеше  өлеңінде  алынған  достық  концептісі  дамытылады  және 
жоғардағы өлеңдерді толықтырып, үндесіп тұрғандай. Дәл осы ойын келесі өлеңдерінде, 
оқиғаға  арқылы  суреттей  келіп,  адамның  жанын  тербеп,  нұрға  бөлейтін,  нәзік  қылды 
достықты  жырлап,  оқып  отырған  оқырманға  рух  беретіндей  шеберлік  шыңында 
көрсетеді. 
«Қырықтан  соңғы  қырымды»  өлеңінде  ақын  өзінің  жалғыздығына  қалам  мен 
қарандашты серік еткендігін жырлайды.  
Бәрің кеттің, мен қалдым, 
Неңді жұттым, неңді алдым. 
Басыңа пәле не салдым, 
Жолдасым – қағаз, қарандаш. 
Өмірде  адамдар  арсындағы  достықтың  бар  екені  рас  та,  достық  атты  шеңбердің 
дәл орталығын басып жүргендер тым аз. Ал өмірдің маңызы адамдар мен қоғамда өмір 
сүру  ендеше  Шәкәрім  шығармаларындағы  маңызды  мәселелердің  бірі  «достықтың» 
жырлануы  басқа  ешкімен  ұқсатуға  келмейтін,  өз  шығармаларының  ішінде  жазылып 
бөлек,  бөлек  тақырып  болса  да,  детальдар  арқылы  жинақтала  келіп  үндесетін, 
балашақтан  басталатын  достықтың  өзін  өміршең  етіп,  өмір  өзегіне  айналдырған  бір 
құдірет  бар,  құдіреті  сол  оқырманын  бей  –  жай  қалдырмай  «достық  аралына»  баруға, 
соған жетуге шақырады. Оған шығармаларындағы жазылған жәйттардың шындығы мен 
қоса өмірмен ұштасып, үндесіп жатуының өзі жеткілікті.  
Өмірдің өкінбейтін бар айласы, 
Ол айла – қиянатсыз ой тазасы. 
Мейірім, ынсап, әділет, адал еңбек, 
Таза жүрек, тату дос – сол шарасы. 
«Достық,  жолдастық,  бауырмалдық»  сынды  өзара  мәндес  сөздерді  құбылта 
қолдана отырып, бастапқы идеясын одан әрі аша түскендей. Тату достықтың таза жүрек 
пен  ақылдан  болатындығын  және  ескертеді.  Жалпы  ақынның  қай  қай  шығармасын 
талдамасақта ондағы асқақтық пен ақынның тілдік тұлғасын айқын аңғарамыз.  
Әдебиеттер тізімі: 
1.«Өлең сөздің теориясы» З.Ахметова «Мектеп» Алматы - 1973 
2.«Ой түбінде жатқан сөз» Т.Шапаев   «Жазушы» Алматы – 1989 
3.«Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелік» Қ. Мәшһүр Жүсіп. Павлодар- 2007  
4.«Иманым» Шәкәрім «Арыс» Алматы - 2000 
 

жүктеу/скачать 2,79 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: