Формы исследования в современной казахской лирике

62
63
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №4
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
S. B. Erzhanova, G. A. Sagnaeva
Forms of research in the modern Kazakh lyrics
Kazakh state womens teacher training university, Almaty.
Material received on 22.10.14.
В статье рассматриваются формы исследования и новизна в 
современной казахской лирике.
The article deals with a form of research and innovation in the modern 
Kazakh lyrics.
UDC 398.2/574/
N. K. Zhussupov
1
, M. N. Baratova
2
, D. Mergaliev
3
*d.ph.n., professor, 
2
c.ph.n., professor, 
3
c.h.s., associate professor, S. Toraighyrov 
Pavlodar State University, Pavlodar 
THE METHODS USED BY MASHKHUR ZHUSIP IN THE 
FOLKLORE COLLECTION
The article considers the methods used by Mashkhur Zhusip in the 
folklore collection.
Keywords: folklore, corpus, Mashkhur-Zhusip, collection, manuscript, 
literary heritage.
The main principle for the scholars, who collected folklore works, was: when 
copying the samples, leave the words and style unchanged. Mashkhur-Zhusip 
always adhered to that rule. 
Let’s turn our attention to the time when he started his collection activities. 
We remember that at the age of 8 in 1866 he wrote down his four first folklore 
samples from the manuscript that belonged to Qamar khaziret: “Qozy Korpesh – 
Baian Sulu”, “Er Targyn”, “Tort zhigittin oleni”, etc.
From his autobiography we found out that he had been living for a long time 
in the house of the citizen of Aqmola fortress Meiram Zhanaidaruly investigating 
the manuscripts and looking into the literary heritage of Kazakh people. His next 
step was to take the book full of stories from Musa Shormanuly’s son Saken. 
Taking it into consideration, it is possible to say that some variants were taken 
from the very book, though this assumption has not received the corroboration 
yet. We know that Mashkhur-Zhusip always indicated the source of the folklore 
works. For example, he wrote that the story «Qazaq tubi» was taken from the 
chronicles of khans by Abilgazy Bahadur [1]; some of the proverbs were taken 
from Koran [2]; such stories as «Paigambar sozi», «Ship Alutin men Alaiman» 
were copied from «Hadis-Sharif» [3]. There was also the following note: «I wrote 
down Tobyqty from Shakarim’s chronicles» [4]. One should not think that the 
main method used by Mashkhur was copying from other manuscripts. On the 
contrary, such cases were relatively rear. The author’s own words can prove it: 
«Mashkhur-Zhusip, the son of Kopei did not write occasional things that came 
to his mind, he did not write for fun or pastime...» [5]. It is a pity that the parts of 
texts were lost and it is impossible to say exactly what the author wanted to say. In 
spite of this, those two sentences show the attitude of Mashkhur to his collection 
work, a great significance it had in his life, the role it played, the responsibility 
he had taken, the aim he pursued. 
We also know that Mashkhur-Zhusip used the third method of collecting 
the samples, which consisted in using the books published earlier, both eastern 
and western. 
According to the data we have Mashkhur-Zhusip could read the books of 
such  scholars  and  philosophers  as Abdugalisina, Abultarit,  Socrates,  Hakim,  
Al- Pharabi, Sagdi, Nauai, and Ferdausi in the original. 
The book «Zheti Zhyrau» was also included into the manuscripts by Mashkhur-
Zhusip [6]. It contained the materials written on religious and instructive topics. 
 He was interested in the books of Russian and western Europe writers  
(Ch. Darwin, V. G. Belinskiy, M. Baskin, V. Radlov) and knew how to fulfil 
some of their ideas in his work. In order to prove it we submit the following note: 
Vissarion Belinskiy (1810-1848) was a prominent progressive-minded Russian 
writer and historian who became a spiritual leader for next generations. Here is 
one of his philosophical ideas: «There is one general form of life in the world. 
But this form never dies or disappears. One wave creates another one, which is 
changed by the new one. Though the waves change each other, the fathomless 
profound remains unscathed and rocks in its boundless cradle».
Those words echoed in my soul. It will not do just to call him Russian, 
one must say «personality!» The second assumption belongs to Darwin: «When 
centuries pass by an unnoticeable insect will impact the creation of the animals, 
birds, trees and plants». The third words that influenced me were the words of 
Baskin: «All things in the world always move and change. The solid earth as we 
see it now once was blazing with fire. Time passed, the surface got cold and it 
came to this condition».
The reason I repeated their words is that I believe: «It is impossible to create 
the new without looking back to the past». The word begets the word. Kazakh 
people have a proverb: «The mother of water is a stream, the mother of word is 
the ear» [7].

64
65
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №4
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
Thus, we can see that Mashkhur-Zhusip did not confine himself to the reading 
of scholars’ books, but also made special notes writing down the most remarkable 
places and fulfilled their ideas. It is obvious that their advanced ideas had a great 
impact on Mashkhur’s outlook and collection work. «It is impossible to create the 
new without looking back to the past» – that phrase became the main principle of 
the research process. Reading the book of prominent scholars, making references 
and notes and only after that come to certain conclusions – all that became habitual 
for Mashkhur-Zhusip.
Moreover, writing down such philosophical thoughts as «There is one general 
form of life in the world. But this form never dies or disappears. One wave creates 
another one, which is changed by the new one. Though the waves change each 
other, the fathomless profound remains unscathed and rocks in its boundless 
cradle», «All things in the world always move and change» shows us that the 
author was well cognizant with the law of dialectics. It displays the fact that for 
every scholar, every researcher it is necessary to search, to doubt, and to prove 
before putting forward any views. It does not matter if you are the historian, the 
literary man, the philosopher or the folklore collector, you must know the laws 
of world evolution otherwise you will not be able to amke the contribution to the 
science. Mashkhur-Zhusip was aware of that.
In  order  to  use  the  works  mentioned  before  in  hid  folklore  collection, 
Mashkhur-Zhusip translated the necessary abstracts into Kazakh language. This 
fact shows the peculiarity of his collection work as well as his knowledge of 
languages.
In due time Meiram qazhy was the person who had a great elocutionary gift, 
could fluently speak in Kazakh and Russian languages, who investigated the history 
and literature of oriental, mostly Kazakh people and collected the words of wisdom 
left by famous poets and heroes. Many researchers, scholars from such places as 
Tashkent, Turkistan, Bukhara, collectors of historical and literary heritage who 
travelled to the cities of Mecca and Medina came to see Meiram qazhy and lived 
in his house. Vasiliy Vasilievich Radlov was one of such people. 
Mashkhur-Zhusip saw and even held the famous book «Turki taipalarynyn 
halyq adebiet ulgileri» («The folklore samples of the Turkic tribes») (volume 3, 
1870) written by V. V. Radlov. He copied the samples that caught his attention 
and did not forget to note it.
In general, the name of Radlov is often mentioned in the manuscripts by 
Mashkhur-Zhusip.  For  example,  in  one  of  his  books  he  gave  the  following 
reference: the story «V.V. Radlov qazaq tubi dep zhazgan shezhiresi» [8]. This 
story is about the daughter of Altynbel khan, who was dungeoned by her father 
and became pregnant from the sunlight. Later she gave birth to Chingiz khan. In 
another manuscript Mashkhur-Zhusip noted that the composition «Er Kokshe» 
had been copied from the third volume of V.V. Radlov’s collection [9]. He even 
indicated that it consisted of 1826 lines. This fact proves that Mashkhur’s collection 
process based on scientific methods.
Mashkhur-Zhusip valued V. V. Radlov’s work highly. He wrote that if Radlov 
had not found and put down such folklore compositions as “Targyn”, “Saiyn”, 
“Qozy Korpesh-Baian sulu”, “Aqbala”, “Qozhamberdi”, “Bokei khan”, they could 
easily have sunk into oblivion [10].
REFERENCES
1 The Scientific Academy of the Republic of Kazakhstan, the Central Fund 
of Manuscripts: folder # 1177, p. 222
2 The same, folder # 1645, p. 47
3 The same, folder # 1645, p. 3-5
4 The same, folder # 1645, p. 97
5 The same, folder # 1170.
6 Kept at the «family archive»
7 Kopeev M. Zh. Aspan, zher zhane adam zharatylysy turaly (prepared by 
Zhusipov N.), Qazaq tarihy, # 2, 1995, p. 56
8 The Scientific Academy of the Republic of Kazakhstan, the Central Fund 
of Manuscripts: folder # 1177, p. 236-250
9 The same, folder # 66.
10 The same, folder # 1170, p. 358
Material received on 11.11.14.
Н. Қ. Жүсіпов, М. Н. Баратова, Д. Мергалиев
Мәшһүр Жүсіптің фольклорды жинау әдістері
С. Торайғыров атындағы 
Павлодар мемлекеттік университеті, Павлодар қ.
Материал 11.11.14 баспаға түсті.
Н. К. Жусупов, М. Н. Баратова, Д. Мергалиев
Методы используемые Машхур Жусипом в сборе фольклора
Павлодарский государственный университет 
имени С. Торайгырова, г. Павлодар.
Материал поступил в редакцию 11.11.14.
Бұл  мақалада  ғалым  Мәшһүр  Жүсіптің  фольклорды  жинау 
әдістері жан-жақты қарастырылады.

66
67
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №4
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
В  статье  рассматривается  методы  используемые  Машхур 
Жусипом в сборе фольклора.
ӘОЖ 82-31
Қ. Т. Жанұзақова
ф.ғ.д., профессор, Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, 
Алматы қ.
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ РОМАННЫҢ
ЖАНРЛЫҚ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАНУЫ
Мақалада  қазіргі  қазақ  прозасындағы  роман  жанрының 
даму  бағыттары  мен  қалыптасқан  жанрлық  түрлері,  жанрлық 
трансформациялануы мәселесі теориялық тұрғыда тұжырымдалады. 
Қазіргі  әдеби  процесте  роман  жанрының  алатын  орны  мен  рөлі 
бағамдалады.  Қазіргі  роман  алуан  түрлі  өзгерістерге  ұшыраған, 
бірнеше жанрлардың қасиетін бойына сіңірген «еркін» жанрлық түр 
ретінде пайымдалады.
Кілтті  сөздер:  мәдениет,  әлеуметтік-саяси  формация, 
эстетикалық идеал, рухани құндылық, проза, философиялық сарын, 
драматизм,  руханият,  инсаният,  публицистикалық,  сатиралық, 
әскери,  деректі,  детективті-қылмыстық,  монументалды, 
аналитикалық, интеллектуалды, мемуарлық, модернистік, роман-
эпопея, роман-миф, роман-эссе, роман-новелла, роман-поэма, роман-
диалог, роман-монолог, роман-реквием, полифониялық романдар.
ХХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басы – қазақ мәдениеті үшін 
шешуші  кезеңдердің  бірі.  Бұл  тұста  әлеуметтік-саяси  формацияның, 
қоғамдық сананың түбегейлі өзгеруіне байланысты қоғамда қалыптасқан 
эстетикалық идеалдар мен рухани мәдениетіміздегі құндылықтарды қайта 
қарау,  бағалау  орын  алды.  Еліміз  егемендік  алғаннан  кейінгі  жылдар 
әдебиетінде  жаңа  бетбұрыс  байқалды.  Әдебиет  тарихына  көз  жіберсек, 
қашанда жаңа дәуірдің өзіне сай тақырып ала келетіні белгілі. Жаңа заман 
лебі дүниеге жаңаша көзқарасты қалыптастырды. Бұл әсіресе, прозаның 
жетекші саласы роман жанрына қатысты. 
Әдебиет  өмірді  бұрынғыдай  таптық  аяда  бейнелемей,  әлеуметтік-
шаруашылық  мүддені  емес,  ұлттық  мүддемізді  жоқтаған  күрескер 
кейіпкерлерді алға тартты. Прозаға жаңа қаһармандар келді, өмірді бейнелеу 
кеңістігі кеңейді, философиялық сарын, драматизм күшейді. Тәуелсіздік 
жылдарындағы роман кеңес дәуіріндегі қуғын-сүргіннің сырын тереңдете 
ашуға бет қойды. Руханият, инсаният мәселелеріне терең бойлауға мүмкіндік 
туды, шығармашылық еркіндік, ой тәуелсіздігі орнады. Уақыт талабына 
орай  тереңге  тамыр  жайып,  жаңа  сапалық  қасиеттермен  толыса  түскен 
прозаның қуатты бір бұтағы роман жанры өзгеше бояу, соны нақыштар, 
рухани ізденістер бой көрсетті.
Жаңа дәуірдің жаңа мазмұн әкелетіні – әдебиеттің бұлжымас заңдылығы 
болса, көркем әдебиеттің оның табиғатына сәйкес жаңа формада бейнеленуі 
де заңдылық. Қазақ романы айтар ойының ауқымдылығымен, психологиялық 
тереңдігімен,  көркем  образдардың  кеңдігімен,  сан  алуандығымен 
ерекшеленді. Прозада түрлі модернистік, постмодернистік тенденциялар, 
алуан әдеби дәстүрлер мен ағымдар табиғи үйлесті. Романның жаңа жанрлық 
түрлері қалыптаса бастады.
ХХ  ғасырдың  аяғында  басқа  дәуірлермен  салыстырғанда  жанрлық 
түрлердің  өзгеруі  жаңа  қарқынмен  жүрді.  Әдебиеттің  даму  бағыттары 
жанрлардың  өзгеріске  түсуімен  де  байланысты.  Осы  орайда  қазақ 
әдебиеттанушыларының назарын қажет ететін аса өзекті мәселенің бірі – 
жанрлардың табиғатын теориялық тұрғыдан айқындау, жанрлық түрлердің 
трансформациялануы. 
Әдеби процесте роман жетекші орын алады. Зерттеушілер романның 
даму тарихында оны әр түрлі тұрғыдан: тақырыптық, пішіндік, стильдік, 
тарихи  кезеңдерге  қарай  және  т.б.  түрлерге  жіктеді.  Әлем  әдебиетінде 
романның  жанрлық  үлгілерінің  соншалық  мол  екендігіне  оларды  жай 
санамалап шықсақ та көз жеткіземіз: тарихи, философиялық, психологиялық, 
авантюралық,  плуттық,  фантастикалық,  публицистикалық,  сатиралық, 
әскери,  деректі,  детективті-қылмыстық,  монументалды,  аналитикалық, 
интеллектуалды,  мемуарлық,  модернистік,  роман-эпопея,  роман-миф, 
роман-эссе,  роман-новелла,  роман-поэма,  роман-диалог,  роман-монолог, 
роман-реквием, полифониялық романдар және т.б. Кейде қаламгерлер өз 
туындысының жанрын өзі айқындап жатады, болмаса сол романға сыншылар 
басқаша  жанрлық  анықтама  беруі  мүмкін.  М.  Мағауиннің  «Жармақ» 
романын  бір  сыншылар  -  роман-ескерт пе  (роман-предупреждение),  бірі 
публицистикалық роман деп атап жүр. 
Қазақ әдебиетінде роман жанры – ХХ ғасырдың басынан бергі кезеңде 
пайда болған, қазіргі таңда дәстүрі қалыптасқан, әлемге танылған озық үлгілер 
тудырған күрделі жанр. Прозаның енді ғана қалыптасуы тұсында тәжірибені 
бірден  күрделі  жанр  романнан  бастау  қазақ  мәдениетіндегі  эстетикалық 
құбылысқа  айналды.  Прозалық  жанрлық  формалар  поэзияға  қарағанда 
кешірек қалыптасқандықтан, олар бойына өзіне дейінгі дәуірлердегі баяндау 
тәсілдерінің  мазмұндық  жетістіктерін  сіңіре  білді.  Жеке  суреткер  стилі, 
я болмаса сол кезеңнің стилі өзіне дейінгі дәстүрдің негізінде жасалады. 

68
69
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №4
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
ХХ ғасырдың басында жазылған прозалық туындылардағы, оның ішінде 
роман құрылымындағы баяндаудың, қара сөздің өлең өлшемдерімен, поэзия 
талаптарымен қойындасып келуі айқын көрінеді. Роман жанрының арғы-бергі 
тарихы мен теориясын мұқият зерттеген Ш. Елеукенов С. Торайғыровтың 
«Қамар сұлу» романы туралы былай дейді: «Біздің алдымыздан мынадай 
елеулі факт шығады: роман әлі де болса фольклорлық нормалар тартылысын 
толық жеңе алмаған. Кәдімгі реалды адамдар шектен тыс идеалдандырылады. 
Типтік мінездердің орнына бойына көптеген жағымды қасиеттер дарытылған 
(жағымсыз  бейнелер  болса  жағымсыз  мінездер)  жинақтаулы  образдар 
шығады. Автор ауызша-поэтикалық шығармашылықтың көне штамптарынан 
(«күлгенде көзіңді алып кірсіз тісі») бас тартпайды. Бір сөзбен айтқанда 
романдық биікті бағындыру оңайға түскен жоқ», – деп жазады [1, 110-111].
Қазақ  әдебиетіндегі  роман  жанрының  қалыптасып,  кең  жайлауға 
шығуына  М.  Дулатов,  Ж.  Аймауытов,  Ш.  Құдайбердиев,  С.  Көбеев,  
С.  Торайғыров,  М.  Әуезов,  С.  Мұқанов,  Ғ.  Мүсірепов,  Ғ.  Мұстафин, 
Х.  Есенжанов,  Ә.  Нұрпейісов,  І.  Есенберлин,  Т.  Ахтанов,  Ә.  Кекілбаев, 
М.  Мағауин,  Қ.  Жұмаділов,  Д.  Досжанов  т.б.  қаламгерлер  мол  еңбек 
сіңірді.  Роман  турасында  М.Бахтиннен  де  бұрын  ғылыми  пікір  айтқан  
А. Байтұрсынұлы оны «ұлы әңгіме» деп атайды. Романның теориясы мен 
тарихын қалыптастырған М. Бахтин, В. Кожинов, Г. Поспелов, В. Хализев,  
Н. Лейдерман, Л. Чернец, Ю. Тынянов, З. Қабдолов, З. Ахметов, Т. Кәкішев, 
М.  Атымов,  С.  Қирабаев,  Ш.  Елеукенов,  Ж.  Дәдебаев,  З.  Бисенғали,  
А. Ісімақова, Б. Майтанов, Т. Есембеков, М. Хамзин т.б. еңбектерінде роман 
жанрлық және тарихи тұрақтылығымен, сонымен қатар жинақтаушылық, 
өзгерімпаз қасиетімен де ерекшеленеді. 
Соңғы жылдары көз жеткізгендей, роман түрлі формаларда жазылып 
жатыр.  Роман  жанр  үнемі  дамып,  түлеп  отырады.  Әр  жанр  әдеби  түр 
ретінде  туып,  даму  барысында  өз  басынан  өзгерістерді  кешіреді:  пайда 
болады, дамиды, кейде жоғалады. Ю. Н. Тынянов «дайын жанрлардың» 
болмайтынын,  олардың  әрқайсысы  дәуірден  дәуірге  ауысу  барысында 
маңызды мәнге ие болып, негізгі назарға іліксе, кейде, керісінше, кейінге 
қарай ысырылады, басқасына орын береді немесе тіпті мүлде жоғалып кетуі 
мүмкін екенін жазады [2, 27]. Кез келген жанрдың өзінің өрістеу, өркендеу, 
құлдырау  кезеңдері  бар.  Кейбір  жанрлар  белгілі  бір  тарихи  дәуірлерде 
өркендеп, дамыса, кейбірі жоғалып отырды.
Мұндай өзгерістер роман жанрына да қатысты. Әлем әдебиетінің тарихына 
үңілсек, орта ғасырларда пайда болған серілік романдар бірте-бірте орнын ХІХ 
ғасырда психологиялық романдарға берді. Кеңес әдебиетіндегі эпикалық 
құлашы кең, көлемді романдардан гөрі қазіргі таңда композициясы күрделі, 
бірақ көлемі шағын «микроромандар» көбейді. Белгілі бір уақытта романның 
басқа түрлері пайда болады. Зерттеушілер жанрлардың трансформациялануын 
әдеби  процестің  әмбебап  заңдылығы  ретінде  қабылдайды.  Әдебиетте 
белгілі бір жанрдың үстем болуы оның тұрақты қасиетімен емес, керісінше 
көркемдік сананың дамуына байланысты оның да өзгеруімен, көкжиегін 
кеңейтіп, жетіліп-толысуымен байланысты. Қазіргі қоғам шындығын, өмір 
құбылыстарын жан-жақты суреттеген роман жазушының идеялық-эстетикалық 
мақсатына сай түрлі жанрлық өзгерістерге түсуде. 
Тәуелсіздік идеясы әдебиетке жаңа серпін, санаға өзгеріс енгізді. Осыған 
орай, тәуелсiздiк жылдарындағы қазақ романының мақсат-мұраты, бағыт-
бағдары, өрнек-айшықтары да жаңаша, өзгеше болып қалыптасуы тарихи-
әлеуметтік  өзгерістер  нәтижесіндегі  заңдылық  болды.  Мұның  барлығы 
қаламгерлер  дүниетанымына  әсер  етпей  қоймады.  Әдебиетте  адамзатты 
толғандырған кесек те күрделі рухани-адамгершілік мәселелер алға шықты. 
Қаламгерлер қоғамдағы түбегейлі өзгерістердің жеке тұлғаның ішкі жан 
дүниесіне, санасына әсер-ықпалы мен жеке тұлғаның сол өзгерістерді қалай 
қабылдайтынын бейнелеуге күш салды. Романда жеке тұлғаның, қоғамның 
қайшылықты дамуы мен жалпы әлемнің үйлесімсіздігі туралы ой өзегі айқын 
көрініп, кейде драмалық жағдайға дейін ширығып, трагедиялық ахуалға 
ұласып  жатты.  Қоғамдағы  алмағайып  өзгерістер,  қалыптасқан  жүйенің 
қабырғасы сөгіліп, жаңаның орнығуы рухани өмірімізге, жеке тұлғаның 
дүниетанымына да орасан әсер етті. Қаламгерлер жаңа мазмұндық, пішіндік 
ізденістерге ұмтылып, болмыстың дәстүрлі түсініктері мен «социалистік 
реализмге тән концепциялардан» бас тартты [3, 3].
ХХ  ғасырдың  аяғында  қаламгерлер  шығармашылығындағы  қазық 
тақырыптың бірі – жеке тұлғаның ішкі әлемі, жан дүниесі, қиялы мен ой-
санасы болды. Осы мәселелерді арқау еткен психологиялық романдарда  
(Ә. Нұрпейісовтің «Соңғы парыз», М. Мағауиннің «Жармақ», Х. Әдібаевтың 
«Отырар ойраны», т.б. романдары) сюжеттің дамуынан гөрі қаһарманның 
ішкі рухани ізденістеріне, өзін-өзі талдауына көп көңіл бөлінді. Қаһарманның 
түстері, түрлі елестері, ой толғаныстары, өткенге шегінуі мен еске түсіруі 
негізгі оқиға желісіне тап өмірдегідей жымдасып, қазіргі психологиялық 
романдардың мазмұнын күрделендіріп жіберді. Жазушылар жеке тұлғаның 
қоғамға, әлемге қарым-қатынасын бейнелеп, сол арқылы тұлғаның өтпелі 
дәуірдегі алуан түрлі сезімдік көңіл-күйлерін қамтуға тырысты. Осы кезең 
прозасында  жеке  тұлғаның,  қоғамның  рухани  дамуына  тарихи-мәдени 
үдерістің, өркениеттің күшті ықпал етуі, адам мен табиғаттың, адам мен 
қоғамның қарым-қатынасы мәселесіне көп көңіл бөлінді. Сондықтан қазақ 
прозасында  жалқыдан  жалпыға,  яғни  жеке  адамның  тағдыры  арқылы 
жалпыадамзаттық мәселелерге бой ұру жиі кездесті, адамгершілік жады, 
жатсыну мәселелері алдыңғы қатарға шықты.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ әдебиетінде тарихымызды қайтадан 
жаңа көзқарас тұрғысынан саралау, тарихи оқиғаларға жаңаша баға беру 

70
71
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №4
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
орын  алды.  Жазушылар  халқымыздың  өткен  тарихына  қатысты  тарихи 
құжаттармен, деректермен толық танысып, оның ұңғыл-шұңғылын зерттеуге 
ден қойды. Қазіргі тарихи романдарда (М. Мағауин «Мен», Қ. Жұмаділов 
«Дарабоз»,  Д.  Досжан  «Атлантиданы  іздеу»,  т.б.)  публицистік  сарын, 
деректілік, тарихи құжаттарға сілтеме жасау, автордың шығармадағы оқиғаға 
шынайылық, нақтылық сипат беруі басты бағдарға айналды. 
Қазіргі қазақ романындағы жанрлық трансформациялар, ең алдымен, 
уақыт пен кеңістік ұғымдары арқылы жүзеге асты. Шығармада әр түрлі 
кеңістіктік-мезгілдік өлшемдерде болып жатқан қат-қабат оқиғалар қатар 
суреттеледі. Әрине, бұл көркем шығарма құрылымының ерекшелігін де 
анықтайды.  Дәстүрлі  романдарда  уақыт  хронологиялық  бірізділікпен 
суреттелсе,  қазіргі  романдарда  қаһарманның  санасында  бейнеленген 
релятивтік  көркем  уақыт  басты  орынға  шыққан.  Қаламгерлер  оқиғаны 
хронологиялық  жүйелікпен  бейнелемей,  уақыттық  және  кеңістіктік 
көркемдік өлшемдерді әдейі бұзып, өткен мен бүгіннің және болашақтың 
шекарасын  жояды.  Көп  романдарда  тарихи  уақыт  тіпті  көрсетілмейді, 
оқиғаның нақты қашан болып жатқаны маңызды емес. 
Қазіргі  қазақ  романында  мәңгілік  ұғымы  жаңа  қырынан  көрінді. 
Мәңгілік шығармада суреттеліп жатқан оқиғалардың бөлінбес, ажырамас 
бөлігі ретінде көрінді. Қаламгерлер дүниенің дуалистік, екіұдай табиғатын, 
ондағы материалдық және рухани бастаулардың ара салмағын көрсетуге 
ерекше назар аударды. Кейіпкерлер характері қоршаған ортада, тұрмыстың 
күйкі тірлігінде қалыптасқанымен, қаһарман сол күйбең тіршіліктен жоғары 
көтеріліп, болмыстың мәні туралы күрделі әрі қиын сұраққа басы қатып, ойға 
беріледі. Қаһарманның ішкі рухани әлемі ғарыш деңгейінде суреттеледі де, 
оның санасы тұтас ұрпақтарды, дәуірлерді сығымдай жинақтайды. Ол өзін 
тұтас жаратылыстың, ғарыштың бір бөлшегі ретінде сезінеді. 
Тәуелсіздік жылдарындағы әдебиетте роман құрылымында жетекші 
орынды аңыз-әңгімелер, мифтер алады. Көне аңыздарға иек арта отырып, 
жазушылар қоғам дамуының ерекшеліктерін безбендеп, ұрпақтар, дәуірлер 
сабақтастығын  бейнелейді.  Миф  шығармада  көтерілген  философиялық 
мәселелердің шексіздігін, мәңгілік, тұрақты сипатын пайымдауға мүмкіндік 
береді. А. Алтайдың «Алтай балладасы» роман-мифінде миф шығарманың 
көркемдік құрылымын күрделендіріп, мағыналық ауқымдылығын кеңейтеді, 
тұспалдау, меңзеу формалары арқылы белгілер, символикалық бейнелер 
қатарын қалыңдатып, баяндауды ассоциациялармен, реминисценциялармен 
байытады. 
Қазіргі  қазақ  романы  баяндау  күрделілігімен,  көп  деңгейлігімен 
ерекшеленеді.  Осы  қатардағы  шығармалардың  біріне  Х.  Әдібаевтың 
«Отырар ойраны» романын атауға болады. Романдағы оқиғалар бірнеше 
кеңістіктік, уақыттық желілерде қатар өтеді. Кейде олардың арасындағы 
шекара  жойылып,  оқиға  шарттылығымен,  иллюзиялық,  салыстырмалы 
сипатымен танылады. Романдағы «сюжет ашықтығымен, еркіндігімен және 
оқиға дамуының сан тарам желілерімен» [4, 100] сипатталады. 
Шығарма  жанрлық  тұрғыдан  белгілі  бір  шеңберден  шығып,  «еркін 
романның» жаңа түрін елестетеді. Шығарма мәтіні күрделі фрагментарлық 
бөліктерден құралғандай әсер етеді. Ауқымы, кеңістігі кең шығарманың 
көркемдік тініне философиялық ойлар, эссеистік, саяси-публицистикалық 
толғаныстар, лирикалық-поэтикалық шегіністер кірігіп, еніп кеткен. Автор 
реалды  және  онейрикалық  хронотоптар  арасында  параллель  жасайды. 
Шыңғыс  әскерінің  Отырар  қаласын  жаулап,  жермен-жексен  етуіне 
байланысты тарихи оқиғаны жаңаша баяндаған. Көп желілі роман күрделі 
философиялық  сипатымен,  «экзистенциалды  дүниетаным  мотивімен, 
мифопоэтикалық,  парадигматикалық  қабаттардың  корреляциясымен, 
эмоционалдық-экпрессивтік бояудың қалыңдығымен» [5, 322] ерекшеленеді.
Қазіргі  қазақ  прозасы  қарқынмен  дамып,  стильдік  жағынан  байып 
жетілді.  Әдебиет  тарихына  жаңа  көзқараспен  қараған  уақытта  көптеген 
реалистік шығармаларымыздың көркемдік тініне түрлі стилдік тәсілдердің, 
әдістердің,  неоромантизмнің,  постмодернизмнің  тамырласып  жатқанын 
аңғарамыз.  Әлем  әдебиетінің  таңдаулы  үлгілерімен  еркін  сусындаған 
жазушылар бір-бірінен адамды тану, оның рухани тіршілігін бейнелеуде 
өзіндік ерекшеліктерімен, қаламгерлік қолтаңбасымен дараланады. Қазақ 
прозасында роман жанрын дамытқан Ә. Кекілбаев, Қ. Жұмаділов, Б. Мұқай, 
Р. Тоқтаров, С. Елубай, С. Санбаев, Д. Досжанов Т. Әсемқұлов, Ж. Қорғасбек, 
Д. Амантай т.б. жазушылардың шығармашылығы реалистік қуаттылығымен 
қатар  жаңашыл  ізденістермен  де  ерекшеленді.  Негізгі  назар  әлеуметтік 
өмірден  гөрі  рухани  кеңістікке  ауды  және  жеке  тұлға  күрделі  рухани 
құрылым ретінде қарастырылды. 
Мемуарлық  немесе  ғұмырнамалық  сипаттағы  романдардың  қазақ 
прозаның дамуындағы орны қомақты. З. Қабдоловтың «Менің Әуезовім» 
роман-эссесі,  М.  Мағауиннің  «Мен»,  Ш.  Мұртазаның  «Ай  мен  Айша», 
К.  Смайыловтың  «ХХІ  ғасырға  сапар»  шығармалары  –  тәуелсіздік 
жылдарындағы әдебиеттің жемісі.
Қазақ  әдебиетіндегі  деректі  роман  жанрының  классикалық  үлгісі  –  
М.  Шахановтың  «Желтоқсан  эпопеясы».  Тәуелсіздік  идеясын,  өзекті 
Желтоқсан тақырыбын арқау еткен роман саяси-әлеуметтік көкейкестілігімен, 
идеялық-эстетикалық  жүгінің  зәрулігімен  ерекшеленеді.  Шығарма 
композициясында түрлі әдіс-тәсілдер, шегіністер, деректі құжаттар молынан 
қолданылып, шығарманың көркем тілімен үйлесім тапқан. М. Шахановтың 
қазақ  әдебиетіндегі  құбылыс  ретінде  бағаланған  «Өркениеттің  адасуы», 
«Жазагер жады космоформуласы» (Шыңғыс ханның пенделік құпиясы) атты 
туындылары да роман жанрының бүгінгі деңгейін, көркемдік табыстарын 

жүктеу/скачать 3,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: