Б І р І н ш І б ө л ім тарихи грамматика пәНІ
жүктеу/скачать 2,52 Mb. Pdf көрінісі
|
кіріспе
| > а й у — аю (қазақ) Цайуу (қырғыз, алтай). Ал енді бір топ сөздер
құрамындағы көне түркілік ғ (г) қырғыз тілінде де созылыңқыға сәйки:. {/•//дифтонг дыбысының қазіргі тілде монофтонгіге айналу про- цесгд е байқаладыт-4іт-Жұн.ісрв, С. Омарбеков Шьімкент, Ташкент, Шу алкабы-дүрдынд яры тілін пр ~ һ Т і Т~Ш косар льтбыстарыньін ы, і түрінде қолданылатыкына мынадай фактілер келтіреді: қымыл (қимыл ), эр қы лы (әр қилы ), інабат (ійнабат), ықтымал (ықти- м ал), үқта І үйы кта). мырас (м и р асі. пығыл (пиғыл), т. б. Зертте- ушілер бұндай сөздер көбіне басқа тілдерден ауысып, орныққанын атап ©теді'. Дегенмен, аталып отырған құбылыс халы қ тілінде пайда болғандығы анық. Мұиы, сірә, дифтонг дыбыс дамуының _ке- лесі сатысы деп қарау керек болар. Сонымен, қ а з а қ тіліндегі(и, й дифтонгілерінің қалыптасуы қазіргі кейбір тілдердегі (қырғыз, ал- тай) созылыңқы дауыстылардың пайда болуымен үштасып ж атқан құбылыс. Екіңші жағынан, бұл қ а з а қ тілінде т аза у, и дыбыстары ж оқ екендігін көрсетеді. Алайда қ а за қ тіліндегі о, ө, е дыбыстары- ның сөз басындағы дифтонгілік сыпаты у, и дифтонгілерімен негіз- дес емес. 0 , ө, е дыбыстарының дифтонг тәріздес қолданысы сездің абсолют басында ж дауыссызын қолданатын және о, ө, е дыбыста- рын функциялық ж ағынан у, ү, і дыбыстарына қарсы қоятын тіл- дерге ғана тән. Ал қ а за қ тілі сондай тілдердің бірі, Ғ, г дыбыста- рының дауыстылармен 'тіркесінің тілдің даму барысында өзгерісі бұл айтылғаңдармен бітпейді. Бұл процестің екінші бір қыры, оның тіл қүрамына екінші бір әсері дауыссыз дыбыстарға байланысты әңгімеленеді. 1 О м а р б е к о в С., Ж ү н і с о в Н. Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі. А-А., 1985, 81-бет. Қ азақ тілі дауыстыларының ішінде оқш аулау тұратын дыбыс- тың бірі — Түркі негіз тілінде сөздің абсолют басында у дауысты дыбысы айтылғандығын қазіргі тарихи түркология дәлелдеді. Түркі тілдері салыстырмалы-тарихи фонетикасының авторлары у дыбысынан басталған деп 10 түбір сөз келтірген: у(ү й қы ), у (ұ — сақ), удз (үй — қас), у қ (ү қ ), у л (үл-тан), ур (үр), ут (ұт), уч (ұшы, бір заттың ұш ы), уч (ұш ). Бұл сөздер қ а за қ тілінде ұ дыбысынан бас- талады Қөне түркі тілінде сәздің басқы буынында айтылған у дыбысы қазақ, т. б. қыпш ақ тілдерінде қысқа айтылатын, о мен у, немесе у мен ы арасында естілетін ж уан дауыстыға ауысқан. V— V III ғасыр ж азбалары тілінде: қ у л (қ ұ л ), уйа (ү я ), уруш (үрыс, соғыс), ур (үр), утру (ұтыры, кезі, дәл кезі), т. б. МҚ: у л у ғ (үлы қ, ү лы ), улаш (үлас, бір-бірімен ж алғас), уйат (үят). «Түркіше-араб- ша сездік»: кулағ, қ у л а қ (қ ү л а қ ), кула н (құ ла н ), кулач (құлаш ), к ул ун (құлы н), т. б. Бүл фактілерге қарағанда, қ а за қ тіліндегі сөз басында айтылатын у-ның арғы түбі көне түркілік осы позицияда- ғы у дыбысы болады. Қөне түркі алфавитінің ерекшелігін айта келіп, И. А. Батманов у дыбысы басқы буында ғана емес, екінші буында да айтылатындығын көрсетеді. Екінші буындағы у бірде ерін үндесуінің салдары болуы мүмкін, кейде езу дауыстыларынан кейін де айтылуы м үм кін 2. Қазіргі қ азақ тілінде ұ дыбысы сездің тек басқы позициясында, яғни, тек бірінші буынында ғана айтылады. Қейінгі буындардағы ұ қ а за қ сөзінде ы-ға ж ақы н естіледі де, ж азуда еленбейді. Бұл ерекш елік қ а за қ тіліндегі ерін үндестігінің әлсіздігінен туған — ерін дауыстысы езулікке айналады. Мысалы, қазіргі қ а за қ тіліндегі жүктеу/скачать 2,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|